كوردی
کێشەی کورد، سیاسەتی کوردو دەمیرتاش
وەرگێڕان‌و پوختکردنەوەی: تورکیاناسی
کاری هاوبەشی ناوەندی توێژینەوەکانی ڕاوێست‌و وەرزنامەی تورکیاناسی
ناوەندی توێژینەوەکانی ڕاوێست (Rawest Araştırmaları) ساڵی (٢٠١٨) لەلایەن ژمارەیەک ئەکادیمی‌و توێژەری بەئەزموونەوە لە بوارە جیاوازەکاندا لە ئامەد دامەزراوە. لەگەڵ توێژینەوەو ڕاپرسی دەربارەی بابەتە سیاسییەکانی پەیوەست بە باکووری کوردستان‌و ناوچەکەوە، چەندین چالاکیی پەیوەست بە هۆشیاریی سیاسی‌و پێوانەی ڕایگشتیی باکووری کوردستان ئەنجامداوە. لە هەمان کاتدا لەگەڵ ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی‌و ناوەندەکانی توێژینەوەدا کاری هاوبەش دەکات.
بەرایی
ئەم بابەتە لە بنەڕەتدا بریتییە لە پوختەی توێژینەوەیەکی فراوان لە ڕووی سنووری جوگرافی‌و سنووری مرۆیی کاتەوە. لەلایەن ناوەندی توێژینەوەکانی ڕاوێست (Rawest Araştırmaları)ەوە لە ئامەد کراوە. وەرزنامەی تورکیاناسی بەپێویستیزانیوە ئەو پرسیارو بابەتانەی کە گرنگ‌و جێی بایەخن بۆ خوێنەر لە باشووری کوردستان، لە ناو توێژینەوەکەدا بڵاویبکاتەوە.
ڕاپرسییەکە لە ڕێگەی چاوپێکەوتنی ڕاستەوخۆوە لەگەڵ (١٤٠٦) کەسدا لە تەواوی شارە گەورەو ناوەندییەکانی باکووری کوردستان‌و شارە گەورەکانی ئەستەنبوڵ، ئەنقەرە، ئیزمیر، بوڕساو ئەنتالیا لە مانگەکانی شوبات، ئادارو نیسانی (٢٠٢٤)دا کراوە.
ئەم توێژینەوەیە هەڵوێستی کوردەکانی باکووری کوردستان‌و تورکیا بەرانبەر بە ناسنامەی کوردبوون، ئایینداری، نەتەوایەتی، سیاسەتی دەوڵەتی تورکیاو پارتە سیاسییەکان پەیوەست بە پرسی کوردەوە، کەسایەتیی سەڵاحەدین دەمیرتاش؛ هاوسەرۆکی پێشووتری پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە)، ئەنجامی هەڵبژاردنەکانی تورکیاو دۆخی پارتی یەکسانی‌و دیموکراسیی گەلان (دەمپارتی)/ هەدەپە دەخاتەڕوو.
گرنگیی ئەم توێژینەوەیە لەوەدایە بۆچوونی ڕایگشتیی کوردانی تورکیا دەربارەی پرسە گرنگ‌و هەستیارەکانی ڕۆژ بە شێوەیەکی بابەتی‌و بێلایەنانە خراوەتەڕوو. بە شێوەی ڕووبەڕوو پرسیارەکان ئاڕاستەی بەشداربوان کراوە، هەر لەبەرئەوە وەک کارێکی هاوبەشی ناوەندی توێژینەوەکانی ڕاوێست‌و وەرزنامەی تورکیاناسی بڵاویدەکەینەوە.
زانیاریی کەسی
ڕەگەزی بەشداربوان |
ڕێژە |
نێر |
(٥١.٢٪) |
مێ |
(٤٨.٨٪) |
تەمەن |
ڕێژە |
(١٧-٢٩) |
(٤٠.١٪) |
(٣٠-٣٩) |
(٤٢.٤٪) |
(٥٠) زیاتر |
(١٧.٥٪) |
دۆخی کۆمەڵایەتی |
ڕێژە |
کاردەکات |
(٤٦٪) |
ژنی ماڵەوە |
(٢٦.٢٪) |
خوێندکار |
(١٣.٨٪) |
بێکار |
(٩.٨٪) |
خانەنشین |
(٤.٢٪) |
بڕوانامە |
ڕێژە |
خوێندکار |
(١٣.٨٪) |
بنەڕەتی |
(٣٤.٨٪) |
ئامادەیی |
(٣٣.١٪) |
بەکالۆریۆس بەرەوسەر |
(١٨.٣٪) |
تەوەرەی یەکەم: ناسنامە لە لای کوردەکانی تورکیا
- ناسنامە لە لای کوردەکانی تورکیا بە چ واتایەک دێت؟ تاکی کورد کام ناسنامەیە بۆ خۆی پەسەنددەکات؟
ناسنامە |
ڕێژە |
مسوڵمان |
(٥٣.٥٪) |
ئازادیخواز |
(٢٨.١٪) |
ئاییندار |
(٢٤.٨٪) |
پارێزکار |
(١١.٩٪) |
سۆسیالیست |
(١١.٥٪) |
نەتەوەپەرستی کورد |
(٩.٩٪) |
دیموکرات |
(٩.٢٪) |
پارێزەری مافەکانی کورد |
(٨.٤٪) |
سۆشیال دیموکرات |
(٨.٠٪) |
بێباوەڕ |
(٧.٧٪) |
چەپ |
(٤.٧٪) |
کەمالیست |
(٤.٧٪) |
ئیسلامی |
(٤.٦٪) |
فیمینیست |
(٤.٥٪) |
ڕاستڕەو |
(٢.٧٪) |
لیبڕاڵ |
(٢.٦٪) |
نەتەوەپەرستی تورک |
(٠.٨٪) |
لە کاتێکدا لە لای تورکەکان ناسنامەی نەتەوەپەرستی تورک لە پێشەوەیە، بەڵام لە لای کوردەکان ناسنامەی ئازادیخوازی لە پێشترە. هەروەها کوردەکان بە پێچەوانەی تورکەکانەوە، لە بریی ناسنامەی سیکۆلار، زیاتر خۆیان وەک ئازادیخواز لەقەڵەمدەدەەن، یاخود ناسنامەی سیکۆلاری بە ناسنامەی ئازادیخوازی پەسەنددەکەن. دەکرێت هۆکارەکەیشی بگەڕێتەوە بۆ ستەمی چەند ساڵەو پێشێلکردنی ناڕەوای مافەکانی کورد لە تورکیا.
لە لایەکی دیکەوە، کوردەکان لە بریی ناسنامەی پارێزکار یاخود ئیسلامی، ناسنامەی مسوڵمان یاخود ئاییندار بۆ خۆیان پەسەنددەکەن.
لە وەڵامی پرسیاری “کوردبوون واتای چی دەدات؟” بە گشتی بژاردەی “خاوەنداریەتی لە ناسنامی کوردی، ستەملێکراوی، خۆڕاگری‌و بەرخۆدان” لەلایەن بەشداربوانی توێژینەوەکە هەڵبژێردراوە.
- کوردی تورکیا هەتا چەند خۆیان بە کورد دەزانن؟
ئاست |
ڕێژە |
کەم |
(١٤.٢٪) |
ناوەند |
(٣٢.٦٪) |
زۆر |
(٥٣.٢٪) |
هەرچەندە نیوە زیاتری بەشداربوان زۆر خۆیان بە کورد دەزانن، بەڵام نزیکەی نیوەی بەشداربوانی ڕاپرسییەکە کەم یاخود بە ئاستی ناوەند خۆیان بە کورد دەزانن، ئەمە لە کاتێکدا خۆبەتورکزانین لە لای تورکەکان ڕۆژ بە ڕۆژ لە هەڵکشان‌و زیادبووندایە.
٣. کوردی تورکیا شانازی بە کوردبوونەوە دەکەن؟
وەڵام |
ڕێژە |
لەگەڵیدا نیم |
(١٢.٩٪) |
هەتا ڕادەیەک |
(١٦.٠٪) |
لەگەڵیدام |
(٧١.٢٪) |
هەرچەندە نزیکەی سێ لە سەر چواری بەشداربوان شانازی بە کوردبوونی خۆیانەوە دەکەن، بەڵام (١٢.٩٪)ی بەشداربوانیش شانازی بە کوردبوونی خۆیانەوە ناکەن، ئەمەش مەترسییەکی گەورەیە بۆ ئایندەی پرسی کورد لە تورکیا.
٤. کوردی تورکیا هەتا چەند بەرگری لە ناسنامەی کوردبوون دەکەن؟
ئاست |
ڕێژە |
لاواز |
(١٣.٤٪) |
ناوەند |
(١٩.٢٪) |
بەهێز |
(٣٤.٦٪) |
زۆر بەهێز |
(٣١.٨٪) |
هەرچەندە ڕێژەی دوو لە سەر سێی بەشداربوون بەرگری لە ناسنامەی کوردبوونی خۆیان دەکەن، لەگەڵ ئەوەشدا بوونی ڕێژەی (١٣.٤٪)، کە زۆر بە لاوازی بەرگری لە ناسنامەی کوردبوون دەکەن، مایەی سەرنج‌و تێڕامانە.
تەوەرەی دووەم: پرسی کورد لە تورکیا
١. کێشەی کورد لە تورکیا هەیە؟
بژاردە |
ڕێژە |
بەڵێ، کێشەی کورد هەیە |
(٥٨.٢٪) |
کێشەی کورد نییە، بەڵام کوردەکان کێشەیان هەیە |
(١٧.٣٪) |
نەخێر، پێموانییە کێشەی کورد هەبێت |
(١٤.٧٪) |
نازانم |
(٩.٨٪) |
هەرچەندە زیاتر لە نیوەی بەشداربوان ئاماژەیان بەوە داوە کێشەی کورد لە تورکیا هەیە، لەگەڵ ئەوەشدا نزیکەی (١٥٪)ی بەشداربوان پێیانوایە بابەتێک بە ناوی کێشەی کوردەوە لە تورکیادا نییە، هەروەها ڕێژە (١٧٪)یش پێیانوایە لە بریی کێشەی کورد، کوردەکان کێشەیان هەیە.
٢. ئایا
کێشەی کورد لە تورکیا لە چییەوە سەرچاوەیگرتووە؟ دەتوانیت دوو بژاردە هەڵبژێریت.
وەڵام |
ڕێژە |
داننەنان بە ناسنامەی کورد |
(٥١.٦٪) |
سیاسەتی جیاکاریی دەوڵەت بەرانبەر بە کورد |
(٤٩.٣٪) |
نەخوێندەواری |
(٢٤.٦٪) |
خواستی کورد بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆ |
(٢٢.٠٪) |
دواکەوتوویی شارە کوردییەکان لە ڕووی ئابوورییەوە |
(١٨.٠٪) |
دستخستنەناو کاروباری تورکیاو کوردەکان لەلایەن هێزو دەوڵەتە بیانییەکانەوە |
(١٨.٠٪) |
دەرکەوتن‌و بوونی هێزێکی چەکدار |
(١٤.٢٪) |
بە گشتی بەشداربوانی توێژینەوەکە هۆکاری سەرهەڵدانی کێشەی کورد بۆ داننەنان بە ناسنامەی کوردو سیاسەتی جیاکاریی دەوڵەت بەرانبەر بە کورد دەگەڕێننەوە. لەگەڵ ئەوەشدا ڕێژەی (١٤.٢٪)ی بەشداربوان بوونی هێزێکی چەکدار بە سەرچاوەی دروسبوونی کێشەی کورد دادەنێن.
٣. داواکاریی سەرەکیی کوردی تورکیا چییە؟
داواکاری |
ڕێژە |
یەکسانی |
(٣٥٪) |
دادپەروەری |
(٣٣٪) |
زمانی دایک |
(٣٢٪) |
ئازادی |
(١٨٪) |
گەشەپێدانی ئابووری |
(١٥٪) |
جیاکارینەکردن |
(١٤٪) |
دیموکراتی |
(١٠٪) |
بە وردبوونەوە لە داواکارییە سەرەکییەکانی کوردەکان، دەردەکەوێت کۆی داواکارییەکان لە کۆمەڵێک مافی سەرەکی‌و سەرەتاییدا کۆدەبێتەوە، کە پێویستە بۆ هەر گەلێک لە چوارچێوەی ئەو دەوڵەتەدا دابینبکرێت کە تێیدا دەژی.
- بە بۆچوونی ئێوە پێویستە زمانی پەروەردە بۆ ئەو کەسانەی کە زمانی دایکیان تورکی نییە، چۆن بێت؟
زمانی پەروردە |
ڕێژە |
پێویستە هەم بە زمانی تورکی‌و هەم بە زمانی دایک پەروەردە هەبێت |
(٤٤.١٪) |
پێویستە زمانی پەروەردە تورکی بێت، بەڵام زمانی دایکیش فێری خوێندکار بکرێت |
(٢٧٪) |
زمانی پەروەردە تورکی بێت، لە قوتابخانەکاندا پێویست بە فێرکردنی زمانی دایک ناکات |
(١٩٪) |
پێویستە زمانی پەروەردە تەنها بە زمانی دایک (کوردی) بێت |
(٩.٧٪) |
هەرچەندە ڕێژەیەکی زۆری بەشداربوان داوای خوێندن بە هەردوو زمانی تورکی‌و کوردی دەکەن، لەگەڵ ئەوەشدا خواستی (١٩٪)ی بەشداربوان بۆ پێویستنەبوونی فێرکردنی زمانی دایک (زمانی کوردی) لە قوتابخانەکاندا جێی هەڵوێستەلەسەرکردنە.
٥. لەو ناوچانەی زۆرینەی دانیشتوانەکەی کوردە، پێویستە زمانی فەرمی چ زمانێک بێت؟
زمانی فەرمی |
ڕێژە |
زمانی فەرمی تورکی بێت، بەڵام زمانی کوردییش بەکاربهێنرێت |
(٤٢٪) |
پێویستە زمانی فەرمی تورکی‌و کوردی بێت |
(٣٣٪) |
زمانی فەرمی تەنها تورکی بێت |
(١٣٪) |
زمانی فەرمی تەنها کوردی بێت |
(١١٪) |
هەرچەندە سێ لە سەر چواری بەشداربوان داوادەکەن زمانی فەرمی تورکی‌و کوردی بێت، بەڵام ڕێژەی ئەوانەی داوادەکەن زمانی فەرمی تەنها تورکی بێت، زیاترە لەوانەی کە داوادەکەن زمانی فەرمی تەنها کوردی بێت. لێرەوە مەترسیداریی دۆخی زمانی کوردی‌و هەڵوێستی بەشێک لە کوردەکانی تورکیا بۆ پاراستنی زمانی کوردی ڕووندەبێتەوە.
تەوەری سێیەم: کوردو سیاسەت لە تورکیا
١. پەیوەندیی تاکی کورد لە تورکیا بە سیاسەتەوە
پەیوەندیی ئێستا |
ڕێژە |
نازانم |
(٣٨٪) |
پەیوەندیم هەیە |
(٣٣٪) |
پەیوەندیم نییە |
(٢٩٪) |
بەراورد بە ساڵی ڕابردوو، پەیوەندیی کورد لە تورکیا بە سیاسەتەوە گۆڕاوە؟ |
ڕێژە |
وەک خۆیەتی |
(٦٣٪) |
کەمیکردووە |
(١٩٪) |
زیادیکردووە |
(١٨٪) |
تەنها یەک لە سەر سێی کوردەکان پەیوەندییان بە سیاسەتەوە هەیەو چاودێریی ڕەوشی سیاسی دەکەن. ئەم دۆخەش بەراورد بە ساڵی ڕابردوو گۆڕانکاریی بەسەردانەهاتووە. بە گشتی جۆرێک لە نائومێدی بە سەر دۆخی سیاسیدا زاڵە.
٢. پەیوەندیی کوردەکانی باکووری کوردستان‌و خۆرئاوای تورکیا بە سیاسەتەوە
پەیوەندیی هەیە |
ڕێژە |
کوردی باکوور |
(٣١٪) |
کوردی خۆرئاوای تورکیا |
(٣٩٪) |
نازانێت |
ڕێژە |
کوردی باکوور |
(٣٧٪) |
کوردی خۆرئاوای تورکیا |
(٣٨٪) |
پەیوەندیی نییە |
ڕێژە |
کوردی باکوور |
(٣٢٪) |
کوردی خۆرئاوای تورکیا |
(٢٣٪) |
تێبینیدەکرێت کوردی خۆرئاوای تورکیا بەراورد بە کوردی باکووری کوردستان پەیوەندیی زیاتری بە سیاسەتەوە هەیەو بە دوای پێشهاتە سیاسییەکانەوەیە.
٣. پەیوەندیی دەنگدەرانی کورد لە تورکیا بە سیاسەتەوە
دەنگدەری ئاکپارتی |
ڕێژە |
پەیوەندیی بە سیاسەتەوە هەیە |
(٣٣٪) |
نازانێت |
(٤٠٪) |
پەیوەندیی بە سیاسەتەوە نییە |
(٢٦٪) |
دەنگدەری جەهەپە |
ڕێژە |
پەیوەندیی بە سیاسەتەوە هەیە |
(٣٧٪) |
نازانێت |
(٣٥٪) |
پەیوەندیی بە سیاسەتەوە نییە |
(٢٩٪) |
دەنگدەری دەمپارتی/ هەدەپە |
ڕێژە |
پەیوەندیی بە سیاسەتەوە هەیە |
(٤٣٪) |
نازانێت |
(٣٥٪) |
پەیوەندیی بە سیاسەتەوە نییە |
(٢٢٪) |
ئەوانەی دەنگیاننەداوە |
ڕێژە |
پەیوەندیی بە سیاسەتەوە هەیە |
(١٢٪) |
نازانێت |
(٤٣٪) |
پەیوەندیی بە سیاسەتەوە نییە |
(٤٥٪) |
دەنگدەرانی دەمپارتی/ هەدەپە بەراورد بە دەنگدەرانی پارتەکانی دیکە، زیاتر بە دوای پێشهاتە سیاسییەکانەوەن‌و ئاگاداری دۆخی سیاسین. هەروەها ئەوانەی کە دەنگیاننەداوە، پەیوەندییەکی زۆر لاوازیان بە سیاسەتەوە هەیە.
٤. نزیکیی کوردەکان لە پارتە سیاسییەکانەوە
پارتی سیاسی |
ڕێژە |
دەمپارتی/ هەدەپە |
(٥٠.٩٦٪) |
جەهەپە |
(٣٠.٨٠٪) |
ئاکپارتی |
(٣٠.١٦٪) |
پارتی کارکەرانی تورکیا |
(٢٠.٦٧٪) |
پارتی ڕەفاهیی نوێ |
(٢٠.٣٧٪) |
مەهەپە |
(١٠.٩٢٪) |
پارتی زافەر |
(١٠.٧٤٪) |
لەم وەڵامانەوە هەتا ڕادەیەک پاشەکشەی هەستی نەتەوایەتیی چەپڕەوی لەگەڵ نزیکی لە ئاکپارتیدا هەستپێدەکرێت. لە کاتێکدا لە سەرەتای دامەزراندنیەوە هەتا هەڵبژاردنەکانی (٢٠١٨) ئاکپارتی نزیکەی نیوەی دەنگەکانی کوردی لە تورکیا بەدەستهێناوە، ئێستا ئەو ڕێژەیە بۆ نیوە دابەزیوە.
هەست بە کەمبوونەوەی مەیلی کوردەکانیش بۆ نزیکی لە دەمپارتی/ هەدەپەوە دەکرێت. لەمانەش سەیرتر، هەستکردنە بە نزیکیی کوردەکان لە هەردوو پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرست (مەهەپە)و پارتی زافەرەوە، کە بە دوو پارتی نەژادپەرستی هەتا ڕادەیەک دژ بە کورد لە تورکیا ناسراون.
هەستکرن بە نزیکیی کوردەکان لە پارتی گەلی کۆمارییەوە (جەهەپە) مایەی تێڕامانە، دەکرێت هۆکارەکەیشی بۆ سیاسەتی خراپی ئاکپارتی‌و بڕیارە سیاسییە هەڵەکانی دەمپارتی/ هەدەپە لە دوو ساڵی ڕابردوودا بگێڕینەوە. ئەمە جگە لەو سیاسەت‌و بانگەشە میدیاییەی جەهەپە، بە تایبەتی کە لە هەڵمەتی هەڵبژاردنەکاندا پەیڕەویکردووە.
٥. خۆشحاڵیی کوردەکانی تورکیا بە ئەنجامی هەڵبژاردنەکان
ئاستی خۆشحاڵی |
ڕێژە |
نزم |
(٣١٪) |
ناوەند |
(٣١٪) |
بەرز |
(٣٧٪) |
باش/ خراپیی ئەنجامەکان بۆ تورکیا |
ڕێژە |
خراپ بوو |
(٢٩٪) |
نازانم |
(٢٢٪) |
باش بوو |
(٤٩٪) |
ڕێژەی زۆری کوردەکان خۆشحاڵن بە ئەنجامی هەڵبژاردنەکانی تورکیا، بەڵام ئەم ڕێژەیە نەگەیشتووەتە نیوە. هەروەها دوو لە سەر سێی بەشداربوان زۆر خۆشحاڵ نین بەو ئەنجامانە. لەگەڵ ئەوەشدا نزیکەی نیوەی بەشداربوانی توێژینەوەکە پێیانوایە ئەنجامی هەڵبژاردنەکان باش دەبێت بۆ تورکیا.
تەوەری چوارەم: سەڵاحەدین دەمیرتاش‌و کوردی تورکیا
١. ڕەزامەندی‌و خۆشەویستیی کوردەکان بۆ سەرکردەکانی باکووری کوردستان‌و تورکیا
سەرکردە |
نمرە لە (١٠) |
سەڵاحەدین دەمیرتاش |
(٧.١) |
ئەکرەم ئیمام ئۆغڵو (سەرۆکی شارەوانیی ئەستەنبوڵ/ جەهەپە) |
(٥.٥) |
لەیلا زانا |
(٥.١) |
پەروین بوڵدان (هاوسەرۆکی پێشووی هەدەپە) |
(٤.٨) |
مەنسور یاڤاش (سەرۆکی شارەوانیی ئەنقەرە/ جەهەپە) |
(٤.٢) |
ئۆزگیور ئۆزێل (سەرۆکی جەهەپە) |
(٤.١) |
کەمال کلیچدارئۆغڵو (سەرۆکی پێشووی جەهەپە) |
(٣.٨) |
ڕەجەب تەیب ئەردۆغان |
(٣.٤) |
هاکان فیدان (وەزیری دەرەوەی تورکیا/ ئاکپارتی) |
(٢.٧) |
فاتیح ئەربەکان (سەرۆکی پارتی ڕەفاهیی نوێ) |
(٢.٦) |
دەوڵەت باخچەلی (سەرۆکی مەهەپە) |
(٢) |
ئومیت ئۆزداغ (سەرۆکی پارتی زافەر) |
(١.٩) |
هەتا ئێستا هیچ سەرکردەیەکی کوردو دەمپارتی/ هەدەپە نەیتوانیوە سەڵاحەدین دەمیرتاش تێبپەڕێنێت‌و ئاستی ڕەزامەندی‌و خۆشەویستیی کوردەکان لە دەمیرتاش زیاتر بەدەستبهێنێت. لە لایەکی دیکەوە، ڕێژەی پشتیوانی‌و ڕەزامەندیی کوردەکان بۆ ئەردۆغان بە ڕێژەیەکی بەرچاو کەمیکردووە، ئەمەش لە لایەکەوە بۆ گۆڕانی ئاڕاستەی سیاسەتی ئاکپارتی‌و حکومەت بەرانبەر بە کوردەکان‌‌و لە لایەکی دیکەوە بۆ دەرکەوتنی چەند سەرکردەیەکی وەک ئۆزگیور ئۆزێل‌و ئەکرەم ئیمام ئۆغڵو دەگەڕێتەوە. لە هەمان کاتدا زیادبوونی سەرنجی کوردەکان بۆ هاکان فیدان، کە لە هەمان حیزبی ئەردۆغانە، جێی تێڕامانە.
٢. سەڵاحەدین دەمیرتاش لە زمانی کوردەکانی تورکیاوە
بە گشتی لە شەقامی باکووری کوردستان‌و لە لای کوردەکانی تورکیا، دەمیرتاش ئەو کەسەیە کە خاوەنداریەتی لە ناسنامەی کوردبوون دەکات، پارێزەری مافەکانی کوردە. توانیویەتی پەیوەندی لەگەڵ گرووپە کۆمەڵایەتییەکانی دیکەی دەرەوەی کوردەکاندا دروستبکات. لە هەمان کاتدا لە چاوی کوردەکاندا دەمیرتاش کەسێکی دیموکرات‌و هەمیشە لایەنگری ئاشتی بووە. هەرچەندە بە فەرمییش سەرۆک نەبێت، بەڵام خەڵکی هەر وەک سەرۆکی دەمپارتی/ هەدەپە دەیبینن. هەتا ئێستاش دوو لە سەر سێی ئەندام‌و لایەنگرانی دەمپارتی/ هەدەپە سەڵاحەدین دەمیرتاش وەک سەرۆکی خۆیان دەزانن. لە لای ئەندام‌و لایەنگرە کوردەکانی ئاکپارتییش دەمیرتاش سیاسییەکی پەسەندکراوە.
٣. هەڵوێستی کوردەکانی تورکیا بەرانبەر بە سەڵاحەین دەمیرتاش
هەڵوێست |
ڕێژە |
دۆست |
(٦١.٩٪) |
نازانم |
(٢٤.٠٪) |
دوژمن |
(١٤.١٪) |
نیوە زیاتری کوردەکانی تورکیا وەک دۆستێک لە دەمیرتاش دەڕوانن، ئەم ڕێژەیەش هەتا ئێستا هیچ سەرکردەیەکی کوردو تورک لە تورکیادا نەیتوانیوە بەدەستیبهێنێت.
٤. لە ڕوانگەی کوردایەتییەوە، بە گوێرەی هەڵوێستی ئەمڕۆی، پێویستە دەمیرتاش چۆن بێت؟
هەڵوێست |
ڕێژە |
هەڵوێستی ئێستای باشە |
(٦١٪) |
پێویستە زیاتر جەخت لە کوردایەتی بکاتەوە |
(١١٪) |
نازانم |
(١٩٪) |
پێویستە کەمتر جەخت لە کوردایەتی بکاتەوە |
(٩٪) |
زیاتر لە نیوەی کوردەکانی تورکیا لە سیاسەت‌و هەڵوێستەکانی ئێستای دەمیرتاش ڕازین، هەرچەندە (١١٪)ی بەشداربوان پێیانوایە پێویستە دەمیرتاش زیاتر جەخت لە کوردایەتی بکاتەوە، لە بەرانبەردا ڕێژەی (٩٪)ی بەشداربوان پێیانباشە دەمیرتاش کەمتر جەخت لە کوردایەتی بکاتەوە.
٥. لە ڕوانگەی ئاییندارییەوە، بە گوێرەی هەڵوێستی ئەمڕۆی، پێویستە دەمیرتاش چۆن بێت؟
هەڵوێست |
ڕێژە |
هەڵوێستی ئێستای باشە |
(٥٧٪) |
پێویستە زیاتر ئاییندار بێت |
(١٧٪) |
نازانم |
(٢٣٪) |
پێویستە کەمتر ئاییندار بێت |
(٣٪) |
هەرچەندە نیوە زیاتری کوردەکان ڕازین لە هەڵوێستی دەمیرتاش پەیوەست بە ئاییندارییەوە، لەگەڵ ئەوەشدا لە بەرانبەردا (١٧٪) داوایانکردووە دەمیرتاش پێویستە زیاتر ئاییندار بێت، تەنها (٣٪) پێیانوایە پێویستە ئەم سەرکردە کوردە کەمتر ئاییندار بێت. هەڵبەت ئەوانەی کە چاوەڕوانن دەمیرتاش زیاتر ئاییندار بێت، زۆرینەیان ئەندام‌و لایەنگری ئاکپارتی بوون.
٦. لە ڕوانگەی هەستکردن بە تورکیایی_بوون، بە گوێرەی هەڵوێستی ئەمڕۆی، پێویستە دەمیرتاش چۆن بێت؟
هەڵوێست |
ڕێژە |
هەڵوێستی ئێستای باشە |
(٥٣٪) |
پێویستە زیاتر تورکیایی بێت |
(٢٣٪) |
نازانم |
(٢١٪) |
پێویستە کەمتر تورکیایی بێت |
(٣٪) |
نیوە زیاتری بەشداربوان ڕەزامەندن لە سەر هەڵوێستی دەمیرتاش دەربارەی تورکیایی_بوونی، بەڵام ڕێژەی (٢٣٪)ی بەشداربوان داوای جەختکردنەوەی زیاتری دەمیرتاش لە تورکیایی_بوونی دەکەن، ئەم ڕێژەیەش نزیکە لە ڕێژەی ئەو کەسانەوە کە داوایانکردووە دەمیرتاش زیاتر جەخت لە ئایینداربوون بکاتەوە، بەڵام تەنها ڕێژەی (٣٪) داوادەکەن دەمیرتاش کەمتر جەخت لە تورکیایی_بوون بکاتەوە. ئەمەش هەمان ڕێژەیە کە داوای کەمتر ئایینداریبوونی دەمیرتاشی دەکرد. کەواتە لە لای کوردەکانی تورکیا، پەیوەندییەکی ڕاستەوانە لە نێوان ئایینداری‌و تورکیایی_بووندا هەیە، بە هەمان جۆر داواکاری کەمتر ئایینداربوون‌و کەمتر تورکیایی_بوون لە هەمان ڕێژەدایە.
٧. لە ڕوانگەی چەپڕەوییەوە، بە گوێرەی هەڵوێستی ئەمڕۆی، پێویستە دەمیرتاش چۆن بێت؟
هەڵوێست |
ڕێژە |
هەڵوێستی ئێستای باشە |
(٥٥٪) |
پێویستە زیاتر چەپڕەو بێت |
(٩٪) |
نازانم |
(٢٦٪) |
پێویستە کەمتر چەپڕەو بێت |
(١١٪) |
پەیوەست بە چەپڕەوییەوە، نیوە زیاتری بەشداربوان لە هەڵوێستی ئێستای دەمیرتاش ڕازین، بەڵام بەرانبەر بە (٩٪)ی بەشداربوان، کە پێیانوایە پێویستە دەمیرتاش زیاتر چەپڕەو بێت، (١١٪)ی بەشاربوان داوادەکەن دەمیرتاش کەمتر چەپڕەو بێت.
٨. سەڵاحەدین دەمیرتاش لە نێوان داواکاریی کەمترو زیاتری کوردەکانی تورکیادا
| هەڵوێست | ڕێژە | |||
| زیاتر | کەمتر | باشە | نازانم | |
| کوردایەتی | (١١٪) | (٩٪) | (٦١٪) | (١٩٪) |
| ئایینداری | (١٧٪) | (٣٪) | (٥٧٪) | (٢٣٪) |
| تورکیایی_بوون | (٢٣٪) | (٣٪) | (٥٣٪) | (٢١٪) |
| چەپڕەوی | (٩٪) | (١١٪) | (٥٥٪) | (٢٦٪) |
ئەوەی تێبینیدەکرێت، لە ناو کوردەکانی تورکیادا داواکاریی زیادکردنی هەڵوێستی کوردایەتی، ئایینداری، تورکیایی_بوون‌و دوورکەوتنەوە لە بیری چەپڕەی زیاترە لەوانەی کە بە پێچەوانەوە بیردەکەنەوە. بە زمانی ژمارە دەتوانرێت بگوترێت (٦٢٪)ی بەشداربوانی توێژینەوەکە داوای کوردایەتی‌و ئایینداری‌و تورکیایی_بوونی زیاترو دوورکەوتنەوە لە بیری چەپ لە دەمیرتاش دەکەن. لە بەرانبەردا (٢٦٪)ی بەشداربوان پێیانوایە کە پێویستە دەمیرتاش کەمتر کوردایەتی‌و ئایینداری‌و تورکیایی_بوون بکات‌و زیاتریش چەپڕەو بێت.
٩. خاڵی بەهێزو لاوازی سەڵاحەدین دەمیرتاش
خاڵی بەهێز |
خاڵی لاواز |
نوێنەرایەتیکردنی ڕاستەقینەی کۆمەڵگە |
بە تەواوی پەیوەندییەکانی لەگەڵ پەکەکەدا نەپچڕاوە |
دەستبەردارنەبوون لە بەرگری لە مافەکانی کورد |
مانەوەی لە زیندان |
خاوەنی پەیامێکی گشتی بۆ هەموان |
چەپڕەو، ئایدۆلۆژی‌و ناڕازی |
خاوەنی سیاسەتی یەکگرتوویی کوردەکان |
ناکۆکی لەگەڵ هەدەپەو دەمپارتیدا |
کوردبوون‌و تورکیایی_بوون |
|
سەرچاوەی شانازی |
|
بەناوبانگ |
تەوەری پێنجەم: کوردەکانی تورکیاو دەمپارتی/ هەدەپە
١. پارتی یەکسانی‌و دیموکراسیی گەلان (دەمپارتی)/ هەدەپەو نوێنەرایەتیکردنی کورد لە تورکیا
چاوەڕوانی کوردانی تورکیا لە دەمپارتی/ هەدەپە |
ڕێژە |
زۆر |
(٣٤٪) |
ناوەند |
(٣٢٪) |
کەم |
(٢٥٪) |
نازانم |
(٩٪) |
چاوەڕوانی دەنگدەرانی دەمپارتی/ هەدەپە لە پارتەکەیان |
ڕێژە |
زۆر |
(٥٦٪) |
ناوەند |
(٣٨٪) |
کەم |
(٥٪) |
نازانم |
(٢٪) |
بە گشتی دەمپارتی/ هەدەپە نەیتوانیوە بە ڕێژەیەکی بەرز لە ئاست چاوەڕوانییەکانی کوردی تورکیادا بێت. لە لایەکی دیکەوە هەرچەندە نیوە زیاتری دەنگدەرانی دەمپارتی/ هەدەپە پێیانوایە پارتەکەیان لە ئاستی چاوەڕوانییەکانی ئەواندا بووە، لەگەڵ ئەوەشدا ڕێژەی (٤٣٪)ی دەنگدەرانی ئەو حیزبە پێیانوایە دەمپارتی/ هەدەپە وەک پێویست لە ئاستی چاوەڕوانییەکانیاندا نەبووە.
تەوەری شەشەم: سەڵاحەدین دەمیرتاش‌و دەمپارتی/ هەدەپە
١. پشتیوانیی کوردانی تورکیا لە سەڵاحەدین دەمیرتاش‌و دەمپارتی/ هەدەپە
پشتیوانیی کوردانی تورکیا |
ڕێژە |
دەمیرتاش |
(٤٨.٨٪) |
دەمپارتی/ هەدەپە |
(١٧.٨٪) |
نازانم |
(٣٣.٤) |
پشتیوانیی دەنگدەرانی دەمپارتی/ هەدەپە |
ڕێژە |
دەمیرتاش |
(٦٠.٧٪) |
دەمپارتی/ هەدەپە |
(٢٨.٣٪) |
نازانم |
(١١.٠٪) |
هەم بە گشتی کوردانی تورکیا، هەم بە تایبەتییش دەنگدەرانی دەمپارتی/ هەدەپە، لە نێوان خودی سەڵاحەدین دەمیرتاش‌و دەمپارتی/ هەدەپەدا پشتیوانیی دەمیرتاش زیاترە. تەنانەت نیوە زیاتری دەنگدەرانی حیزبەکە لە نێوان بژاردەی دەمیرتاش‌و حیزبەکەیاندا پشتیوانی لە یەکەمیان دەکەن.
٢. دەمیرتاش لە نێوان بژاردەکانی “مانەوە لە ناو دەمپارتی/ هەدەپەدا، دامەزراندنی حیزبێکی نوێ‌و چوونەناو حیزبێکی دیکەوە”دا
بژاردە |
ڕێژە |
مانەوە لە ناو دەمپارتی/ هەدەپەدا |
(٤٣.٧٪) |
دامەزاندنی حیزبێکی نوێ |
(٢٦.٣٪) |
چوونەناو جەهەپەوە |
(١١.١٪) |
چوونەناو ئاکپارتییەوە |
(١٠.٨٪) |
چوونەناو پارتی کارکەرانی تورکیاوە |
(٢.٧٪) |
چوونەناو پارتەکانی دیکەوە |
(٥.٣٪) |
سەرەڕای کێشەو ناکۆکییەکانی نێوان سەڵاحەدین دەمیرتاش‌و دەمپارتی/ هەدەپە، هێشتا نزیکەی نیوەی کوردی تورکیا داوادەکەن دەمیرتاش لە ناو ئەو پارتەدا کە خۆی دایمەزراندووە، بەردەوامی بە کاری حیزبی بدات. لەگەڵ ئەوەشدا یەک لە سەر سێی بەشداربوان داوادەکەن پارتێکی نوێ دابمەزرێنێت.
بە کۆیگشتی دەتوانرێت بگوترێت سەڵاحەدین دەمیرتاش:
١. یەکەم سەرکردەی مەدەنی کوردەکانە لە تورکیا.
٢. شێوازێکی جیاوازی تێڕوانینی لە دەمپارتی/ هەدەپە بۆ کاری سیاسی هەیە.
٣. هەرچەندە کوردەکانی باکووری کوردستان لەگەڵ کوردەکانی شارە گەورەکان‌و خۆرئاوای تورکیا زیاتر لێکداببڕێن، دەمیرتاش کۆیاندەکاتەوە.
٤. لە ڕوانگەی کوردەکانەوە “سەرۆکی” هەموانە. بۆ تورکیایش سەرکردەیەکە کە توانیویەتی جیاکاریی چەپڕەوو ڕاستڕەو، پارێزکارو سیکۆلار تێبپەڕێنێت.
٥. کوردەکان پێکەوە کۆدەکاتەوە، تورکەکانیش دوورناخاتەوە.
٦. زۆر نزیکە لە کوردەکانەوە، دووریش نییە لە تورکەکانەوە.
٧. نوێنەری بیری پێکەوەژیان‌و چارەسەری ئاشتییە.
ئەنجام
١. لە کاتێکدا لە لای تورکەکان ناسنامەی نەتەوەپەرستیی تورک لە پێشەوەیە، بەڵام لە لای کوردەکان ناسنامەی مسوڵمان‌و ئازادیخواز لە پێشترە. ئەم دۆخەش پەیوەندیی بە ستەمی چەند ساڵەو پێشێلکردنی ناڕەوای مافەکانی کوردەوە لە تورکیا هەیە. بەڵگەش بۆ ئەمە وەڵامی کوردەکانی تورکیا خۆیانە، کە کوردبوون دەبەستنەوە بە چەمکی “خاوەنداریەتی لە ناسنامەی کوردی، ستەملێکراوی، خۆڕاگری‌و بەرخۆدان.”
٢. هەرچەندە هەستی خۆبەکوردزانین‌و شانازیکردن پێوەی لە ئاستێکی بەرزدایە، لەگەڵ ئەوەشدا مەترسیی کاڵبوونەوەی ئەم هەستە لە لای ڕێژەیەکی دیاریکراوی کورەکانی تورکیا هەستیپێدەکرێت. ئەگەر بەریپێنەگیرێت، ئەو ڕێژەیە ڕوو لە هەڵکشان دەکات.
٣. کێشەی کورد لە تورکیادا تەنها وەک کێشەی نەتەوەیەک هەستیپێناکرێت، بەڵکو هەندێک جار وەک کۆمەڵە کێشەیەکی ناسنامەیی، ئابووری‌و کۆمەڵایەتیی ناوچەیەکی دیاریکراو وێنادەکرێت. ئەمەش لە لایەکەوە لە ئاستی گەورەیی کێشەکە کەمدەکاتەوە، لە لایەکی دیکەوە جۆرێک لە تۆمەتبارکردنی کوردەکان خۆیانی تێدایە، بەوەی خۆیان سەرچاوەی بەشێک لەو کێشانەن. کەواتە دەتوانین بڵێین هێشتا کوردەکانی تورکیا یەکدەنگ نین لە سەر بوونی کێشەی کورد لەو وڵاتە.
٤. سەرەڕای توندبوونەوەی مەترسی‌و پێشێلکارییەکان بەرانبەر بە کوردەکان، بەڵام هەتا ڕادەیەک پاشەکشەی هەستی نەتەوایەتی‌و چەپڕەوی لە لای کوردەکانی تورکیا هەستیپێدەکرێت.
٥. هەتا ئێستا هیچ سەرکردەیەکی کوردو دەمپارتی/ هەدەپە نەیتوانیوە سەڵاحەدین دەمیرتاش تێبپەڕێنێت‌و ئاستی ڕەزامەندی‌و خۆشەویستیی کوردەکان لە دەمیرتاش زیاتر بەدەستبهێنێت. هەتا ئێستاش دوو لە سەر سێی ئەندام‌و لایەنگرانی دەمپارتی/ هەدەپە بە هۆی سەڵاحەدین دەمیرتاشەوە پشتیوانی لەو حیزبە دەکەن‌و دەنگیپێدەدەن، واتە دەمیرتاش بووە بە کاریزمای ئەفسانەیی بۆ کوردەکانی تورکیا.
٦. لە ناو کوردەکانی تورکیادا داواکاریی زیادکردنی هەڵوێستی کوردایەتی، ئایینداری، تورکیایی_بوون‌و دوورکەوتنەوە لە بیری چەپڕەی زیاترە لەوانەی کە بە پێچەوانەوە بیردەکەنەوە.
٧. بە کۆیگشتی دەتوانرێت بگوترێت سەڵاحەدین دەمیرتاش؛ یەکەم سەرکردەی مەدەنی کوردەکانە لە تورکیا، کۆکەرەوەی کوردی تورکیایەو “سەرۆکی” هەموانە، تورکەکانیش دوورناخاتەوە، لە هەموو ئەمانەش گرنگتر، دەمیرتاش “نوێنەری بیری پێکەوەژیان‌و چارەسەری ئاشتییە.”
لینکی توێژینەوەکە لە ئینتەرنێت
https://rawest.com.tr/kurt-meselesi-kurt-siyaseti-ve-demirtas-arastirmasi/
https://rawest.com.tr/inc/uploads/2024/05/Raporun-tamamini-buraya-tiklayarak-indirebilirsiniz..pdf
