ناوەندی توێژینەوە کوردییەکان/ دیاربەکر (Kürt Çalışmaları Merkezi)

وەرگێڕانی: سەرکۆ عەلی عەبدولقادر

ناساندن

ئەم بابەتە لە بنەڕەتدا بەشێکە لە لێکۆڵینەوەیەکی فراوانی ناوەندەی توێژینەوە کوردییەکان (Kürt Çalışmaları Merkezi) لە دیاربەکر، بە ناونیشانی “کوردو (١٠٠) ساڵی کۆماری تورکیا؛ ڕاڤەی (١٠٠) ساڵی ڕابردوو، چاوەڕوانییەکان بۆ (١٠٠) ساڵی ئایندە”. لێکۆڵینەوەکە بە پاڵپشتیی دارایی (European Endowment For Democracy) کراوە.

لەم لێکۆڵینەوەیەدا لە ڕێگەی گفتوگۆی ڕووبەڕوو لەگەڵ (٤٠) کەسایەتیی کورددا لە باکووری کوردستان‌و تورکیا لە مانگەکانی تشرینی دووەم‌و کانوونی یەکەمی (٢٠٢٣) لە بوارەکانی سیاسەت، بازرگانی، میدیا، ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنیدا، کە خاوەنی باکگراوندو دیدی جیاوازن، چوارچێوەیەکی گشتی دەربارەی پرسی کورد لە تورکیا گەڵاڵەکراوە. لە توێژینەوەکەدا گفتوگۆ دەربارەی بابەتەکانی “هەڵبژاردنە گشتییەکانی ئایاری (٢٠٢٣)ی تورکیا، هەڵبژاردنی شارەوانییەکانی ئاداری (٢٠٢٤)، کێشەی کورد؛ ئێستاو ئایندەی، کوردو (١٠٠) ساڵی کۆماری تورکیا، ئایندەی کوردەکان؛ چاوەڕوانییەکان لە سەدەی دووەمی کۆماری تورکیادا” کراوە.

هەرچەندە ئەم توێژینەوەیە لە کۆتایی ساڵی (٢٠٢٣)دا کراوە، بەڵام بە هۆی هاتنەئارای دۆخێکی نوێی سیاسی‌و دیبلۆماسییەوە لە تورکیاو دەرکەوتنی کۆمەڵێک ئاماژە بۆ دەستپێکردنەوەی پڕۆسەی ئاشتی‌و ئەگەری گەڕێکی نوێی دانوستان لە سەر پرسی کورد، بابەتی سێیەم‌و چوارەم‌و پێنجەمی لێکۆڵینەوەکە بایەخێکی زۆری پەیداکردووە، لەبەرئەوە تورکیاناسی بڵاوکردنەوەی ئەو بابەتانەی بەپێویستزانیوە.

کێشەی کورد؛ ئێستاو ئایندەی

لە ڕووی پرسی کوردەوە هیچ پێشکەوتنێک نییەو لە هەمان کاتدا خەریکە وێنەیەکی نەرێنی سەرهەڵدەدات

زۆرینەی بەشداربوانی توێژینەوەکە باس لەوە دەکەن کە نوێنەرایەتیی سیاسیی کورد وردە وردە لاوازدەبێت‌و لە ژێر فشاردایە. ئەم گوشارانە لە سەر سیاسەتی کوردی نەک هەر ڕێگری لە پەیڕەوکردنی مافە دیموکراسیەکان دەکەن، بەڵکو کاریگەریی نەرێنیی لە سەر مۆڕاڵی گشتی‌و بەشداریی سیاسی کۆمەڵگەی کوردییش هەیە.

بەبەراورد لەگەڵ ڕابردوودا، هیچ پێشکەوتنێکی پێکهاتەیی بەرچاو لە پرسی کورد لە تورکیادا نییە. بە پێچەوانەوە هەندێک لە بەشداربوان ئاماژە بەوە دەکەن دۆخەکە خراپتردەبێت. هەندێک پێشهاتی ئەرێنی لە ڕابردوودا هاتووەتەپێشەوە، ئێستا دۆسیەی ئەو پێشهاتانە لە ناو ڕەفەی دامەزراوە باڵاکانی دەوڵەتدا تۆزیلێنیشتووە. چارەسەرکردنی پرسی کورد بە ڕوانگەیەکی توندو پشتگوێخستنی چارەسەری ئاشتیانە، بە بەراورد لەگەڵ ڕابردوودا بە پاشەکشە دادەنرێت.

ڕەخنە لە سیاسەتی حکومەت بەرانبەر بە پرسی کورد دەگیرێت

لە لێکۆڵینەوەکەدا جەخت لەوە کراوەتەوە کە سیاسەتەکانی حکومەت زیاتر ئەمنی‌و سەربازی‌و ستەمکارانەن، ماف‌و ئازادییە بنەڕەتییەکانی کورد سنووردارکراون‌و لە بریی چارەسەری سیاسی، حکومەت ڕێگەچارەی هێزی پێباشترە. باس لەوەش کراوە ئەم سیاسەتە کێشەکە قووڵتردەکاتەوەو نائومێدی لە کۆمەڵگەی کوردیدا دروستدەکات. بۆچوونی گشتی ئەوەیە کە حکومەت بێتوانایە لە پەرەپێدانی سیاسەتێکی ئاشتیانەو گشتگیر، کە بە قووڵی سەرنجی لە سەر پرسی کورد بێت.

سیاسەتی بەکارهێنانی هێز سەبارەت بە پرسی کورد دەبێت بە هۆی پێشێلکردنی مافی مرۆڤ لە ناوچەکەدا. ئەو کەسایەتییانەی چاوپێکەوتنیان لەگەڵدا کراوە، نیگەرانیی خۆیان لە بارەی پرسەکانی وەک زیادەڕۆیی لە بەکارهێنانی هێز لەلایەن دەزگا ئەمنییەکان‌و دەستبەسەرکردنی ئارەزوومەندانەو کوشتنی دەرەوەی دادگاوە دەوروژێنن. سەرئەنجام ئەم دۆخە دەستڕاگەیشتنی کورد بە مافە سەرەتاییەکانی مرۆڤ سنوورداردەکات‌و گرژیی کۆمەڵایەتی زیاتردەکات.

“پێویستە پرسی کورد بە تێڕوانینێکی هەمەلایەنە چارەسەربکرێت، نەک تەنها سیاسەتی بەکارهێنانی هێز.”

بەشداربوان سنووردارکردنی زمان‌و کولتووری کوردی وەک کێشەیەکی گرنگ سەیردەکەن،
بە تایبەت سنووردارکردنی زمانی کوردی لە پەروەردەو ناوچە گشتییەکاندا دەبێت بە هۆی سەرکوتکردنی ناسنامەو کولتووری کوردی‌و ئەم دۆخەش ئاستەنگ دروستدەکات بۆ پاراستنی کیانی کولتووری‌و ناسنامەی کۆمەڵگەی کوردی.

نایەکسانیی ئابووری‌و کێشەکانی گەشەپێدان جێی تێڕامانن

نایەکسانیی ئابووری‌و کەموکووڕییەکانی گەشەپێدان لە ناوچە کوردنشینەکانی تورکیا جێی سەرنجن. بێکاری، هەژاری‌و لاوازیی ژێرخانی ئابووری، دۆخی کۆمەڵایەتی-ئابووریی کورد دژواردەکات. ئەم دۆخەش بوو بە بە مایەی نائومێدی لە لای گەنجان‌و زەمینە بۆ نائارامیی کۆمەڵایەتی خۆشدەکات.

وەبەرهێنان وەک ئامرازێکی تواندنەوەی کورد

باس لەوە کراوە کە زانکۆکان بۆ ماوەیەکی زۆرە لە پارێزگا کوردنشینەکان نەکراونەتەوەو دامەزراوەکانی خوێندنیش بوونە بە ئامرازی  خۆگۆڕین‌و سیاسەتی بەتورککردن، ئەم سیاسەتانەیش لە پشت چەمکەکانی وەک دیموکراسی‌و شارستانیەتەوە چاودێریدەکرێن. دیسانەوە باس لەوە دەکرێت کە سیاسەتی جیاکاری لە هەموو تۆڕەکانی گواستنەوە، هێڵەکانی شەمەندەفەر، گەشتی فڕۆکەوانی، ناوچە سەرەکییەکانی وەبەرهێنانی دەوڵەت، ئاژەڵداری‌و کەرتە گەشتیارییەکانیشدا لە دژی کورد جێبەجێدەکرێت.

دەوڵەت وەبەرهێنانی لەو تێزەدا کردووە کە دەڵێت: “کورد یاخییە، بۆیە وەبەرهێنان لە بەرەوپێشچوونی پڕۆسەی  کورددا نییە”. باس لەوەش کراوە بە پشتگوێخستنی داواکارییەکانی کورد بۆ ئازادی‌و مافەکان، ئامانجی دەوڵەت ئەوەیە جیاوازیی نێوان ڕۆژئاواو ڕۆژهەڵاتی تورکیا لە ڕێگەی وەبەرهێنانەوە نەهێڵێت‌و هیوادارن بەم شێوەیە کورد داواکارییەکانی بۆ ماف‌و ئازادییەکان بوەستێنێت.

ئایندەی پرسی کورد

هیوایەکی کەم هەیە کە هەنگاوی ئەرێنی لەمەڕ پرسی کورد بنرێت

هیوایەکی کەم یان هیچ نییە کە حکومەت دەستپێشخەریی پڕۆسەی چارەسەریی نوێ بکات، بە جۆرێک تایبەتمەندیی دیموکراسی‌و مافی کورد لەبەرچاوبگرێت. زۆرینە چاوەڕێی ئەوە ناکەن حکومەت هەنگاوی کۆنکرێتی بەرەو چارەسەری پرسی کورد بنێت، بەڵام هەندێک لە بەشداربوان باس لەوە دەکەن ئەگەر فشاری نێودەوڵەتی لە بواری دیموکراسی‌و مافی مرۆڤدا زیاترببێت، ڕەنگە پێشهاتە ئەرێنییەکان بێنەدی. تێڕوانینی تەسک بۆ ئایندەیەکی باش بۆ کورد بە گشتی لە سەر بنەمای هۆکارەکانی وەک کارلێک‌و دیالۆگی نێودەوڵەتی، پێشهاتەکانی پەروەردەو زیادبوونی هۆشیاریی سیاسیی نەوەی گەنج دامەزراون. لەگەڵ ئەوەیشدا بەشداربوانی توێژینەوەکە ئاماژەیان بەوە داوە گەنجان هیوایەکی زیاتریان هەیە کە هەنگاوی ئەرێنی بنرێت.

“من چاوەڕێی ئەوە ناکەم حکومەت هەنگاوێکی ئەرێنی بەرەو مەسەلەی کورد بنێت. خۆی لە ڕاستیدا ئەو هەنگاوانەی کە پێشتر ناویانە، وەک جێگرەوەیەک پێشکەشمانیدەکەنەوە؛ حکومەت دەیەوێت بە نەهێشتنی سەرجەم سیاسییەکانی کورد بە یەک جار کارێک بکەن کە کورد بگەیەننە خاڵێکی مەعقول‌و بەبێ نوێنەر بمێنێتەوەو هەوڵێکی زۆر دەدات بۆ ئەوەی لە ڕێگەی دروشمی برایەتییەوە کورد بخاتەوەناو تورکیاوەو بیتوێنێتەوە.”

داخوازیی سەرەتایی دانپێدانان‌و دەستەبەرکردنی ماف‌و ئازادییە بنەڕەتییەکانی کوردە

داوادەکرێت هەنگاوی کۆنکرێتی بەرەو چارەسەری کێشەی کورد بنرێت. بەشداربوان ئاماژە بەوە دەکەن پێش هەموو شتێک دەبێت دان بە ماف‌و ئازادییە بنەڕەتییەکانی کورددا بنرێت‌و دەستەبەربکرێن. باس لەوەش کراوە کە پێویستە ڕێز لە مافەکانی زمان‌و ڕۆشنبیری‌و پەروەردە بگیرێت‌و پێشکەوتنی بەرچاو لەو بوارانەدا بەدیبێت. جگە لەوەش، نوێنەرایەتیی سیاسی‌و بەشداریکردن فراوانتربکرێت‌و کورد زیاتر بخرێتەناو پڕۆسەی سیاسییەوەو لەو پرۆسانەشدا قسەی خۆی هەبێت.

“ئەوەی گرنگە بۆ چارەسەری کێشەی کورد، دانپێدانان‌و زامنکردنی ماف‌و ئازادییە بنەڕەتییەکانی کوردە.”

پێویستە دەوڵەت دەستبەرداری سیاسەتی فشارو توندوتیژی ببێت

باس لەوە کراوە حکومەت پێویستە ڕوانگەیەکی گشتگیرترو دیالۆگی‌و ئاڕاستەکراو بۆ پرسی کورد بگرێتەبەر، هەروەها پێویستە چ لە سیاسەتی ناوخۆو چ لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتیدا هانی دیالۆگ‌‌و پڕۆسەی دانوستان لە سەر بابەتەکانی پەیوەست بە کوردەوە بدرێت. ئاماژە بەوەش کراوە کە کورد بە مامەڵەکردن لەگەڵ پرەنسیپەکانی مافی مرۆڤ‌و سەروەریی یاسادا، دەبێت دەستبەرداری ئەو سیاسەتانە بێت کە دەبن بە هۆکار بۆ پێشێلکردنی مافە بنەڕەتییەکانی.

هەروەها ئاماژە بەوەیش دراوە کە لە چارەسەری کێشەی کورددا، لە بریی ئەو سیاسەتانەی کە لە سەر توندوتیژی‌و بەکارهێنانی هێز چڕدەبنەوە، ڕێبازەکان لە سەر بنەمای دیالۆگ‌و ڕێککەوتن بگیرێنەبەر. داننان بە مافە سیاسی‌و کۆمەڵایەتی‌و کولتوورییەکانی کوردداو دەستەبەرکردنی ئەو مافانە لە چوارچێوەی دەستووری‌و یاساییدا لە پێشینەی کارە. بەم شێوەیە زەمینە بۆ چارەسەری ئاشتیانەو دادپەروەرانەی کێشەی کورد دەڕەخسێنرێت.

ئایندەی کورد چاوەڕێی ڕێبازێکی مەدەنی‌و دیبلۆماسی دەکات

بۆ چارەسەری کێشەی کورد دەبێت گۆڕانکاریی ڕیشەیی لە پێکهاتەی سیاسی‌و کۆمەڵایەتیدا بکرێت بە ڕوانگەیەک کە لە سەر بنەمای پرەنسیپەکانی دیموکراتیزەکردن‌و دادپەروەری‌و فرەیی بێت، پلانە ستراتیژییەکانی سیاسییەکانی کورد بۆ داهاتوو پێویستە مەدەنی بن، لە سەر بنەمای دیبلۆماسی‌و دانوستان بێت، هەروەها سیاسەتی کوردیش لە ڕێبازێکی بەرخۆدان‌و قوربانیدانەوە پەرەبسێنێت بۆ ڕێبازێکی دیبلۆماسیی سەردەمیانە.

چارەسەرێکی شەفاف‌و دادپەروەرانە بە بەشداریی هەموو لایەنەکان

بەشداربوان جەخت لەوە دەکەنەوە کە پێویستە پڕۆسەکە هەموو چین‌و توێژەکانی کۆمەڵگە لەخۆبگرێت‌و بۆچوون‌و داواکاریی جیاواز لەبەرچاوبگیرێت. پێشنیاردەکرێت ئامانجی چارەسەرێکی درێژخایەن‌و بەردەوام لە ڕێگەی گفتوگۆو دانوستانەوە بێت، ئەمەش ڕێگایەکی دوورودرێژەو بەو پێیە ستراتیژەکە دابنرێت. پێشنیاردەکرێت لە چارەسەرکردنی کێشەی کورددا ڕێز لە هەستیاریی هەموو چین‌و توێژەکانی کۆمەڵگە بگیرێت‌و زمانێکی یەکگرتوو نەک جەمسەرگیری بەکاربهێنرێت. جگە لەوەش، گرنگیی پێشخستنی پڕۆسەی چارەسەری بە شێوەیەک کە ماف‌و ئازادییە بنەڕەتییەکانی کورد پێشێلنەکات‌و مافە کولتووری‌و ڕەسەنەکانی بپارێزێت.

کوردو (١٠٠) ساڵی کۆماری تورکیا؛ ستەم، نکوڵیکردن‌و ناکۆکی

هەڵسەنگاندنی گشتی

بە گوتەی بەشداربوان، دەکرێت (١٠٠) ساڵی تەمەنی کۆماری تورکیا لە ڕوانگەی کوردەوە لە ژێر ٤ ناونیشاندا بخرێتە ڕوو:

• نکوڵیکردن‌و تواندنەوە: سەدەی ڕابردوو کورد لە تورکیا بەراببەر بە نکوڵیکردنی هەبوونی خۆی‌و سیاسەتی تواندنەوەی خەباتیکردووە. شوناسی کورد، فشارو ستەم لە دژی زمان‌و کولتوور بە گرنگترین کێشەکان وێنادەکرێن.
• پێشێلکاریی مافی مرۆڤ: بە هۆی سیاسەتی بەکارهێنانی هێزەوە پێشێلکاری‌و دژواریی گەورەی مافی مرۆڤ هەیە.
• خەباتی فەرهەنگی‌و سیاسی: کورد سەرەڕای فشارو چەوساندنەوە، لە خەباتی کولتووری‌و سیاسیی خۆی بەردەوامەو زمان‌و ئەدەب‌و هونەری کوردییش یەکێک لە ئامرازە گرنگەکانی ئەو بەرخۆدانەیە.
• ڕەهەندی نێودەوڵەتی‌و هەوڵە دیبلۆماسییەکان: پرسی کورد سەرنجی نێودەوڵەتییشی بۆ خۆی ڕاکێشاوەو ناوبەناو لە کارنامەی دیبلۆماسیی نێودەوڵەتیدا دەردەکەوێت.

سەردەمی کۆمار؛ نکوڵیکردن، ستەم‌و ململانێ

سەد ساڵی ڕابردوو بە قۆناغێک وێنادەکرێت کە کورد لە ناسنامەکەی بێبەشکراو مافی کولتووری‌و زمانی‌و نوێنەرایەتیی سیاسیی سنووردارکراوە، لە هەمان کاتدا ناچاربووە لە ژینگەی خەبات‌و ململانێدا بژی. زۆرترین دەستەواژە بەکارهێنراوەکان بریتین لە “چەوساندنەوە”، “نکۆڵیکردن”، “خەبات‌و ململانێ”. ئەزموونەکانی کورد لە سەرەتای دامەزراندنی کۆماری تورکیاوە وەک ڕەنگدانەوەی هەوڵی دەوڵەت بۆ بنیاتنانی دانیشتوانی تورکی هاوچەشن، کە فرەیی‌و فرەچەشنیی نەتەوەیی سەرکوتدەکات، سەیردەکرێت. باس لەوەش کراوە کە ئەو سیاسەتی چەوساندنەوەو نکوڵیکردنانەی کە کورد بە درێژایی تەمەنی کۆمار ڕووبەڕوویبووەتەوە، دەستڕاگەیشتنیان بە ماف‌و ئازادییە بنەڕەتییەکانی سنووردارکردووەو ئەم دۆخەش بووە بە هۆی دورستبوونی ناکۆکی‌و نائارامی.

“لە ماوەی سەدەی ڕابردوودا بینیمان کورد لە ڕووی کۆمەڵایەتی‌و ئابوورییەوە پێشکەوتنی بەرچاوی بەدەستهێناوە، بەڵام ئەم پێشهاتانە پێشکەوتنی هاوتەریبیان لە ڕووی مافە سیاسییەکانەوە نەهێناوەتەکایەوە”.

نکوڵیکردن لە ناسنامەی کورد یەکێکە لە پرسە سەرەکییەکان

نکوڵیکردن لە ناسنامەی کورد بە یەکێک لە گرنگترین کێشەکانی کۆمەڵگەی کوردی‌و تورکیا لە سەدەی ڕابردوودا وێنادەکرێت. نکوڵیکردن‌و چەوساندنەوەی زمان‌و کولتوورو مافە نەتەوەییەکانی کورد لە ساڵانی یەکەمی کۆمارەوە بووە بە هۆی زەبروزەنگی کۆمەڵایەتی‌و کولتووریی درێژخایەن. باس لەوەیش کراوە ئەم دۆخە دەبێت بە هۆی ئەوەی کورد لە مافە سەرەتاییەکانی مرۆڤ بێبەشبکرێت‌و ئازادیی ڕادەربڕینی بەرتەسکدەبێتەوە.

پرسی کورد ئاسەواری قووڵی لە گۆڕەپانی سیاسییشدا بەجێهێشتووە

بە گوتەی بەشداربوان؛ کورد ڕووبەڕووی فشاری توند بووەتەوە بۆ نوێنەرایەتی‌و بەشداریی سیاسی، بە ئاستەم توانیویەتی پەیڕەوی مافە دیموکراسیەکانی خۆی بکات. لەم پڕۆسەیەدا زۆر جار سیاسەتمەدارانی کورد دەکرانەئامانج‌و پارتە سیاسییەکان دادەخران‌و چالاکییە سیاسییەکانیان سنوورداردەکران، بۆیە هەتا ئیستاش پرسی کورد وەک یەکێک لە بنەڕەتیترین پرسەکان ماوەتەوە، کە پێویستە لە سیاسەتی تورکیادا چارەسەربکرێت.

ململانێی گرنگ لە سەر مافە کولتووری‌و ئایینییەکان کراوە

بە گوتەی بەشداربوان؛ لە ڕووی مافە ڕۆشنبیری‌و ئایینییەکانەوە، مافی کورد بۆ فێربوون‌و بەکارهێنانی زمانی خۆی پرسێکی گرنگ بووە. ساڵانێکی زۆرە زمان‌و کولتووری کوردی بە سیاسەتی فەرمی پشتگوێدەخرێن‌و سەرکوتدەکرێن. بەشداربوان باس لەوە دەکەن هەرچەندە لەم ساڵانەی دواییدا هەندێک پێشکەوتن لەم بوارەدا بەدیهاتووە، بەڵام هێشتا سیاسەتێکی گونجاوو هەمەلایەنە بەدیدیناکرێت.

توندوتیژی‌و ململانێ یەکێک لە سەرەکیترین بابەتەکانی سەدەی ڕابردوو بوون

لە سەدەی ڕابردوودا کورد ناچاربووە ڕووبەڕووی ئەو کێشانە ببێتەوە کە توندوتیژی‌و ململانێی بۆ هێنابووەئاراوە. بە گوتەی بەشداربوان؛ ململانێکانی نێوان هێزەکانی دەوڵەت‌و گرووپە چەکدارە کوردییەکان گرنگترین هۆکاری دیاریکردنی دۆخی گشتیی تورکیا  بووە. باس لەوەش کراوە کە کۆچکردنی زۆرەملێ‌و پێشێلکارییە جددییەکانی مافی مرۆڤ وەک کوشتنی نادیار لەو ماوەیەدا شوێنەواری قووڵی لە یادەوەریی گشتیی کورددا بەجێهێشتووە.

ڕوداوەکانی (١٠٠) ساڵی ڕابردوو کاریگەرییان لە سەر دۆخی ئابووری‌و کۆمەڵایەتیی ناوچە کوردییەکان هەبووە

دۆخی ئابووری-کۆمەڵایەتیی ناوچە کوردنشینەکان بە بەراورد لەگەڵ ناوچەکانی دیکەی تورکیا لاوازترە. بە گوتەی بەشداربوان؛ هۆکارەکانی وەک سنوورداربوونی هەلیکارو ناتەواویی ژێرخان‌و خزمەتگوزاریی پەروەردەیی ڕێگر بوون لە گەشەسەندنی ناوچەکان. ئەم دۆخەش بوو بە هۆی زیادبوونی نایەکسانیی ئابووری‌و گرژییە کۆمەڵایەتییەکان.

ئافرەتان دەنگی بزوتنەوە مەدەنییەکانیان بەرزترکردووەتەوە

ئافرەتانی کورد لە سەر بنەمای ڕەگەزو نەتەوەیی دووچاری ستەم‌و چەوساندنەوە دەبنەوە. بە گوتەی بەشداربوان؛ لە کاتێکدا کە کێشەی جددی لە مافی ژناندا هەبوو، ژنانی کوردیش بە هۆی جیاوازی نەتەوەیی جیاکارییان بەرانبەر دەکرا. بزوتنەوەی ژنانی کورد لەم خەباتە دوولایەنەدا ڕۆڵێکی گرنگی بینی‌و دەنگی خۆی لە سەر یەکسانیی جێندەری‌و مافی کورد بەرزکردەوە.

گەنجانی کورد لە نێوان میراتی ڕابردوو و چاوەڕوانییەکانی داهاتوودا گیریانخواردووە

بە گوتەی بەشداربوان؛ سنوورداربوونی دەرفەتی خوێندن‌و دامەزراندن کاریگەریی نەرێنیی لە سەر چاوەڕوانییەکانی داهاتووی گەنجان هەیە. ئەم توێژەی کۆمەڵگە، کە لە دەربڕینی ناسنامەی کولتووریی خۆیان‌و دەستڕاگەیشتن بە مافە سیاسییەکانیشدا کێشەیان هەیە، هیوایەکی لاوازیان هەیە بۆ گۆڕانکاریی کۆمەڵایەتی‌و داهاتوویەکی باشتر.

کورد لە سەردەمی عوسمانیدا ئازادتر بوو

هەرچەندە باس لەوە دەکرێت کە پەرلەمان بە شێوەیەکی دیموکراسیانە کاردەکات، لەلایەن کۆمارەوە بەڕێوەدەبرێت، هەڵبژاردن دەکات یان دەستوورێکی هەیە، بەو واتایە نییە کە کەمینەکان ئازادن‌و بتوانن مافەکانیان بەکاربهێنن. وا بیردەکرێتەوە کە کورد بە درێژایی مێژووی سەد ساڵەی کۆمار کەوتووەتەژێر سیاسەتی ڕەتکردنەوەو نکوڵیلێکردنەوە، بەڵام لە دەوڵەتی عوسمانیدا ئازادتر بووە.

“بە واتایەکی تر، کوردو تورک لە سەردەمی عوسمانییەکانەوە یەکتریان ناسیوە، بووبوونە هاوبەشی پێکەوەگونجاو، تەنانەت ئەم هاوبەشییە گۆڕابوو بۆ مافی برایەتی. ئەگەر ئەم مافی برایەتییە وەک دەوڵەتێکی سەربەخۆ، دەوڵەتێکی فیدراڵی، یان تەنانەت نیشتیمانێکی هاوبەش دامەزرابا، کوردو تورک ئەمڕۆش سوودیان لە یەکتر وەردەگرت‌و زیانیان بە یەکتر نەدەگەیاند”.

دەستکەوتەکانی کورد

بە گوتەی بەشداربوانی لێکۆڵینەوەکە؛ دەستکەوتەکانی کورد لە تەمەنی (١٠٠) ساڵی کۆماری تورکیادا لەم خاڵانەدا چڕبوونەتەوە:

• داننان بە شوناس‌و زمانی کوردیدا وەک واقیعێک: ناسنامەو زمانی کوردی وەک واقیع، کێشەی کوردیش وەک پرسی نەتەوەیەک پەسەندکراوە.
• نوێنەرایەتیی سیاسی‌و ئامادەبوونی حیزبە کوردییەکان: کورد لە پەرلەمان‌و شارەوانییەکان بەشدارەو نوێنەرایەتیی هەیە، بزوتنەوە سیاسییە کوردییەکان بە تایبەت لە ساڵانی نەوەدەکانەوە زیاتر دیارو کاریگەرتر بوون.
• بوژانەوەی کولتووری: بوژانەوەیەک لە ئەدەب‌و هونەری کوردیدا بەدیهاتووە. کەناڵە تەلەفزیۆنییەکان‌و ڕادیۆکان؛ بەرهەمی ئەدەبی بە زمانی کوردی پەخشدەکەن.
• دانپێدانانی نێودەوڵەتی: کێشەی کورد زیاتر لە پلاتفۆڕمە نێودەوڵەتییەکان ناسێنرا. پرسی کورد پێگەیەکی گرنگی لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا گرتووە، بە تایبەت لەگەڵ هاتنەئارای پێشهاتەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
• بزوتنەوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی‌و مافی مرۆڤ: خەباتی کورد بۆ مافەکانی مرۆڤ‌و دیموکراسی؛ بزوتنەوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنیی لە تورکیا بەهێزترکردو دەنگی زیاتر بەدیارکەوت.

داننان بە شوناس‌و زمانی کوردیدا وەک واقیعێک

بەشێکی بەرچاو لە بەشداربوان جەخت لەوە دەکەنەوە کە دەستکەوتە “بچووکەکان”، کە بەدەست هاتوون، هیچ واتایەکیان نابێت، مەگەر کاتێک گەلێک کە “هەبوونی ڕەتدەکرێتەوە”، “وەک گەلانی دیکەی جیهانی شارستانی ئازادبکرێت”. لە لایەکی دیکەوە، باس لەوە دەکرێت ئەم دەستکەوتانە لە ئەنجامی قوربانیدانی زۆرەوە بەدەستهاتوون. گرنگترینی ئەو دەستکەوتانە بە داننان بە ناسنامەو زمانی کورددا وەک واقیعێک وەسفدەکرێت. جگە لەوەش، دامەزراندنی کەناڵی ئاسمانیی تەلەفزیۆنی تی_ئاڕ_تیی کوردی (TRT kurdi)، کردنەوەی بەشی زمان‌و ئەدەبی کوردی لە هەندێک زانکۆو دانانی وانەی بژاردەی کوردی لە سێ پۆلی کۆتایی قۆناغی بنەڕەتی بە دەستکەوت هەژماردەکرێن. لە لایەکی دیکەوە، باس لەوە کراوە کورد پێویستی بەو دەستکەوتە بچووکانە نییە، بەڵکو دەبێت بگات بە ماف‌و ئازادییە ڕاستەقینەکانی.

“دەزانیت نکۆڵیکردن تەنها ئەوە نییە کورد لە دەقە یاساییەکان دووربخرێتەوە، بەڵکو وەک گوتم؛ هەموو شتێک لە بارەی کوردەوە لە هەموو لێکۆڵینەوە زانستییەکان‌و بەرهەمە هونەرییەکان‌و بەرهەمە ئەدەبییەکان‌و تەنانەت دەقی ئایینییشەوە دووردەخرێتەوە. ئەگەر ئەمە نکۆڵیکردن نەبێت، ئەی چییە!”

دەستکەوتەکانی بواری زمان‌و ئەدەبی کوردی گرنگن

لە ماوەی سەدەی ڕابردوودا زمان‌و ئەدەبی کوردی پەرەسەندنێکی بەرچاوی بەخۆیەوەبینیوە. سەرەڕای قەدەغەکردن‌و سنووردارکردنەکان، زمان‌و ئەدەبی کوردی وەک ڕەمزێکی خەبات بۆ شوناسی کورد بەردەوامبووە، بەردەوام نوسەران‌و شاعیران‌و ڕۆشنبیرانی کورد هەوڵیانداوە بۆ زیندووڕاگرتنی کولتوورو زمانی کوردی، تەنانەت لە هەلومەرجە سەختەکانیشدا. ئەم پڕۆسەیە لە ڕووی پاراستن‌و پەرەپێدانی ناسنامەی کوردەوە گرنگییەکی زۆری هەیە.

پرسی کورد لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتیدا گەرمە

پرسی کورد نەک تەنها لە سنوورەکانی تورکیا، بەڵکو لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتییشدا جێی بایەخپێدانە. لە سەدەی ڕابردوودا، بە تایبەت لە چوارچێوەی پێشهاتەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا، پرسی کورد ڕەهەندی جیاوازی بەدەستهێناو ئەم دۆخەیش وەک هۆکارێکی گرنگ، کە کاریگەریی لە سەر سیاسەتی دەرەوەی تورکیا هەیە، بەردەوامە.

لە ڕووی نوێنەرایەتیی سیاسیی کوردەوە دەستکەوتی ڕێژەیی بەدەستهاتووە

نوێنەرایەتیی کورد لە کایەی سیاسیدا لە سەدەی ڕابردوودا پێشکەوتنێکی بەرچاوی بەخۆیەوەبینیوە. پڕۆسەکە کە بە قەدەغەکردن‌و سەرکوتکردنی بزوتنەوە سیاسییە کوردییەکان دەستیپێکرد، دواجار درێژبووەوە بۆ ئەوەی کورد نوێنەرایەتیی لە پەرلەماندا هەبێت‌و ڕۆڵی کارا لە شارەوانییەکاندا بگێڕێت. ئەم پڕۆسەیە وایکرد کورد زیاتر لە گۆڕەپانی سیاسیدا دیارو کاریگەر بێت، بەڵام ناکۆکی‌و گرژیی سیاسییشی بە دوای خۆیدا هێنا.

ئۆتۆنۆمی بۆ کورد دۆخێکی ئەرێنیی بۆ کوردو دەوڵەتیش دروستدەکرد

بەشداربوان پێیانوایە ئەگەر لە (١٠٠) ساڵی یەکەمی تورکیادا پێکهاتەیەکی کارگێڕیی ئۆتۆنۆم یان لە جۆری فیدراسیۆنی هەبوایە، دەکرا چارەسەرێکی بونیادنەرترو ئاشتیانەتر بۆ کێشەی کورد بەدیبهاتایە. باس لەوەیش کراوە کورد دەتوانێت ئازادانەتر زمان‌و کولتووریی خۆی دەرببڕێت‌و مافی نوێنەرایەتیی زیاتری هەبێت لە بوارە پەروەردەیی‌و کارگێڕییەکاندا.

ئەم دۆخە دەتوانێت بەشداری لە پێشکەوتنە کۆمەڵایەتی‌و ئابوورییەکانیشدا بکات. هەروەها ڕەنگە کوالێتیی خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکانی وەک پەروەردە، تەندروستی‌و ئابووری لە شارەکانی باکووری کوردستاندا زیادبکات‌و جۆراوجۆریی کولتووری زیاتر قبوڵبکرێت‌و ئاشتەوایی کۆمەڵایەتی بەهێزترببێت. ڕەنگە ئۆتۆنۆمی ببێت بە هۆی ئەوەی کورد زیاتر هەست بەوە بکات کە بەشێکە لە تورکیاو بەشداریبکات لە یەکپارچەیی‌و سەقامگیریی وڵاتدا. لە لایەکی دیکەوە، باس لەوە دەکرێت کە ئەمڕۆ زۆر ئەستەمە کورد بە پێکهاتەی بەڕێوەبردنێکی لەو شێوەیە ڕازیببێت.

ئایندەی کورد

ئایندەیەکی نادیار لە سەدەی دووەمی کۆماردا

بۆچوونی گشتی ئەوەیە کە دۆخی سیاسیی ئێستا ئایندەیەکی نادیار بۆ کورد پێشکەشدەکات. ئەم نادڵنیاییە هەم لە ڕووی نوێنەرایەتیی سیاسی‌و هەم لە ڕووی ماف‌و بارودۆخی ئابووری-کۆمەڵایەتییەوە باسدەکرێت. ئەو ئاڵنگاری‌و دەرفەتانەی کە لە داهاتوودا ڕووبەڕووی کورد دەبنەوە، بە پێی پێشهاتەکانی سیاسەتی ناوخۆو دەرەوەی تورکیا، دەکرێت جیاواز بن. کاریگەریی پڕۆسەکانی دیموکراسیکردن لە سەر سیاسەتی ناوخۆو فشارەکانی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە سەر تورکیا لە هۆکارە کاریگەرەکانی دروستبوونی نادڵنیایین لە سەر ئەم پرسە. زۆرترین دەستەواژە دووبارەبووەکان سەبارەت بە داهاتوو، وەک “دیموکراسی”، “ئازادی”و “دادپەروەری”، ئێستا دەردەکەون‌و ئەم قسانە گوزارشت لە چاوەڕوانی‌و خواستە بنچینەییەکانی کۆمەڵگەی کوردی دەکەن. ئایندەی کورد تەنیا بەند نییە بە چارەسەری کێشەی کوردەوە، بەڵکو لە هەمان کاتیشدا بەندە بە پڕۆسەی دیموکراتیزەکردنی گشتیی تورکیاوە.

ئایندەی کورد بەندە بە ڕێگەی بەدیموکراتیزەکردنی تورکیاوە

بەشێک لە بەشداربوان پێیانوایە ئەگەر تورکیا بەرەو بەدیموکراتیزەکردن هەنگاوبنێت، پرسی کورد دەتوانێت بچێتەناو ڕێگەیەک یان چارەسەرێکی ئەرێنیترەوە. داواکارییەکان بۆ دیموکراسیکردن بە زیادکردنی پەروەردەو هۆشیاری، بە تایبەت لە ناو نەوەی گەنجدا پاڵپشتیدەکرێن. کاریگەریی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە سەر تورکیا لەلایەن بەشێک لە بەشداربوانی توێژینەوەکەوە وەک هۆکاری ئومێدبەخش بۆ داهاتووی کورد سەیردەکرێت. لە هەمان کاتیشدا زیادبوونی گوشارە نێودەوڵەتییەکان، بە تایبەتی سەبارەت بە مافەکانی مرۆڤ‌و بەها دیموکراسیەکان، ڕەنگە بەشدارببێت لە چارەسەرکردنی کێشەی کورد.

سیناریۆی نەرێنی سەبارەت بە ئایندەی کورد بە شێوەیەکی سەرەکی لە دەوری تەوەرەی ناسەقامگیریی سیاسی‌و چەقبەستوویی‌و چەوساندنەوەدا چڕدەبێتەوە. ئەم نیگەرانیانە بە هۆی ڕێکارە ئەمنییەکانی حکومەتەوە بۆ پرسی کورد زیاتردەبن. هەروەها سنووردارکردنی مافە زمانی‌و کولتوورییەکانی کوردو ئاستەنگە ئابوورییەکان لە توخمە سەرەکییەکانی سیناریۆ نەرێنییەکانی داهاتوودان. ئەم دۆخەیش ئاستەنگیی جددی دروستدەکات، بە تایبەتی لە بواری پەروەردەو دامەزراندندا.

لە سەدەی دووەمی کۆماردا خەون بە تورکیایەکی دیموکراتەوە دەبینرێت

خەونێک هەیە بە تورکیایەکەوە کە تێیدا دەستبەرداری سیاسەت‌و پراکتیکەکانی سەدەی ڕابردوو ببێت‌و هەموو چین‌و توێژەکان بتوانن بە ئیرادەو ناسنامەی خۆیان بژین‌و کوردیش وەک گەلێک پێگەی خۆی هەبێت.

چاوەڕوانییەکانی کورد لە سەدەی دووەمی کۆماری تورکیا، بریتین لە دیموکراسیی زیاتر، نوێنەرایەتیی سیاسی‌و داننان بە مافە زمانی‌و کولتوورییەکان‌و یەکسانیی ئابووری-کۆمەڵایەتی. چاوەڕوانییەکانی کورد لە سەدەی دووەم دەتوانین کورتبکەینەوە لە کۆمەڵگەیەکی ئازادترو دادپەروەرتر، چارەسەرێکی ئاشتیانەو دیموکراسیانە بۆ کێشەی کورد، دەرفەتی خوێندن‌و هەلیکاری باشتر بۆ نەوەی گەنج. زۆرترین دەستەواژە بەکارهێنراوەکان بریتین لە “دیموکراسی”، “ئاشتی”، “یەکسانی”و “مافی کولتووری”.

جێگیرکردنی هۆشیاریی شوناس؛ وەک هیوایەک بۆ سەدەی دووەم پێناسەدەکرێت

سەرەڕای ئەوەی کورد لە سەدەی ڕابردووی کۆماری تورکیادا بێبەشبووە لە بەختەوەری، ئارامی، ئیرادەی خۆی‌و بونیادنانی داهاتووی، بەڵام هۆشیاریی ناسنامەی خۆی لەدەستنەداوە. هەرچەندە باجەکەی قورس بووە، بە ملیۆنان کەس ناسنامەی خۆیان پاراست.

سەرەڕای سیاسەتی فشارو نکوڵی لە کورد، پێشکەوتنی بەرچاو لە پاراستن‌و دەربڕینی ناسنامەدا بەدەستهاتووە. ئەم دەستکەوتە وەک هیوایەک بۆ سەدەی دووەم سەیردەکرێت.

“هەرچەندە خێزانەکان ئایندەی مناڵەکانیان لێسەنرایەوە، بەڵام دەستبەرداری ئاگایی نەتەوەیی‌و شوناس نەبوون. ئەمەیش هۆشیارییەکی نەتەوەیی دروستکردووە، کە بە شێوەیەکی سروشتی (١٠٠) بۆ (٥٠٠) ساڵی تر بەردەوامدەبێت، بەڵام گۆڕانی ئەم ڕۆحە بۆ جەستە، واتە کیان، ڕوداوێکی تەواو دامەزراوەیی دەبێت‌و کاتی زۆرتری پێویستە”.

لینکی بابەتەکە لە ئینتەرنێت

https://kurdish-studies.org/yayinlar/kurt-kanaat-barometresi-1-cumhuriyetin-100-yili-ve-kurtler/chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://kurdish-studies.org/inc/uploads/2024/05/KSC_KanaatBarometresi_01_Cumhuriyetin100YiliveKurtler.pdf