پ.ی.د.پشكۆ حەمەتاهیر عەبدولرەحمان*

* پرۆفیسۆرى یاریدەدەر لە بەشی مێژوو / کۆلێجى زانستی مرۆڤایەتی/ زانكۆی سلێمانی:             [email protected]

وشە کلیلییەکان: هەرێمى کوردستان، نەوت، کەرکوک، خاکى کوردستان، مێژووى هاوچەرخ.
https://doi.org/10.31271/jopss.10029

پوختەى توێژینەوە:

نەوت یەكێكە لە سەرچاوە گرنگەكانی وەزەو بە یەكێك لە كرنگترین سەچاوە سروشتیە ئابووریەكان دادەنرێت لە جیهانی ئەمرۆدا، هەر ئەم گرنگیانەی بووە وای كردووە زۆرێك لەوناوچانەی كە نەوتیان تێدایە ببێتە ماییەی چاوتێبڕین و هەندێك جار داگیركردن و دابەشكردنی خاكی ئەو ناوچانە لەلایەن وڵاتە ئیمپریالستەكانی دوونیاوە. باشترین نموونەش ناوچەكانی خاكی كوردستانە، كە لە دوای دۆزینەوەی نەوتێكی زۆر لە ژێر خاكەكەیدا بەگشتی و كەركوك بەتایبەتی وایكردووە ناوچەكانی دابەشبكرێت بەسەر چوار وڵاتدا لە مێژووی هاوچەرخدا.
لێرەوە ئەمە وایكردووە نەوتی كەركوك ببێتە هەوێنی نووسینی توێژینەوەیەكی زانستی، لەژێر ناونیشانی (ڕۆڵی نەوتی كەركوك لە دابەشكردنەوەی خاكی كوردستان لە مێژووی هاوچەرخدا 1914-1972)، كە لە پێشەكیەك و دوو باس و ئەنجامێك پێكدێت، بەم جۆرە باسەكان دارێژراوە: باسی یەكەم: نەوتی كەركوك لە نێوان ساڵانی 1914-1926دا: لەم باسەدا بە وردی باس لە دۆزینەوەی نەوتی كەركوك و رۆڵی نەوتی ئەوشارەكراوە لە دابەشكرنی خاكی كوردستان لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانی. باسی دووەم: نەوتی كەركوك لە ساڵی 1926تا 1972: لەم باسەدا لەگەڵ ئەوەی باس لە دەهێنانی نەوتی كەركوك كراوە، ئاماژەش بەوەدراوە كە چۆن نەوتەكەی بەبێ خواستی هاوڵاتیانی براوەو دابەشكراوە..

ملخص البحث:
دور نفط كركوك في تقسيم أراضي كوردستان في التأريخ المعاصر (1914 – 1972)

النفط احد أهم مصادر الطاقة، ويعد من أهم المصادر الطبيعية للاقتصاد في هذا، وهذه الأهمية التي جعلت كل الأماكن التي يتواجد فيها النفط محل انظار و في بعض الأحيان الاحتلال وتقسيم أراضی هذه المناطق من قبل الدول الامبريالية في العالم. وأحسن مثال لذلك أراضي كوردستان، بعد اكتشاف النفط تحتها عموما وفي كركوك خصوصا، مما جهلها تقسم على أربع دول في التاريخ الحديث.
ومن هذا المنطلق أصبح نفط كركوك رائبا لكتابة هذا البحث العلمي المعنون ( دور نفط كركوك في تقسيم أرض كردستان في التاريخ الحديث 1914 – 1972) والذى يتكون من مقدمة ومبحثين ونتيجة. وأتى المبحثين بالشكل الآتي: المبحث الأول بعنوان: نفط كركوك بين عامي 1914 – 1926: قد تناول بصورة دقيقة كيفية كشف نفط كركوك ودوره في تقسيم أراضي كوردستان بعد الحرب العالمية الأولى. أما المبحث الثاني بعنوان: نفط كركوك في عام 1926 حتى عام 1972: فقد تناول موضوع استخراج نفط كركوك وأشار أيضا الى كيفية هدر وتقسيم نفط كركوك بدون ارادة ورضى أهلها.

Abstract:
The role of oil in the division of Kurdistan in contemporary history (1914-1972)

At the present time, Oil has become the world’s most important source of energy. It is considered as one of the most important economic sources of energy throughout the world. That is why, many regions that owned oil resources, always faced with External ambitions. Moreover, in some cases it is the result of the occupation and dividing their lands. Kurdistan is the best example as a case study.
After finding the largest reserves of oil in Iraqi Kurdistan especially in Kirkuk province.
It was motivated to divide Kurdistan among four countries by great power countries in contemporary history. Thus, Kirkuk oil has become main motive to carry out this scientific research by title of “The role of Kirkuk oil for the re-division of Kurdistan in contemporary history 1914-1972”.
This research is divided into an introduction, two sections and conclusion. First section is dedicated to Kirkuk oil from 1914 to 1926. in this section was mentioned to find oil in Kirkuk and the role it to re division the region. Second section is dedicated to other stages from 1926 to 1972. In this stages, the process of using oil and not to use for citizens. Also, without accepting Kurdish people was divided by countries.

لیستی سەرچاوەكان

یەكەم: كتێبە كوردییەكان:
1- احمد باوەڕ: چەند لاپەڕەیەك لەمێژووی هاوچەرخی كورد، سلێمانی، 2004.
2- احمد سید علی بەرزنجی: سایكس بیكۆ و ترازاندنی جەمسەری كێشەی كوردی باشوور، چاپی دووەم، چاپەمەنی سلێمانی، 1998.
3- احمد عپمان ابو بكر: كوردستان لەسەردەمی ئاشتیدا، و.محەمەد نوری توفیق، چاپخانەی سەردەم،سلێمانی،2006.
4- پارتی دیموكراتی كوردستان (مەكتەبی سیاسی), مەكتەبی ناوەندی دراسات‌و توێژینەوە: نەوتی كوردستانی عێراق, بەشی دووەم, چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە, هەولێر, 1998.
5- پشكۆ حەمەتاهیر ئاغجەلەری: شاری كەركوك 1917-1926, مەكتەبی بیروهۆشیاری, سلێمانی, 2007.
6- حەمە كەریم عارف: كورد لە ئینسكلۆپیدیای ئیسلامدا، چاپخانەی وەزارەتی رۆشنبیری، هەولێر، 1997.
7- دلێر ئیسماعیل حەقی شاوەیس: ڕاستكردنەوەی هەڵەیەكی مێژووی، چاپخانەی ئەكادیمی، كوردستان، هەولێر، 2006.
8- دیڤید ماكداول: مێژووی هاوچەرخی كورد, و/ ئەبوبكر خۆشناو, بەشی دووەم،چاپخانەی ڕوون،سلێمانی،2002.
9- سەلام ناوخۆش: هۆكارەكانی لكاندنی ویلایەتی موسڵا بە عێراقی عەرەبیەوە, چاپخانەی ژیان, هەولێر, 2000.
10- عبد الرحمن قاسلمو: كوردستان و كورد, و. عبدالله حەسەن زادە, بنكەی پێشەوا, 1973.
11- عبدالله غەفور: جوگرافیای ئابوری نەفت لە كوردستاندا, چاپی دووەم, سلێمانی, 2002.
12- عەبدوڵڵا عەبدوالكەریم مارف بەرزنجی: كاركوك لە مێژوودا, چاپخانەی خۆیبون, دانیمارك, ئازاری 2001.
13- عەلائەدین سجادی: گەشتێك بە كوردستانا, چاپخانەی مەعاریف, بغداد, 1956.
14- فۆاد حەمە خورشید: كەركەوك لە بەڵگەنامەكاندا، و.نەریمان عەبدوڵا خۆشناو، چاپخانەی منارە، هەولێر، 2007.
15- فاچل حسین: كێشەی ویلایەتی موسڵا, و/ محەمەد شاكەلی, چاپخانەی خاك, سلێمانی, 199.
16- كۆمەڵی مامۆستای زانكۆ: جیۆگرافیای هەرێمی كوردستان, و/ سەنتەری برایەتی, چاپخانەی وەزارەتی پەروەردەی هەرێمی كوردستانی عێراق, هەولێر.
17- كامەران ئەحمەد محمد ئەمین (كاممەران مەنتك): كوردستان لە نێوان ململانێ‌ی ناوچەیی‌و نێو دەوڵەتیدا 1890 – 1932،چاپ و ئۆفێستی دەزگای سەردەم،سلێمانی2000.
18- كەمال مەزهەر ئەحمەد: كوردستان لە ساڵەكانی شەری یەكەمی جیهانیدا, چاپخانەی كۆری زانیاری, بەغداد, 1975.
19- كەنداڵ و عبدالرحمن قاسملو ….ئەوانی تر: گەلێكی پەژموردەو نیشتمانێكی پەرت (كورد و كوردستان)، و. م. گۆمەیی، سوید، 1998.
20- لەتیف فاتح فرج: كوردو كەركوك, بەرگی یەكەم, سلێمانی, 2002.
21- م.ر. هاوار: شێخ مەحمودی قارەمان‌و دەوڵەتەكەی خوارووی كوردستان, بەرگی یەكەم, جاف پێرس, لەندەن, 1990.
22- مارف عمر گول: پەیوەندی مەسەلەی كورد بەیاسای نێو دەوڵەتانەوە چاپی یەكەم، سلێمانی، 2002.
23- مەهدی محمد قادر: پێشهاتە سیاسیەكانی كوردستانی عێراق 1945 – 1958, سەنتەری لێكۆڵینەوەی ستراتیجی كوردستان, سلێمانی, 2005.
24- محەمەد سەعید سۆفی: پارێزگای كەركوك لە ناو پاكتاوكردنی رەگەزیدا, چاپخانەی بەرهەم, سلێمانی, 2003.
25- میم كەمال ئوڤە: كرۆنۆلۆژیای مەسەلەی موسڵا 1918 – 1926, و/ سەلام ناوخۆش, چاپخانەی خەبات, هەولێر, 2000.
26- نوری تاڵەبانی: سیاسەتی بەعەرەب كردنی كەركوك, و/ مەریوان حوسێن چیمەنی, مەكتەبی بیرو هۆشیاری (ی.ن. ك), سلێمانی, 2003.
27- نوری تاڵەبانی: ناوچەی كەركوك و هەوڵی گۆرینی باری نەتەوەی ئەم ناوچەیە, و/ محمەد مەلا كەریم،چاپی دووەم،دەزگای ئاراس،هەولێر،2004.
28- وەلید حمدی: كوردو كوردستان لە بەڵگەنامەكانی بەریتانیادا, و/ موحەمەد نوری توفیق, دەزگای چاپ‌و پەخشی سەردەم, سلێمانی, 1999.
29- یاسین سەردەشتی: كوردستانی ئێران (لێكۆڵینەوەیەكی مێژوویی لە جوڵانەوەی ڕزگاری خوازی گەلی كورد 1939-1979، سەردەم، سلێمانی، 2003.

دووەم: كتێبە عەرەبییەكان:
30- احمد نجيب: دراسات فى جغرافية العراق الصناعية, بغداد, 1975.
31- اندئوشسى: الصرعات البترولية في الشرق الاوسط, ت/ د. اسعد معفل, دار الحقيقة للطباعة, بيروت, 1971.
32- بيَوار خنسى: الملف النفطى فى العراق الماضى وافاق الحاضر والمستقبل بحوث ودراسات 2005, مطبعة وزارة التربية, اربيل, 2005.
33- جرجيس حسن: تركيا فى ستراتيجية الامريكية سقوط الشاه, الطبعة الاول، 1990.
34- حامد محمود عيسا علي: المشكلة الكردية في شرق الاوسط منذ بدايتها حتى سنة 1991، مطبعة متولي، قاهرة، 1992.
35- حكمت سامى سليمان: نفط العراق “دراسة اقتصادية… لسياسة”, دار الرشيد للنشر, بغداد, 1979.
36- درية عونى: عرب واكراد فصام ام وئام, دار الهلال, 1993.
37- السيد عبدالرزاق الحسنى: تارليخ العراق السيااسى الحديث, ج1, ط7, مطبع دا الشؤن الثقافة العامة, بغداد, 1989.
38- صباح ذهب: البترول العربى الخام فى سوق العالمية, قاهيرة, 1969.
39- عبدالحميد العلوجى و خضر عباس الامى: الاصول التاريخية للنفط العراق, مراجعة. د. صاحب ذهب, ج1, وزارة الاعلام, جمهورية العراقية, بغداد, 1973.
40- عبدالرزاف الحسنى: العراق قديما و حديثا, مطبعة عدنان, سوريا, صيدا, 1956.
41- عبدالمجيد فهمى: كتاب دليل تاريخ مشاهير الالوية العراقية, ج1, بغداد, 1946.
42- فؤاد حمة خورشيد مصطفى: كركوك قلب كردستان, مطبوعات المديرية العامة للطباعة والنشر فى وزارة الثقافة, سليمانية, 2005.
43- قاسم احمد العباس: وثائق النفط فى العراق, ج1, مطبعة العانى, بغداد, 1975.
44- كمال مجيد: نفط والاكراد”دراسة اعلاقات العراقية_اسرائيلية_الكويتية”،دار الحكمة،لندن، 1997.
45- كمال مظهر احمد : اضواء على قضايا دولية فى الشرق الاوسط, بغداد, 1978.
46- كمال مظهر احمد :كردستان في سنوات حرب العالمية الاولى، ت. محمد مةلا عبدالكريم، ط2، بغداد، 1984.
47- مجموعة الباحثين: كركوك مدينة القوميات التاخية, لمركز كربلاء للبحوث والدراسات لندن، المملكة المتحدة, 2002.
48- محسن الموسوى: النفط العراق ” دراسة وثائقية من منع الامتيازا حتى التاميم”, بغداد, 1973.
49- محمد ازهر سعيد السماك و اخرون: جغرافية الموارد الطبيعية, جامعة الموصل, 1982.
50- محمد ازهر سعيد السماك و زكريا عبد الحميد باشا: اقتصاديات النفط و السياسة النفطية, جامعة الموصل, 1980.
51- محمد هادى الدفتر و عبداله حسن: العراق الشيمالى, ج1, مطبعة شفيق, بغداد, 1955.
52- مكتب دراسات والبحوث المركزى: نفط كردستان العراق, دراسة رقم (31), ط1, 1997.
53- مكتب دراسات والبحوث المركزى:النفط والاكراد” دراسة اعلاقات العراقية – ايسرائيلية – الكويتية” دار الحكمة, لندن, 1997.

سێیەم: كتێبە ئینگلیزیەكان:

54- Great powers, oil and Kurd in mosul, by: habibollah atarodi, university press of America, 2003.

چوارەم: گۆڤارە كوردییەكان:
55- ئازاد: مێژووی دۆزینەوەیو دەرهێنانی نەوت لە كەركوك, گۆڤاری كەركوك, ژ(1), هاوینی 1999.
56- ئاران: ئارابخا ووڵاتی كوردەواری لە مێژوودا, گۆڤاری هەزار مێرد, ژ(16), حوزەیرانی 2001.
57- ئازاد نەقشبەندی: كاریگەری نەوتی كەركوك لەسەر راگوێزاندنی كورد و بەعەرەبكردنی, گۆڤاری سەنتەری برایەتی, ژ20, هەولێر, هاوینی 2001.
58- ئازاد نەقشبەندی: ڕێككەوتن نامەی سایكس بیكۆ و كوردستان گۆڤاری سەنتەری برایەتی، ژ(7)، ئابی 1998.
59- دانیال بەرگین: نەوت و سیاسەتی نێودەوڵەتی لە رۆژهەڵاتی ناوەراستدا, و/ كەمال شەریف, گۆڤاری سەنتەری لێكۆڵینەوەی ستراتیجی, ژ(40), ساڵای سیازدەهەم, شوباتی 2003.
60- سمكۆ بەهرۆز مەحەمەد: مێژووی ئابوری ناوچەی كەركوك لە روانگەی سەردەمە مێژوویەكانەوە, بەشی سێ‌یەم, گۆڤاری نەوشەفەق, ژ(7), تشرینی یەكەمی 2003.
61- فەرید ئەسەسەرد: گاپ و ستراتیجی بادانەوە بەلای رۆژهەڵاتدا،سیاسەتی دەولی: ژمارە (2) ، تەمموزی1992.
62- گولەر سیامەنسوری: كەركوك شاری ئاگری هەمیشەیی, گۆڤاری هاواری كەركوك, ژ(2),كانوونی یەكەمی 1998.
63- عەلی سیرنی: سایكس بیكۆ دەرئەنجامی سەركەوتنی ڕۆژئاوا بوو بەسەر ڕۆژهەڵاتدا، گۆڤاری شانەدەر، ژ(9)، تشرینی یەكەمی 2006.
64- فەرهاد هەمزە محەمەد: مێژووی نەوتی كەركوك, گۆڤاری بانەرۆژ, ژ(14), كانونی دووەمی 2005.
65- فەرید ئەسە سەرد: لە بەریەك هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتە فرە نەتەوەكان و مەسەلەی فدراسیۆنكردنی عێراق, گۆڤاری سیاسەتی دەولی, ژ(1), ساڵی دووەم, نیسانی 1993.
66- فەیسەڵا عەلی: ئابوری نەوت لە كەركوك, گۆڤاری كەركوك, گۆڤاری سەنتەری لێكۆڵینەوەیی ستراتیجی, ژ(40), ساڵی یازدەهەم, شوباتی 2003.
67- محمد عەبدولڵا عومەر: رۆڵی ئاوی كورد لە بەعەرەب كردنی كەركوك, گۆڤاری سەنتەری برایەتی, ژ(20), هاوینی 2001.
68- نوری تاڵەبانی: كورتەیەك لە كتێبی ناوچەی كەركوك, و/ ش.م, گۆڤاری پەیڤین, ژ(1), تەمووزی 1997.
69- وەلید شەریكە: كەركوك (توێژینەوەیەكی جیۆ مێژووییی), گۆڤاری سەنتەری برایەتی, ژ(25), هاوینی 2001.

پێنجەم:: گۆڤارە عەرەبیەكان :
70- جرجیس فتح الله المحامی: النفگ قرر مصیر كوردستان السیاسی, مجلە الپقافە الكوردیە.

شەشەم: سەرچاوەی زانكۆیی:
71- ابراهیم خلیل احمد: ولایە موصل ” دراسە فی تگوراتها السیاسیە 1908 – 1922″, رسالە ماجستیر, مقدمە الی كلیە اداب, جامعە بغداد, 1975 .

حەوتەم: سەرچاوەی ئەلكتۆرنی: 
72- البترول، مقالة من الانترنیت، موقع (www.about wikipedia,org),، تاریخ الزیارە فی 27/1/ 2005.
73- بیوار خنسی (الدكتور): الحزام النفطی فی كردستان، مقالة من الانترنیت، موقع “pdk”,، تاریخ الزیارە فی .10, 4, 2004
74- مجلة (صین الجدیدە)- موقع WWW. CHINA TODOY. ORG تاریخ الزیارە فی 7/2/2003

 

Full Text