[1] ئێبراهیم بەرزەگەر[2] غولام ڕەزا مەهنی زادە فەلاحیە[3]

 وەرگێڕان: وەرزنامەی ئێرانناسی

 بەرایی

 پێویستیی دۆزینەوەی پەیوەندی نێوان وەهابیەت و جوداییخوازیی لەنێوان  ژمارەیەك لە خەڵكی عەرەبی خوزستان  لە دوای شەڕ، بە سەرنجدان بە گرنگی بابەتەكە و جیاوازبوونی بارودۆخی ئێتنیكی و ئایینزایی زاڵ بەسەر خوزستان، پاڵنەری پێویستی بە لێكۆڵەران دا بۆ ئەوەی بە میتۆدی شیكاریی لێك تێگەیشتنی ڤێبەر، کار  بۆ تێگەیشتنی پێكەوەیی گۆڕانكاریی دیاردەكان و بارودۆخی وەسف كراو بە ڕێتچوونی تەفسیری و ستراتیژی چۆنایەتی و كەڵك وەرگرتن لە تیۆری  بەستێنێك لە سەر بنەمای مۆدێلی پارادایمی شتراوس ـ كوربین بکات کە پێكهاتووە لە بارودۆخی هۆكاری، هۆکاری بەستێنی، هۆکاری دەستێوەردەر، ستراتیژییەكان و دەركەوتەكان و لەم رێگایەوە بۆشایی تیۆری ئارایی چارەسەر بكات. ئەوێش بە كۆكردنەوەی ئامانجداری زانیارییەكان لە ڕێگای ئەنجامدانی چاوپێكەوتنی قوڵ لەگەڵ 34 كەس لە كەسانێك كە ئایینزایان گۆڕیوە و بوونەتە وەهابی و خاوەنی بیروبۆچوونی تەبلیغی و  سەلەفین و 6 كەسی شارەزا و ئاگادار و خاوەن بۆچوون.

 بارودۆخی جیاوازی گۆڕینی شوناسی ئێتنیكی و ئایینزایی خەڵكی عەرەبی خوزستان دەریخست،  گۆڕینی ئایینزای هەندێ كەسی عەرەبی خوزستان لە ئێزدواجیەتی “وەهابی ـ شیعە” دایە، نەك ” سونی ـ شیعە” و بەتەواوی جیاوازە لە گەڵ سەرباشقە باوەكان لە تەكفیری بوونی سونییەكان.  ئەمەش لە چوار توێژاڵ و لە بازنەیەكی زەمەنی 6 مانگە هەتا 3 ساڵە ڕوودەدات، كە لێكۆڵەران بە وێناكردنی هەرەمێك لە چوار ئاست لە بارەی ئەوەوە  تەعبیریان لە ” شوناسی فرەتوێژاڵی خۆدەرخەر” كردووە. شوناسی دەستكرد لەم توێژاڵانە بە جوولە لە داوێنەوە بەرەو لوتكەی هەرەم ئالۆزتر و قوڵتر بووە و پێكهاتووە لە چوار قۆناغی ” دوودڵ لە ئاست شیعە”، ” بەوەهابی بوو”، ” تەبلیغی ـ تەكفیری” و ” سەلەفی ـ جیهادی”.

 وشە گرنگەكان” شوناسی ئێتنیكی، شوناسی ئایینزایی، خوزستان، وەهابیەت، شوناسی فرەتوێژاڵی خۆدەرخەر.

پێشەكی و خستنەبەرباسی پرسەكە

 گرنگی بابەتی دۆزینەوەی پەیوەندی نێوان وەهابیەت لەگەڵ بەستێنە ناشیاوەكانی ئابووری و كۆمەڵایەتی لە ناوچە عەرەب نشینەكانی خوزستانی دوای شەڕ و ڕكابەری ئایدیۆلۆژیکی وەهابیەت لەگەڵ شیعە لە ناوچەكە و جیاوازبوونی بارودۆخی ئێتنیكی و ئایینزایی زاڵ بەسەر خوزستان، پاڵنەری پێویستی بە لێكۆڵەران دا بۆ ئەوەی بە شێوازیی شیكاریی لێك تێگەیشتنی ڤێبەر بۆ تێگەیشتنی پێكەوەیی گۆڕانكارییەكانی دیاردە و بارودۆخی وەسف كراو لەگەڵ ڕێتیچوونی تەفسیری و ستراتیژی چۆنایەتی و كەڵك وەرگرتن  لە تیۆری بەستێنی و دانانی چەمك لەسەر بنەمای ئەو  لەسەر بنچینەی مۆدێلی پارادایمی شتراوس ـ كوربین بۆشایی تیۆرییەكە چارەسەر بكەن.  ئەم بابەتە بە ئەنجامدانی چاوپێكەوتن لەگەڵ 34 كەس لە كەسانێك كە ئایینزایان گۆڕیوە و 6 كەس لە كەسانی شارەزا و خاوەن بۆچوون لە پرۆسەی  بە وەهابی بوونی خەڵكی عەرەبی خوزستان ئەنجام دراوە. بۆیە بەدەر كەوت بارودۆخی جیاوازی گۆڕینی شوناسی ئێتنیكی و ئایینزایی خەڵكی عەرەبی خوزستان لە  ئێزدواجیەتی “وەهابی ـ شیعە” دایە نەك ” سونی ـ شیعە” و بەتەواوی جیاوازە لەگەڵ سەرباشقە باوەكان لە تەكفیری بوونی دانیشتوانی سونی و پرۆسەی گۆڕینی ئایینزا  لەژێر كاریگەری نائارامییەكان و دژەنۆرمییەكانی باردۆخی كولتوری، كۆمەڵایەتی، سیاسی و ئابووری ناوچە عەرەب نشینەكان و هەست كردن بە پەراوێزخستن و پشت گوێ خستن بە هۆی بوونی شوناسی جیاوازی ئێتنیكی (عەرەب بوون) لەبەرامبەر شوناسی نەتەوەیی دەستی پێكردووە. ئەوان بە دوودڵییەوە لە ئاست بەها شیعییەكان، لە ڕێگای برادەران و خزم و كەسەوە  ئایینزایان گۆڕیوە و لە  كەناڵە ئاسمانییەكان وەڵامێك بۆ  گومانەكانی خۆیان دەبیننەوە، لە ئەنجامدا بە ڕەشكردنەوە و دەست هەڵگرتن لە جێبەجێ كردنی كرداری ئاسایی بە شیوازی شیعە بە ئێنتما بۆ وەهابیەت تێگەیشتنێكی جیاواز لە گۆڕانكارییەكانی دەوروبەریان دەستەبەر دەكەن و لە ئاست شوناسی ئایینزای نوێ دەبنە دەمارگرژ و بە دانانی سنووری جیاواز لەنێوان خۆیان و ئەوانیتر هەڵێنجانێكی  وەها دەكەن، كە دەبێت ئەوانیتر بە تایبەت عەرەبەكانی  پارێزگاكە بانگهێشت  بكەن و بیانخەنە سەر ڕێگا. ئەم كەسانە لە دوایین قۆناغدا پرۆسەی گۆڕینی شوناسی ئێتنیكی و ئایینزایی، بە كەوتنە ژێر كاریگەری فیكری تەكفیری وەك داعش، ئاراستەی جیهادییان هەڵبژاردووە و لەو باوەڕەدان لە حاڵەتی دەستەبەر نەبوونی ئەگەری جیهاد لە ناوخۆ، دبێت لە بیلادی كوفر (كۆماری ئیسلامی ئێران) كۆچ بكەن. ژماریەكیشان باوەڕیان بە تەبلیغی فیكری تەكفیری و  بوار ڕەخساندن بۆ جێگیركردنی حكومەتی ئیسلامی و سەربەخۆیی خوزستان و بنیاتنانی بە ناو وڵاتی عەرەبی وەهابی الاحواز هەیە. لەم لێكۆڵینەوەدا هاوكات لەگەڵ باسكردنی  پێنج قۆناغی تیۆری، بنیاتی پرۆسەی بە وەهابی بوونی ژمارەیەك لە خەڵكی خوزستان پێشان دراوە.

ڕووداوەكان و كردارەكانی چوار دەیەی كۆتایی لە ناوچە عەرەب نشینەكانی خوزستان پێشانی دەدات، كە جیا لە ڕۆڵی وڵاتانی بێگانە و هۆكاری جوداییخوازیی و كەس و گرووپە بە وەهابی بووەكان،  بێبەش بوون، كەمتەرخەمی و ناكارامەیی بەڕێوەبەری، بەستێنی پێویستی بۆ ئەم جۆرە هەنگاوانە دەستەبەركردووە و بەردەوامی ئەویشی بە دواوە بووە. بارودۆخی دژواری عەرەبەكان لەم ناوچانە بە بوونی تواناییە ئاراییەكان لە كەرتەكانی نەوت، بازرگانی، سنووری، دەریایی، كشتوكاڵ و…. جێگای ڕەزایەت و هیوابەخش نەبووە و بەردەوامی بارودۆخی ناڕەزایەتی و دەركەوتەكانی دروستبوو لە گوشارە دەروونی و ئابوورییەكان لە كەشێكی سیاسی و كۆمەڵایەتی لە ناوچەكانی شەڕ، شەپۆلی دابڕانی هەندێ لە عەرەبەكانی پارێزگای لە شوناسی ئاییزای خۆیان  ئاسانتر كردووە. لەمڕوەوە، بە هۆی بەردەوامی بەستێنە نالەبارەكان و نائارامیی ئارایی بەتایبەت هەژاری و بێكاری، داهاتی كەم، زۆربوونی مەودای چینایەتی، بێبەش بوون، پەراوێزنشینی، هەستی بێبەشبوون و هەستی هەڵاواردن لە ناوچە ئامانجەكان بە تەبلیع بۆ وەهابیەت، ڕادیكاڵتر بوونی ڕەوتی ئێنتماكە خێراتر بووە و لە ئەنجامدا كەسانی بە وەهابی بوو لایەنگرانی شوناسی نەتەوەیی و بەرهەڵستكارانی جیابوونەوەی خوزستانیان تەكفیر كردووە و بە هەر شێوە و ئامرازێك كە بلوێت (تەبلیعی، تەكفیری و سەلەفی جیهادی) خەباتیان لەدژیان كردووە و بە توندتركردنی هەنگاوە پرژوبڵاوەكان توخم و ڕەوتە جوداییخوازە عەرەبەكان، بەرفراوان بوونی كاریگەریی وەهابیەت، زۆربوونی شوێنكەوتووان و ژمارەی سەلەفییە جیهادییەكان لە خوزستان، بەو پێیە دەبێت لە لایەکەوە بینەری دووبارەبوونەوەی بەریەككەوتنی كەسانێك لە شوناسی ئێتنیكی ئایینزایی نوێ لەژێر ناویی ” عەرەبی وەهابی الاحوازی” لەگەڵ كەسانێك بە ” عەرەبی شیعەی ئێرانی” بین و لە لایەکی دیکەوە زۆربوونی هەنگاوە تێرۆریستییەكان لەبەرامبەر شوناسی ئێرانی و ئیسلامی بین و گۆڕانكارییەكانی شوناسی ئەم بوارە لەگەڵ ئێنتمای توندوتیژ زۆرتر بەردەوام دەبێت، بۆیە ڕێگەگرتن لە گۆڕینی شوناسی خەڵكی عەرەبی پارێزگا لە شیعەوە بۆ وەهابیەت بە سوودوەرگرتن لە هەموو تواناییە ئابووری، كۆمەڵایەتی و سیاسی وڵات زەرورییە و دەبێت بە گرتنەبەری ڕێوشوێنی دروست و بەدوور لە باسكردنی زانیارییەكان و شیكاریی ناڕاستەقینە لە پەیوەندی بەردەوام لەگەڵ  بەدەنەی كۆمەڵایەتی خەڵك  ڕێگە لە دروستبوونی مەترسی لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی و یەكبوونی ئێرانییەكان بگرین.

 گرنگی پێنەدان و كەمتەرخەمی لە ئاست پرسە جۆراوجۆرەكان و یەكتر داپۆشینی شوناسی ئێتنیكی و ئایینزایی خەڵكی عەرەبی خوزستان و تێنەگەیشتن لە هەستیاری كولتوری و كۆمەڵایەتی ئەوان كاریگەری تێكدەرانەی لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی بەجێ هێشتووە و دەبێتە هۆی لاوازبوونی هاوبەندی نەتەوەیی.

 میتۆدی لێكۆڵینەوەكە

 ئەم لێكۆڵینەوە لە سەر بنەمای ستراتیژی توێژینەوەی دانانی تیۆری لەسەر بنەمای زانیاریی، سەرقاڵی كۆكردنەوە و شیكاری زانیارییەكان دەبێت. دانانی تیۆری لەسەر بنەمای زانیاریی جۆرێك میتۆدی لێكۆڵینەوەی چۆنایەتییە، كە  بە دووی دروستكردنی تیۆرییەك، مۆدێل و سەرباشقەیەكە كە توانایی ئەوە بە توێژەر دەدات لەبارەی دیاردەی شاراوەی نێو زانیارییە جۆراوجۆرەكان تیۆری دابنێت (فرتوك زادە و دیگران، 1388: 77) و ئامانجی ئەو تۆخكردنەوەی ئاراستەی ئێستقرایی لە ڕێگای كۆكردنەوەی زانیارییەكانە، نەك لە ڕێگای تاوتوێ كردنی ئەدەبیاتی لێكۆڵینەوە و تاقیكردنەوەی تیۆری، بۆیە شوێنكەوتووی تێڕامان و دیسان بیركردنەوەی تیۆریك بووە و لەسەر بنەمای پێوەرەكانی هەڵسەنگاندنی خۆی دەبێت بگاتە ئاستی  توانایی  دادوەری كردن ( دانایی فرد، 1386: 67). كە قۆناغەكانی جێبەجێ كردنی ئەویش بەمشێوەی خوارەوەیە:

1 ـ كۆكردنەوەی زانیارییەكان

پرۆسەی كۆكردنەوەی زانیارییەكان، بەوەسفكردنی بارودۆخی دروستبوو لەبارەی كەڵەكەبوونی بیندراوە تێڕامان لەسەركراوەكانەوە دەست پێدەكات و دەبێت لە ناساندنی شوێن، بارودۆخ، مرۆڤ و كردار و پەرچەكردارەكانیان بە شێوەی لانی زۆری بە دوو مەرج جێبەجێ بكرێت: یەكەم ئەوەی كە بەدوور لە چوارچێوە، بەدواداچوون بۆ جۆرێكی تایبەت لە سەرباشقە بكرێت و دووەم ئەوەیە كە لەبارەی ئەوانەوەش دادوەرییەكی تایبەت ئەنجام نەدرێت. وێناكراوە ئەنجام دراوەكان وەك بەستێنی سەرەتایی زانیارییەكان دەبێت بە ژمارەیەكی زۆر لە بیندراوەكان، چاوپێكەوتنەكان، بەڵگەنامە، فیلمەكان، وێنەكان، یادداشتەكان و تێڕامانی لێكۆڵەر و گفتوگۆەكانی پەیوەندیدار دەوڵەمەند بكرێت (كرسول، 2005: 402) كە بە پرسیارگەلێكی سادە وەكو چ، چلۆن، چەندە، جیادەكرێنەوە و دوایی بەراود دەكرێن و ڕووداوی هاوشێوەی یەكتر گرووپەبەندی و ناوی هاوشێوەیان بۆ دادەنرێت ( دانایی فرد و همكاران، 1383، 47).  بۆ ئەوەی لێكۆڵەر بێتوانێت بە یارمەتی تیۆری دیزاین كراوی خۆی  گریمانەیەك دارێژێت، كە لێكۆڵینەوەكانی دواتر تاقی بكەنەوە (كرسول 2005: 405). كرسول وەك  پێوەرێكی تا ڕادەیەك گشتی نزیكەی 20-30 چاوپێكەوتنی بەمەبەستی تێركردنی بابەتەكان و وردەكاری تیۆری بەستێنی بە پێویست دەزانێت ( محەمەد پور، 1390: 115).

-2  دانانی ژمارە بۆ زانیارییەكان لە سێ قۆناغ ( كراوە، مێحوەری و هەڵبژاردەی)

مانابەخشین بە زانیارییەكان یەكەمین هەنگاو لە شیكارییە. لە شیكاریی زانیارییەكان  كەڵك لە سێ جۆر دانانی ژمارە بە شێوەی كراوە، مێحوەری و هەڵبژاردەیی وەردەگیریت. لە دانانی ژمارە بە شێوەی كراوە، دوای هەر چاوپێكەوتنێك و نووسینی دەقی چاوپێكەوتن، دەبێت دوو یان سێ جار بخوێندرێتەوە و بۆ دڵنیا بوون لە مەحەك دانی هەموو زانیارییەكان بە كەڵك وەرگرتن لە شێوازیی لانی زۆری دەقەكانی هەر چاوپێكەوتنێك خەت بە خەت تاوتوێ كراوە، بە هەر یەك لە ڕووداوەكان، ئایدیا و هزرەكان، بارودۆخەكان، ناوێك كە نیشانەی ئەو دیاردە و جێگرەوەیەك بۆ ئەو بێت بەو بدرێت و بە  تێكەڵكردنی ژمارە هاوشێوەكان ژمارەیان كەم بكرێتەوە ( لی 2001:127).  دەبێت ژمارەكە  پێشاندەری ناوەڕۆك بێت، بە شێوەیەك كە بكرێت بە بینینی ئەم ناوە تا ڕادەیەكی زۆر لە مانای ڕستەكان تێبگەین ( میلز، 2002: 51).  لە قۆناغی دواتر بە گرووپبەندی و تێكەڵكردنی چەمكەكان كە هاومانییەكیان پێكەوە هەیە، ژمارەیەك بابەتی مێحوەری هەڵدەنجرێت و لە دانانی ژمارەی هەڵبژاردە بابەتگەلێك دەست نیشان كراوە، ژێركۆمەڵەی ژمارەیەكی سنووردار لە بابەتەی سەرەكی دەبن ( كوربین و همكاران، 2008: 62).

3 ـ نووسینی یادداشتە شیكارییەكان و ڕاڤەی زانیارییەكان

بەپێچەوانەی مێتۆدە چەندایەتییەكان، شیكاریی هاوكات لەگەڵ قۆناغی كۆكردنەوەی زانیاریی و پێكەوە ئەنجام دەدرێت ( غفوریان 1381: 319) و هەتا كاتێك درێژە پەیدا دەكات، كە لێكۆڵەر دڵنیا بێت بەردەوامی كۆكردنەوەی  سوودێكی بۆ بەرفراوانكردنی زانیارییەكانی نابێت، بۆیە بەناچاری كۆكردنەوەی زانیاری هەتا گەیشتن بە خاڵی سەرڕێژبوون درێژە پێدەدات. ڕووبەڕووبونەوە لەگەڵ زانیارییە دووبارە بووەكان یەكێك لە نیشانەكانی گەیشتن بە خاڵی سەرڕێژبوونە (گلاسر و همكاران، 1967: 61).  لێكۆڵەر دەتوانێت لە ڕێگای بەڵگاندنی بەراوردكاری و ئێستقرایی، نموونە وەرگرتن و شوبهاندن، بینینەوەی نیشانە، دەست نیشان كردنی جیاوازیی، بەراوردكردن و… هەڵسەنگاندن و شیكاری بۆ زانیارییە كۆكراوەكانی بكات و  بە زەینی وردبینی خۆی بگاتە ئەنجام ( حافز نیا، 1388: 54).

4 ـ داڕشتنی تیۆری

قۆناغی كۆتایی لە شیكاریی زانیارییەكان، نووسین و دارشتنی كۆتایی تیۆریی دەستەبەر بووە.  لەم قۆناغەدا وێنەی لێكۆڵینەوە ڕوونتر بووە و دوایین ئەركی توێژەر ئەوەیە، ئەو شتەی لەم وێنەدا دەبینێت، بۆ بەربێژی ڕاڤە بكات. ڕەنگە لێكۆڵەر چەندین جار وێنەی دەستەبەر بوو  دیسان بخوێنێتەوە و بینووسێتەوە بۆ ئەوەی بتوانێت فیكری خۆی بە شێوەیەكی ورد شیكاری  و باس بكات ( كوربین و همكاران، 2008: 148).

 تیۆری زانیاری بنیات پێشاندەری ئەوەیە، كە هەر تیۆری و تێزێك كە لە سەر بنەمای ئەم شێوازە دابرژرێت لە سەر بەستێنێكی دیكۆمێنتاری لە زانیارییە ڕاستەقینەكان بنیات نراوە و بۆ ناسینی بابەتی خوێندنەوەكە یان بابەتگەلێك بەكار دێت كە پێشتر لە لەبارەی ئەوانەوە توێژینەوەی گشتگیر و گەورە نەكراوە و زانیاری ئارایی لەو بوارەوە سنووردارە (دانایی فرد و همكاران، 1386: 73) و لەودا لێكۆڵەر بابەتی سەرەكی لە سەنتەری پرۆسەیەك دادەنێت، كە لە حاڵی تاوتوێ كردنی ئەو دایە و بابەتەكانی دیكە بەتایبەت بارودۆخی هۆكاری، ستراتیژی، بارودۆخی بەستێنی، بارودۆخی دەستێوەردر و دەركەوتەكانی  بەو دەبەستێتەوە. لەم سەرباشقەدا شەش بابەت لە زانیارییەكان هەیە:

 ناوكی سەرەكی (هۆكاری مێحوەری): ڕووداوێكی سەرەكییە كە چەمكەكانی دیكە لە دەوری ئەو ڕێكخراون و زەنجیرەیەك كردار بۆ كۆنتروڵ یان بەڕێوەبرددنی ئەو هەیە و پەیوەندی بە ئەوەوە هەیە (كوربین و همكاران، 2008: 68).

 بارودۆخی بەستێنی: كۆمەڵێك ڕووداوە كە بارودۆخەكان، پرسەكان و كاروباری پەیوەندیدار بە دیاردەیەك دەئافرێنن و تا ڕادەیەكی دیاریكراو، چۆنیەتی و بۆچیەتی وەڵامی كەسەكان و گرووپەكان  لە ئاست ئەو بارودۆخە شی دەكەنەوە ( كوربین و همكاران، 2008: 71).

 بارودۆخی هۆكاری: بریتییە لە بارودۆخێك  كە هۆكاری سەرەكی دروستكەری دیاردەیەكە كە خوێندنەوەی بۆ دەكرێت ( كوربین و همكاران، 2008: 68).

 ستراتیژی: دەربڕی ئەو گرووپە لە كارلیك و كردارانەیە، كە بكەرەكان لەبەرامبەر ئەو بارودۆخە ( دیاردەی سەنتەری) لە خۆیان پێشانیان داوە ( كوربین و همكاران، 2008: 70).

 دەرئەنجام: بەرهەمی دەستەبەربوو لە بەكارهێنانی ستراتیژییەكان بووە و دەربڕی ئەنجامی ئەم كارلێكانە و لە ژێر كاریگەریی بارودۆخی پەیوەندیدار بە ئەوانە و لە ڕاستیدا، ئەنجامەكانی دیاردەی ئاماژەپێدراو پێشان دەدەن ( كوربین و همكاران، 2008: 74).

 بارودۆخی دەستێوەردەر: بارودۆخی بەستێنێكی گشتییە كە كاریگەری لەسەر ستراتیژییەكان دادەنێت. بەم بۆنەوە داوا دەكرێت توێژەر ئەوەندەی دەلوێت ئایدیا و فیكری خۆی بە لاوە بنێت (كرسول، 2005: 92).

 میتۆدناسی لێك تێگەیشتنی ڤێبەر

 ڕێبازی لێك تێگەیشتن لەبەرامبەر ڕێبازگەلێك وەكو پوزتیڤیزمی سەریهەڵدا، كە باوەڕی بە هاوشێوەبوونی ڕواڵەتی لەنێوان زانستە سروشتییەكان و زانستە مرۆییەكان و نەبوونی جیاوازی مێتۆدی لێكۆڵینەوە لەوان دایە. شوێنكەوتووانی باوەڕیان بە تێگەیشتنی مانای زەینی كرداری كۆمەڵایەتی و تێڕامان لە گەوهەری ئەو كاروبارانە هەیە و ڕیشەی لە هزرەكانی ڤێلهێلم دیلتای و هانریس رێكرێت دایە. ماكس ڤێبەر كە لە بڕەوپێدەرانی ئەم ڕێبازەیە لەژێر كاریگەری ئەم دوو كەسەدا بووە. لەڕاستیدا تێگەیشتن بریتییە لە تێگەیشتن لە مانای كردارێك یان پەیوەندییەكی كۆمەڵایەتی و یان شێوازێك كە  بەو ئالۆزییە دەروونییەی دیاردە كۆمەڵایەتییەكان، لێ تێ بگەن ( شرفی 1390: 83). لە ڕوانگەی ڤێبەرەوە، تێگەیشتن بریتییە لەمە كە “دەبێت  خۆت لە شوێنی بكەر یان بكەرانی لە مێژوو یان كۆمەڵگا دابنێت و لەم ڕێگایەوە، كرداری مێژوویی یان كۆمەڵایەتی لە ناخەوە هەست پێ بكەی” ( هیوز 1397: 276). ڤێبەر لەو باوەڕەدا بوو، كە بەپێچەوانەی زانستە سروشتییەكان كە لەودا شتێكی سروشتی لە پرۆسەیەكی زانیاری زانستی دروست دەگرێت، لە شێوازی تێگەیشتن “شت دێتە ئاسۆی بینینی ئێمەوە” ( كاپلستۆن، 1978: 145) و كردار وەك بەشێك لە بارودۆخێكی شیاوی تێگەیشتن دێتە ئەژمار. شرۆڤە پێویستی بە تێگەیشتنی پێكهاتەیی مانایی هەیە، كە لە چوارچێوەی ئەودا كردار ڕوودەدات. لەسەر ئەم بنەمایە، مانای زەینی كە لە پێكهاتەی مانایی پەیوەندیدار بەودا هەیە وەك مانای  ئامانجی كردار دەناسرێت ( ڤێبەر 1368: 45).

 فروند لەو باوەڕە دایە كاتێك ڤێبەر كۆمەڵناسی لێك تێگەیشتنی بەكار دەهێنا، بە هیچ شێوەیەك مەبەستی ئەوە نەبوو كە بۆ تێگەیشتن، لە ئاست شرۆڤە، بەهای زۆرتر لەبەرچاو بگیریت، بەڵكوو دەیەوێت ناتەواوبوونی ئەو، كە هەندێ كات بە ئەنقەستە، پێشان بدات و بەرتەسك بوونی هەندێ لە ڕوانگەكان ئاشكرا بكات ( فروند، 1368:214). بە كورتی، دەتوانین ڕوانگەی ڤێبەر بەمشێوە باس بكەین: هزر و پاڵنەرەكان ویست و كرداری لێدەكەوێتەوە و كردارەكان هۆكاری دروستكردنی بەرهەمی زەینی و بابەتی، تاكەكەسی و كۆمەڵ وەك پێكهاتەی كۆمەڵایەتی و كولتورین، بەڵام لە پراكتیكدا  پێكهاتە و بارودۆخی كاریگەر هۆكاری ژمارەیی یان هۆكاری موعەدەدن، واتە هەمان هۆكاری ئاسانكاری خوڵقێن كە ڤێبەر جەختی لەسەر دەكاتەوە ( صدیق اورعی و همكاران، 1392: 113). ڕەوتی كار بەم شێوەیە كە توێژە هەوڵ دەدات خۆی لەگەڵ بكەر و پاڵنەرەكانی ئەو بە یەكێك بكات و ڕەوتی ڕەفتارەكە لە دیدی بكەرەوە ببینێت نەك لە دیدی خۆیەوە ( ارون، 1377: 570).

 چوارچێوەی چەمكی

 پارێزگای هەستیار و ستراتیژی خوزستان بە دانیشتوانی 4710506 كەس وەك پێنجەمین پارێزگاری چڕی لە بواری دانیشتوانی وڵاتەوە دێتە ئەژمار (سرشماری عمومی نفوس و مسكن، 1396:34). خەڵكی عەرەبی خوزستان پەیڕەوی ئایینی ئیسلام و شیعەی دوانزە ئیمامین ( سیادت، 1374: 262).  ئایینزای شیعە هەمیشە هۆكاری بنەمایی هاوبەندی و پێكەوەبوونی ئەوان لەگەڵ ئێران بە درێژایی چەندین سەدە بووە و كاریگەریی بەها و دابونەریتی ئایینزایی لەسەر ژیانیان دەبیندرێت و ڕێوڕەسمی ئیسلامی وەكو تازیەبار بوونی مانگەكانی موحەرەم و سەفەر پێگەیەكی تایبەتی لەلایان هەیە (اكوانی، 1387: 110).  بەمشێوە ئایین و ئایینزا كاركردی كۆمەڵایەتی جیاواز وەكو بە كۆمەڵایەتی كردنی ئەندامانی كۆمەڵگا، كەمكردنەوەی كێشمەكێش، پتەوكردنی بەها هاوبەشەكان، یەكپارچە كردنی كۆمەڵگا و پاراستنی ئارامی كۆمەڵایەتی، ڕێكخستنی سەرچاوەكان و بەهێزكردنی چاودێری كۆمەڵایەتییان لە ئەستۆ بووە ( اشرفی، 1377:9). لە بنەمادا ئایینزا سەرچاوەی مەعریفی، ئایدیۆلۆژیك، كۆمەڵناسانە و مەعنەوی بۆ شوناس دەئافرێنێت ( فورو، 2004: 84). شوناسی ئایینزایی شوناسێكی جەمعیییە كە بریتییە لە ئەندامیەتی لە گرووپە ئایینزاكان، پەسەندكردنی سیستەمی بیروباوەڕی ئەو، جەخت كردنەوە لەسەر گرنگی بەها ئایینزاكان، دەروەست بوون لە ئاست گرووپە ئایینزاكان و كردارەكانی پەیوەندیدار بەو ئایینزایەیە ( سئول، 2010: 119).

ئەزموونی سەدەی بیست پێشانی دەدات، كە شوناسە وردەكان و بەتایبەت شوناسی ئێتنیكی ناسڕێتەوە و دوو سەرچاوەی بەهێزی بابەتی كۆمەڵایەتی و بابەتی ئێتنیكی هەمیشە سەرچاوەی زۆربەی كاروباری ژیانی مرۆڤەكان دێنە ئەژمار ( برتون، 1380: 25).

 لە پێناسەكردنی شوناسی ئێتنێكیدا هاوڕاییەك نییە و هەر زانا و بیرمەندێك بە بەرجەستەكردنی یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی شوناس، پێناسەی كردووە. گوڵ محەمەدی لەو باوەڕە دایە ئەوەی لە تاوتوێ كردنی ئەم جیاوازیانە دەستەبەر دەبێت، ئەمەیە كە پرسی مێحوەر لەم پێناسانە پارامەتر و توخمی شوناسی ئێتنیكین، بۆیە شوناسی ئێتنیكی  لەسەر بەستێنی  نیشانە كولتورییەكان وەكو زمان، ئایینزا، دابونەریت و پێشینەی مێژوویی پێناسە دەكرێت، كە بەو تاكەكان پەیوەندی لەگەڵ هەموو یان ژمارەیەك لە لایەنەكانی شوناسی گرووپێك دەگرن. هەڵبەتە خودی ئەم پارامەتر و توخمانەش یەكسان نەبووە و لە شوناس پێدان بە ئێتنیكەكان ڕۆڵێكی جیاوازیان هەیە ( گل محمدی، 1381: 159).

 گرنگترین پێویستی شوناس لە پرۆسەی بەرهەمهێنانی مانا، جۆرێك مێژوو ( ڕاستەقینە یان ئەفسانەیی) ییە، كە زیاتر لە هەمووی یادگەی جەمعی ئەندامانی ئەو ئێتنیكەی بیچم داوە و بابەتێكی سنووردار بە ڕابردوو نییە، بەڵكوو دەربڕی بەشێك لە ئەزموونەكانی سەردەمی ژیانی كۆمەڵایەتی گرووپێك بووە، كە هەتا ئەمڕۆ بەردەوام بووە و  لە توخمە سەرەكییەكانی مێژووی هاوچەرخە. بەواتایەكی دیكە، یادگەی جەمعی و وشیاری مێژوویی ئیتنیكێك و سیستەمێكی شوناسی دەربڕی هەمدیس نوێنی هێمایی بەسەرهاتی دوێنی و ئەمڕۆ و ڕەنگە چاەرنووسی داهاتووی ئەو ئێتنیكەیە ( گودرزی، 1385: 32).  شوناسی ئێتنیكی، نەریتی كولتوری هاوبەش و هەستی شوناسێكە، كە ئێتنیك وەك گرووپێكی لاوەكی لە كۆمەڵگایەكی گەورەتر دەست نیشان دەكات و ئەندامانی هەر گرووپێكی ئێتنیكی لە بواری تایبەتمەندییە كولتورییەكان لە ئەندامانی دیكەی كۆمەڵگا خۆیان بە جیاواز دەزانن ( داوری، 1376: 44).

 لە تاوتوێ كردنی پرۆسەی گۆڕینی ئایینزای شیعەكانی عەرەبی خوزستان بۆ وەهابیەت پرۆسەیەكی چوار قۆناغی لەلایەن لێكۆڵەرەوە دەست نیشان كراوە كە لەودا تاكەكان سەرەتا تووشی دوودڵی لە بیروباوەڕی شیعە دەبن، لە قۆناغی دووەم بە لادانی شیعەگەری، وەك ئایینزای سەرتر،  ئێنتما بۆ وەهابیەت پەیدا دەكەن و لە قۆناغی سێیەم، وەك وەهابی تەكفیری سەرقاڵی تەبلیغ دەبن و لە دوایین قۆناغدا بە باوەڕهێنان بە ئاراستەی سەلەفی جیهادی و پەنا بردنە بەر خەباتی چەكداری و كرداری تێرۆریستی، بە دووی جیاكردنەوەی خوزستان و بە ناوی سەربەخۆیی الاحواز دەبن و لە ڕێگەی ئەویترسازی شوناسی ئێتنیكی و ئایینزایی خۆیان وەك ” وەهابی الاحوازی” لەبەرامبەر عەرەبی ” شیعەی ئێرانی” دەست لە شیعەگەری هەڵدەگرن و لەبەرامبەر شوناسی ئێرانی ئیسلامی خۆیان نۆژەن و دەناسنەوە. لەم پرۆسەدا سنوور و كاتێكی دیاریكراو بۆ هەر قۆناغێك  لە پرۆسەی گۆڕینی ئایینزا بوونی نییە و بەم بۆنەوە خێرایی بڵاوبوونەوەی وەهابیەت و سەیال بوونی بابەت و پەیوەندی ئەو لەگەڵ ئێنیكگەرایی جوداییخوازانە لە نێو هەندێ كەسی عەرەبی خوزستان شرۆڤەی بارودۆخی ئەم كەسانە لەگەڵ سەرباشقە باوەكان لە تەكفیری بوونی سونییەكانی دانیشووی ناوچەكە، بەتەواوی جیاواز بووە و وەك ئێزدواجیەتی “وەهابی ـ شیعە” (كەسێكی وەهابی كە پێشتر شیعە بووە) نەك ” سونی ـ شیعە” ( كەسێكی  سونی كە پێشتر شیعە بووە) خراوەتە بەرباس و لە ئاستی خۆیدا دەگمەن بووە، كە دەربڕی شوناسێكی جیاواز لەژێر ناویی “شوناسی فرەتوێژاڵی خۆدەرخەر”ە، واتە كەسێكی ئێتنیكگەرا كە بە وەهابی بووە و بە گۆڕینی ئایینزای خۆی لە چەند قوناغدا، توێژاڵە جیاوازەكانی شوناس بۆ خۆی پەیدا دەكات.

 بیندراوە وێناییەكان

بە شێوەی گشتی ئاماری ورد و دیكۆمێنتاری لە ژمارە و ڕێژەی سەدی دانیشتوانی عەرەبی ئێران و ژمارەی ئێنتما پەیداكردوو بۆ وەهابیەت بوونی نییە. بەمەیشەوە لەم توێژینەوەدا ژمارەی 34 كەس لەو كەسانەی ئایینزای خۆیان گۆڕیوە لە ماوەی دوو ساڵی 1399 و 1400 لە سەد و دە كۆبوونەوەی سێ كاتژمێری باس و گفتوگۆ و چاوپێكەوتنیان لەگەڵ كراوە. كەسانی هەڵبژێردراو لە هەندێ ناوچەی پەراوێزنشین لە ناوەندی پارێزگا و شارەكانی زۆرتر عەرەب نشین بە تایبەت باوی، كوت عەبدوڵڵا، حەمیدیە، شادگان، ماهشار، خورەمشار، شادگان و سوسەنگرد بوون.  لەمبارەیەوە لەگەڵ شەش كەس لە كەسانی شارەزای  ناوچەكەن بە شێوەی تایبەت چاوپێكەوتن كراوە. بیندراوەكانی خوارەوە لە شیكاری بەمشێوەیە دەستەبەر بووە:

ـ ڕێژەی ئێنتما بۆ وەهابیەت لە نێوان گەنجانی ژێر 30 ساڵ لە سەدا 52، لە نێوان تەمەنی 20 هەتا 30 ساڵ نزیكەی لە سەدا 40 و لە نێوان كەسانی سەرەوەی 40 ساڵ لە سەدا 8 بووە.

 ـ ئاستی خوێندەواری لە سەدا 50ی ئەوان لە خوارەوەی دواناوەندی بووە و لە سەدا 38یش بڕوانامەی دواناوەندییان هەبووە. كەمتر لە سەدا 10 ئەوان خاوەنی بڕوانامەی بكالۆریۆس  بوون و تەنها لە سەدا 1یان بڕوانامەی ماستەریان هەبووە.

ـ  لەم نێوەندەدا لە سەدا 53یان بێكار، لە سەدا 26 كرێكار، لە سەدا 15 چەرچی و لە سەدا 6 فەرمانبەر بوون.

 بیندراوەكانی لێكۆڵینەوە

1 ـ پرۆسەی گۆڕینی ئایینزا لە شیعەوە بۆ وەهابیەت لە ناوچەكانی شەڕ و عەرەب نشینی خوزستان

پێش لە دەست پێكردنی شەڕ، گوندەكانی ناوچەی عەرەب نشینی خوزستان، بەتایبەت گوندەكانی دەوروبەری سنوور، تا ڕادەیەك سیستەمی خۆبژیوی و پشت بەستوو بە ئابووری بژیوییان هەبووە.  دانیشتوانی گوندەكانی دەوروبەری سنوور لە هور ( تالاب) وەك سەرچاوەی گەورەی ئابووری كەڵكیان لێ وەردەگرت و گوندنیشگەلێك كە  مەودایان لە سنوور هەبوو زۆربەی كات سەرقاڵی كێڵانی جۆ و گەنم و باخەوانی و ئاژەڵداری بوون. بە دەست پێكردنی شەڕ، گوندەكانی نزیك سنوور و ناوچەكانی دەوروبەری، هەموویان بوونە ناوچەی شەڕ و  بەناچاری گوندنشینەكان ئەو ناوچانەیان بەجێهێشت  و بەسەر گوند و شار وپارێزگاكانی دیكەدا بڵاوەیان كرد، كە زۆربەی ئەم گوندنشیانە دوای  ساڵ‌ەكانی یەكەم شەڕ لە گوندەكانی دەوروبەر و هەروەها دەوروبەری شاری ئەهواز نیشتەجێ بوون، بۆیە بە كۆچكردنی گوندنشینەكان و بەجێهێشتنی زێدی خۆیان، سیستەمی خۆبژیوی ئابووری و بژیوی ئەوان لەبەر یەك هەڵوەشایەوە و بە جێگیربوون لە پەراوێزی شارەكان، زیانێكی زۆریان بە ناوچە ئاماژەپێدراوەكان گەیاند. نەبوونی ئامادەیی بۆ قەبوڵ كردنی ڕۆڵەكانی ژینگەی نوێ بووە هۆی ئەوەی هەندێ لەوان پەنا بەرنە بەر پیشەی رەش و تەنانەت نایاسایی و ژمارەیەكی دیكەش گرفتاری جۆرێك پەریشانی و نایەكبوونی كۆمەڵایەتی بن، بە شێوەیەك كە هاوكات لەگەڵ  پاراستنی هەندێ تایبەتمەندی كولتوری خۆیان، ناچار بە پەسەندكردنی بەها و نەریتەكانی ژینگەی نوێ بوون و لە ئەنجامدا بە ئەزموونی جۆرێك لە دیسان بە كولتوری بوون، بەشێك لە شوناسی كولتوری خۆیان لە دەست دا. لە شوناسی كۆمەڵایەتی نوێدا كولتوری ئێزدواجی بە نۆرمگەلێكی  جیاواز و هەندێ كات دژیەك و ناكۆك سەریهەڵدابوو، بۆیە شوناسی ئەم كەسانە لە بارودۆخی ژینگەی نوێ گرفتاری گۆڕانكاری زۆری كولتوری و كۆمەڵایەتی بوو.

 سەپاندنی شەڕی هەشت ساڵەی  حكومەتی بەعسی  عێراق و شكستی ئەو لە جیاكردنەوەی خوزستان، جیا لە زیانی مادی و كاوڵكردنی ناوچە باسكراوەكان، گۆڕانكاری گەورەی لە بوارە جیاوازەكانی سیاسی، كۆمەلایەتی، ئابووری و كولتوری لەم ناوچانەدا دروست كرد. بارودۆخی دوای شەڕ لە خوزستان  بەتایبەت ” هەڵاوسانی زۆر” ،” ئابووری و نەبوونی چالاكییەكانی بەرهەمهێنان”، “لێپرسراویەتی لە ڕادەبەدەری حكومەت”، ” جێگۆڕكێی دانیشتوان لە گوندەوە بۆ شار” ، ” گەشەكردنی  قەراخ شارنشینی”، ” زۆربوونی  دەڵاڵی و چالاكییە نابەرهەمهێنەرەكان” و  ” نەبوونی دەرفەتی كاریی لە ڕادەبەدەر” بووە هۆی ڕوودانی دژەنۆرمە كۆمەڵایەتییەكان و دروستكردنی بەستێكی چالاكی گرووپەكان و گرووپی قاچاخی مادە هۆشبەر و دزی و شەڕانگێزی و لات و خوێڕییە شارییەكان و  دەستەگەلێكی تاوانکاری لە ناوچەكانی شەڕ كە بە كۆتایی شەڕ و گەڕانەوەی خەڵك بۆ ماڵ و حاڵی خۆیان، كێشە و نائارامییەكانی سەردەمی ئاوەدانی  دوو بەرامبەر گوشاری لەسەر شانی خەڵكی عەرەبی پارێزگا دروست كرد و بە گۆڕینی ئایدیۆلۆژیا خەباتی هەندێ بژاردەی ئێتنیگەرای عەرەبی خوزستان بە پشتیوانی وڵاتانی سەلەفی بە ڕابەری عەرەبستانی سعودی ( كە هەتا پێش  ئەمە سەرقاڵی پشتیوانی لە عەرەبە ئێتنیكگەرا شیعەكان نەبوون) و پەیوەندی ئێنتما ئێتنیكگەرا و جوداییخوازی لەگەڵ وەهابیگەری و سەلەفیەتی تەكفیری  بووە هۆی بیچم گرتنی پرۆسەی گۆڕینی ئایینزای كەسانی ئێتنیكگەرا و جوداییخوازی عەرەبی خوزستان لە شیعەوە بۆ وەهابیەت ( هاشمی نژاد، 1391: 22).

 لە كۆتاییەكانی ساڵەكانی 60 و سەرەتای ساڵەكانی 70 كەسێك بە ناوی سەید عەبد نزاری یەكەمین گرووپی تەكفیری لە خوزستان و ناوچە گوندنشینەكانی ئەهواز پێك هێنا و لەژێر كاریگەری ئەودا، ناوكی فیكری و كولتوریی جۆراوجۆر لە گوندەكانی ناوچەی عەرەب نشین دروست بوو و ڕەوتێكی نوێ بە ناوی ” حركە السنی” بیچمی گرت ( هاشمی نژاد، 1393:24).  خوێندنەوە لە بوارەكانی جوداییخوازی و سەلەفیگەری پێشانی دا گۆڕینی ئایینزا لە ناوكی سەرەتاییەوە بووە هۆی ئەوەی ژمارەیەكی بەرچاو لە توخمە ئێتنیگەگەرا و جوادییخوازی عەرەبی خوزستان، بیروباوەڕی ئایینزای شیعی خۆیان بە لاوە بنن و بە  ئێنتما بۆ وەهابیەت، بەبێ ئەوەی كە خۆیان بە وەهابی بناسێنن،  كەڵك لە وشەكانی ” موسڵمان”، ” سونی”، ” موەحد” و ” ناموقەلد” وەربگرن. بەم واتایە كە ئەوان پێش ئەوەی، نەك موسلمانێكی شیعە بەڵكوو موشركێک بوون. دوای ئەوە بە دروستكردنی هەندێ گومان لەبارەی ڕێوڕەسمی شیعی، جەختیان لەسەر ناكۆكییە ئایینزا و ئێتنیكیەكان و تەرخان كردنی بودجەی زۆر و لە هەندێ حاڵەت، دانی پارەی نەخت لە گوندەكان و ناوچەگەلێك كە خەڵكی ئەو لە بواری ئابووری، كولتوری و ئایینزاییەوە لە ئاستێكی نزمدان  بە شێوەی نەهێنی و ئەنجومەنی و گرووپی  چالاكی تەبلیغی خۆیان بەرفراوان كردووە ( مصاحبە با محرابی، 1400).

نیگەرانی لە دوورخستنەوە لەلایەن كۆمەڵگا وە سەپاندنی تێچووی مەعنەوی بە تایبەت بچڕانی پەیوەندی كۆمەڵایەتی و یان ڕووبەڕووبوونەوەی ئەمنی لەگەڵ ئەوانەی ئێنتمایان پەیدا كردووە و خێزانەكانی ئەوان لە نێو نەوەی یەكەمی بە وەهابی بووەكان، بووە هۆی پێشكەش نەكردنی شیكاری ورد لە بارودۆخی ئارایی وەهابیەت و سەلفیەتی تەكفیری لە خوزستاندا و ئاماری ورد و ڕەسمی لە  ئاستی ئێنتما بۆ وەهابیەت و ژمارەی كەسانێك كە ئایینزای خۆیان گۆڕیوە، بوونی نییە، بەڵام دوای  خۆپێشاندان و نائارامییەكانی خاكەلێوەی 1384 بە بەهانەی بڵاوكردنەوەی نامەیەك كە درابووە پاڵ ئەبتەحی، سەرۆكی نووسینگەی سەركۆماری ئەو كات لەبارەی گۆڕینی پێكهاتەی دانیشتوانی ناوچە ئاماژەپێدراوەكان ـ لە سەروبەندی هەشتامین ساڵیادی دەستگیركردنی شێخ خەزعەل لەلایەن ڕەزا شاوە، كە  ڕەوتی جوداییخواز ئەو بە ڕاپەڕینی میسان ناو دێنێت ـ دیاردەی وێناكراو لە كۆمەڵگادا ڕووی خۆی پێشان دەدات و ڕەوتی زۆربوونی ڕووداوە تێرۆریستییەكان و بازادانی تەساعودی بیچم گرتنی ئەم دیاردە لە سەرەتاوە هەتا ئێستا پێشان دەدات، كە كەسانێك كە ئایینزای خۆیان گۆڕیوە لە ژێر كاریگەری پڕوپاگەندەی  فیكری وەهابی  كاری تیرۆریستی و تێكدەرانەی جۆراوجۆریان لە خوزستان ئەنجام داوە و سیستەمی سیاسی وڵاتیان ڕووبەڕووی دیاردەیەكی یەكتربڕ، فرەلایەن و ئالۆز كردۆتەوە.

 دەركەوتنی بابەتی و ئاشكرای ئەم پرۆسە، دوژمنی پراكتیكی تاك لەگەڵ  فیكری ڕابردووی خۆی و باوەڕداران بەوە كە بە باوەڕی خۆی بە بەجێهیشتی بیروباوەڕی كوفر، بووە موەحد و دوایی لەژێر ناویی جنوداللە متعال، شانازی   كوشتنی شیعەكان و خەبات لەدژی حكومەتی تاغوت، واتە  كۆماری ئیسلامی ئێرانی پەیدا كردووە، واتە ئەوان پێش لەمەش نەك موسلمانی شیعە، بەڵكو موشركێک بوون. هەتا پێش لە ساڵی 1384 لە ژمارەی ئەو شیعانەی ئایینزای خۆیان گۆڕیوە  زانیاری بابەتی و ئاشكرا تۆمار نەكراوە، تەبلیغی وەهابیەت ئەوەندە ئاشكرا نەبووە و بابەتی ئێنتما بۆ وەهابیەت لە كۆمەڵگادا ئاشكرا نەبووە و ڕەوتی گۆڕانكاری ئایینزا بە شێوەیەكی تاكەكەسی و لە نێو توخمە ئێتنیكی و زۆرتر لە گوندەكان و ناوچەكانی هەژار لە بواری ئابووری، كولتوری و ئایینزای لە حاڵی بیچم گرتندا بوو.

” بانگەشەی فەیس تو فەیس” و ” پشتیوانی میدیای كەناڵە ئاسمانییەكانی ڕەوتی سەلەفیەتی سەر بە عەرەبستانی سعودی” لەم قۆناغەدا ئێنتما بۆ وەهابیەتی بردۆتە نێو قۆناغێكی نوێیەوە.  وەهابییەكان بە دروستكردنی هەندێ گومان لەبارەی ڕێوڕەسمی شیعەگەری  سەرقاڵی بانگەشە بۆ هزرەكانی خۆیان دەبن و بە تایبەت جەختی زۆر لە سەر جیاوازیی ئێتنیكی و ئایینزایی دەكەنەوە. بانگخوازانی وەهابی بۆ گەیشتن بە ئامانجەكەیان بودجەی زۆریان خەرج كردووە و لە هەندێ حاڵەت، بە شێوەی نەختی بەسەر خەڵكی خوزستاندا پارەیان دابەش دەكرد، كە ئەم بابەتە  بووە هۆی دروستبوونی جیاوازیی ئایینزایی لە نێوان عەرەبە شیعەكانی خوزستان لەگەڵ سیستەمی  شیعەی كۆماری ئیسلامی ئێران.  كەسانی بەرچاوی ڕەوتی جوداییخواز دوای گۆڕینی ئایینزا چڕ بوونەتە سەر بەهێزكردنی  وێنەكانی ئەویترسازی شوناس و قوڵ كردنەوەی كەڵێن لەگەڵ دەسەڵاتداریەتی لە ڕێگەی پۆمپاژ كردنی هەواڵی نەرێنی لە چوارچێوەی وشە سەرەكییەكانی هەڵاواردنی ڕێكخراو، نەبوونی ئازادی ئایینزایی، بێبەش بوونی بەئەنقسەتی ناوچە عەرەب نشینەكان، سنووردار كردنی عەرەبەكان و بە خەساردانی مافی ئەوان لە ئێراندا.

 هۆكارەكان، بەسێتن و پاڵنەرەكانی گۆڕینی ئایینزا لە خوزستان

1 ـ هۆكارەكان

 ناڕەزایەتییە كۆمەڵایەتییە كەڵەكە بووەكان، خواستی سیاسی و كۆمەڵایەتی دەستەبەر نەبوو و جێبەجێ كردنی ناسەركەوتووانەی پرۆژەی پەرەسەندنی خوزستان و بەكارهێنانی ژمارەیەك بەڕێوەبەری ناسەركەوتوو لە ناوچە عەرەب نشینەكانی پارێزگا لەلایەك و  لەبەر دەست نەبوونی سەرباشقەكانی تەكفیری وەك ئایدیایەك بۆ ئامرازی بەرهەڵستكاری و ناڕەزایەتی لەدژی كۆماری ئیسلامی و ئێنتمای توخمە جوداییخوازەكان بۆ بینینەوەی سەرباشقەكانی شوناس بەخشی ڕادیكاڵانەی پەسەند كراو لەلایەن وڵاتانی سونی ناوچە بە ڕابەری عەرەبستان سعودیا لەلایەكی دیكەوە، لە هۆكارە سەرەكی و بنچینییەكانی گۆڕینی ئایینزا لە خوزستانە كە بە كورتی بریتین لە:

ـ  بێبەشبوونە ئابووری و كۆمەڵایەتییەكان: بە هۆی بوونی ئەگەری بەراوردكردنی ئاستی سوودوەرگرتنی خەڵكی وڵاتانی ناوچەی كەنداو، بێبەش بوونی ڕێژەیی و هەست كردن بە بێبەشیی رۆڵی لە ئێنتما بۆ جوداییخوازی و فیكری  ناهاوساز و ناكۆک لەنێو ئێتنیكی عەرەب هەیە ( مصاحبە با شفیعی، 1399)

ـ هەست كردن بە هەڵاواردن: لە بەڵگەكانی هەڵاواردنی ئێتنێكێتی، نەبوونی ئەگەری دەستڕاگەیشتن بە بەرپرسیاریەتییە باڵاكانی پارێزگا لەلایەن عەرەبەكانە كە لەو پەڕی شایستە بوون، تەنها بە هۆی ئێتنیكیان و لە سەر بنەمای  ئاراستە نەنووسراو و دەستكردەكان بۆ هەندێ كەس،  ئامادە نەبوون بەرپرسیاریەتی بەوان بدرێت ( مصاحبە با مجدمی، 1400).

ـ ڕكابەری ئایدیۆلۆژیا:  بە سوودوەرگرتن  لە هەندێ پارامەتری شوناسی هاوبەش وەك نزیكایەتی زمانی و هەندێ هاوبەشی كولتوری و دەمارگرژی ئێتنیكی و هەندێ بێبەش بوون و نائارامی كولتوری، كۆمەڵایەتی، سیاسی و ئابووری ئارایی لە ناوچە عەرەب نشینەكانی وڵات بە تایبەت هەژاری، بێكاری، كاولكارییەكانی دوای شەڕ، بە وەهابی بوون بە دووی گێڕانی ڕۆڵ لە گۆڕانكارییەكانی شوناسی ئێتنیكی و ئایینزایی خەڵكی شیعەی عەرەبی پارێزگا بووە و بە ئامانجی جیاكردنەوەی عەرەبستان و بنیاتنانی  وڵاتی عەرەبی الاحواز  لەسەر دەستكرد بوونی شونای دژیەك و جیاواز لە گەڵ شوناسی نەتەوەیی ئیسلامی ئێرانی کار دەکەن. لەبەرامبەردا پشتیوانی سیاسی، دارایی و میدیایی سعودییەكان، ڕەوتی جوداییخوازی عەرەبی خوزستانیش پابەندی توندتركردنی شوناسی ئێتینكی و گۆڕینی شوناسی ئایینزای هاووڵاتیان عەرەبی خوزستان بووە و بە جێبەجێكردنی هەنگاوی تێرۆریستی وەك هێرشكردنە سەر ڕێوڕەسمی ڕێژەی 31 شەهریوەری 1397 لە ئەهواز بە دووی دەستەبەركردنی  ئەو ئامانجانەوەن، كە مەبەستیانە.

ـ بوونی ئێنتمای ئێتنیكی

2 ـ بەستێنەكان

جیا لە هۆكارە باسكراوەكان، ژینگەی نالەباری خێزان، كەوتنە ژێر كاریگەری هاوڕێیانێك كە ئێنتمایان  بۆ پرسە ئێتنیكییەكان پەیدا كردووە، كەوتنە ژێر كاریگەری كەناڵە ئاسمانییەكان و گرووپەكانی چالاك لە فەزای مەجازی، هەستی دوورخستنەوە و پەسەند نەكردن  و كەڵك وەرگرتنی ئامرازی لە ئێتنكێتی عەرەب و  پەراوێزنشینی لە بەستێنەكانی هۆكارسازی دزەكردن، گەشەكردن و بەرفراوانبوونی وەهابیەت لە ناوچە ئاماژەپێدراوەكان بووە ( مصاحبە با شفیعی، 1399).

3 ـ پاڵنەرەكان ( بارودۆخی دەستێوەردەر)

دەستڕاگەیشتنی ئاسان بە چەك ( مصاحبە با محرابی، 1400)، بە ئاسانی  پەڕینەوەی نایاسایی لە سنوور ( مصاحبە با حزباوی، 1400)، بۆشایی یاسایی و ڕێنەگرتنی یاساكان بەپێچەوانەی  ڕەفتاری توندوتیژی چەندین ساڵی ڕابردوو لەگەڵ توخمە سەرەكییەكان بانگخوازی وەهابیەت، سووكایەتی و ڕق لێبوونەوەی ئێتنیكی، ئێنتما بۆ شێوازە نایاساییەكانی ناڕەزایەتی، لاوازیی ئاشنابوون و زاڵبوون بەسەر زمانی فارسی، گرنگی پێدانی عەرەبستان لە بواری ئێتنیكێتی عەرەب بە جەخت كردنەوە و كەموكۆڕییە ئاراییەكانەوە ( مصاحبە با شفیعی، 1399)، پشتیوانی دەرەكی و ئاسانكاری بۆ بارودۆخی پەنابەری و ناكارامەیی و بێتوانایی ژێدەرە كاریگەرییە نەریتییەكان ( بەتایبەت پیاوانی ئایینی  كە لەبەرامبەر هەجمەی پڕوپاگەندەی وەهابییەكان لەم ناوچانەدا نەگونجاو بووە) وەك پاڵنەرەکانی گۆڕینی ئایینزا لە خوزستان بە دەستێوەردان لەم پرۆسە، جێبەجێكردنی ستراتیژییەكانی ئاسان و خێراتر كردووە.

 ستراتیژییەكانی گۆڕینی ئایینزا لە خوزستان

كەسانی وەهابی بە ستراتیژییەكانی خوارەوە بە دووی بەرجەستەكردنەوەی جیاوازییە ئێتنیكییەكان بوون بۆ ئەوەی بەكبوونی كۆمەڵایەتی و شوناسی نەتەوەیی لاواز بكەن.

1 ـ  بانگهێشت و تەبلیغ:  هەموو ئەو كەسانەی چاوپێكەوتنیان لەگەڵ كراوەو جەختیان لەسەر زەرورەتی بانگهێشت و تەبلیغ و ئەوەی كە ” دەبێت هەمووان بۆ ئایینی دروست ڕێنمایی بكەن” كردۆتەوە. فێركردنی شێوازەكانی ڕاكێشان لە نێو خێزان، خێڵ و برادەران بە سوودوەرگرتن لە بارودۆخ و ناڕەزایەتییە ئاراییە ئابوورییەكان هەتا دروستکردنی گرووپی تایبەتی تەمەنی منداڵ و مێرمنداڵ و كچان، بە  دانانی پۆلی فێركردنی لەبەر خوێندنەوە، خوێندن و لەبەركردنی قورئان و عەرەبی پاراو لە حاڵی جێبەجێكردندا بووە و كەسانی بە وەهابی بوو لە بەندیخانەش لە خۆدەگرێت ( مصاحبە با باقر، 1400). ئەم هەنگاوە بە لە پێشتر بوونی ڕاكێشان لە نێو دەستبژێرە خۆجیی و لۆكاڵییەكان لە دەستووری كاردایە.

2 ـ نائەمن كردن و دروستكردنی نائارامی، ئاژاوە و دەرگیری چەكداری: وا هەست ئەكرێت بەكارهێنانی هۆكاری توندوتیژی بۆ بزاوتنی هەستی ئێتنیكگەرایانە بە سەرنجدان بە  ڕۆحیەتی شەڕانگێزی  لە نێو عەشایر و  دانیشتوانی سنووری  عەرەبی پارێزگا لە ستراتیژیی كەسانی بەوەهابی بووی پارێزگاكە دایە.

3 ـ دروستكردنی تۆڕ و بەرفراوانكردنی پەیوەندی تاكەكەسی و گرووپ لەگەڵ ناوەندەكانی وەهابیگەری بۆ بەدەستهێنانی پشتیوانی.

4 ـ كەڵك وەرگرتن لە هێما و ئامرازە كولتورییەكان:  ڕەتكردنەوەی پێویستی بوونی زمانێكی هاوبەش و خواستی خوێندن بە زمانی دایكی لە چالاكییەكانی دیكەی كەسانی بە وەهابی بوو بە كەڵك وەرگرتنی خراپ لە هەستی هاووڵاتیان و گواستنەوەی پرژوبڵاوی شوناسە و جیا لە بڕەوپێدان بە زمان و ئەدەبی ئێتنیكی زۆرتر لە زمانی شیعر، كە گوتاری باوی چالاكیییە ئەدەبییەكانی خەڵكی عەرەبی خوزستانە،  بۆ باسكردنی خواستەكانی خۆیان سوودی لێ وەردەگرن ( مصاحبە با دبیری، 1400).  ژمارەیەك لە شاعیرانی ئێتنیكگەرا كە پێشینەی هۆنینەوەی شیعریان بۆ بنەماڵەی ئال سعودیش  هەیە، بە ئامادەبوون لە پرسەكان و خوێندنەوەی شیعر بە کەڵک وەرگرتن لە وشەگەلێك وەک ”  داگیركەر”، “دوژمن”، ” مافی من” و… بە زمانی شیعر هەستی ئێتنیكی  بەربێژەكانی خۆیان دەبزوێنن ( مصاحبە با نادر، 1399).  لەسەرنانی چەفیەی سوور كە هێمای وەهابییەكانی سعودیە لە ناوچەكەیە لەلایەن ئەم كەسانەوە لە ناوچە عەرەب نشینەكانی خوزستان جەختی لەسەر دەكرێتەوە. دروستكردنی  ئالای ساختەی الاحوازیش وەك هێمایەكی شوناس پێدەر و ناڕەزایەتی هەمیشە جەختی لەسەر دەكرێتەوە و بەشێك لە سیاسەتە دژە نەتەوەییەكانی ئەم ڕەوتەیە.

5 ـ دەستكاری كردنی مێژوو بۆ دروستكردنی شوناس

 شوێنكەوتووانی وەهابیەت لە خوزستان لە چوارچێوەی چالاكییە كولتورییەكان بە دووی توخكردنەوەی جیاوازییە ئێتنیكی و زمانییەكان بوون و هەوڵ دەدەن بە ناوی نووسینی مێژوو، ژینگە بۆ چالاكییە دژە نەتەوەییەكان بڕەخسێنن. ئەم هەوڵانە زۆرتر چڕ بووەتەوە سەر دەستكاری كردنی شوناسی ئێرانی خوزستان و ئافراندنی شوناسی عەرەبی بۆی، بۆ ئەوەی پێشان بدرێت خوزستان سەرزەمینێكی عەرەبییە. ئەوان شوناسی عەرەبی خۆیان لە چوارچێوەی شوناسی گەورەتر كە بریتییە لە شوناسی عەرەبی وڵاتانی كەنداو پێناسە كردووە و وای پێشان دەدەن كە لەگەڵ شوناسی ئێرانیدا نامۆن و  هەر ئەم بابەتە جوداییخوازی و سەربەخۆیی خوازی ئەوانی بە دواوەیە. گۆڤاری الوطن الاحوازیە هاوكات لەگەڵ جەخت كردنەوە لەسەر عەرەبی بوون و سەربەخۆبوونی الاحواز و باسكردنی هەندێ كێشەی كۆمەلایەتی و كەسانێك كە بە ناو گیانی خۆیان بە بۆنەی خەڵكی اهواز و لە بەرامبەر دوژمنی ئێرانی فارس بەخت كردووە، هەندی وتاری بڵاوکردۆتەوە ( الوطن الاحوازیە، 2019: 14).

دەرئەنجامەكانی ئێنتما بۆ وەهابیەت لە خوزستان

بەتێپەڕبوونی كات، بابەتی بەرفراوانبوونی وەهابیەت لە نێو هەندێ لە خەڵكی عەرەبی پارێزگای خوزستان، ڕەهەند و ئەنجامی جۆراوجۆری پەیدا كردووە و شیكاری بابەتەكەی ئالۆزتر كردووە. دەتوانین گرنگترین دەرئەنجامەكانی ئێنتما بۆ وەهابیەت لە ناوچە عەرەب نشینەكانی خوزستان بەمشێوەی خوارەوە باس بكەین:

1 ـ توندتربوونی كەلێنی ئێتنیكی

” هەوڵدان بۆ دروستكردنی ترس لەنێو خێزانە عەرەبەكان و ڕێگەگرتن لە چالاكی كچانیان لە بەسیج و  حەوزەی علمیە” و “جەخت كردنەوە لەسەر نەبوونی متمانە بە خێزانە بەسیحییەكان، حەوزەیی و هاوڕێ لە سیستەم و دووركردنەوەی خێزانە عەرەبەكان لە خزمایەتی لەگەڵ ئەوان” دوو ئاراستەی كەسانی بەوەهابی بوو بۆ توندتركردنی كەلێنی ئێتنیكی لە پارێزگای خوزستانە. ” لەگەڵ گرووپی كێشانی ئاڵا لەسەر دیواری ماڵان و قوتابخانە، نووسینی دروشم، هەرەشە و هێرشكردنە سەر بنكەی بەسیح و كاروانی راهیان نور لە بەرنامەی كاریاندا بووە” ( مصاحبە با ناجی، 1399).

2 ـ”ئەویترسازی” شوناسی ئایینزایی

پێكهێنانی كۆبوونەوە و پۆلی فێركاری لەژێر چەتری فێركردنی قورئان، ڕاكێشانی خێزانەكانی خۆیان بۆ نێو فیكری تەكفیری، وەبەرهێنان لەسەر گەنجانی عەرەبی خوێندەوار، ئامادەكردن و دابەشكردنی بەرهەمی كولتوری وەهابیەت، نوێژكردن بە جەماعەت، هەێنی، جەژنی قوربان، جەژنی ڕەمەزان و تەراوێح بە شێوازی وەهابییەكان، چالاكی تەبلیغی بەرفراوان لە فەزای مەجازی لەدژی ئایینزای شیعە، پەیوەندی گرتن لەگەڵ توخم و زانایانی سونی ڕەسمی وڵات و توخمە وەهابییەكان لە شارە جیاوازەكانی پارێزگا، پەیوەندی گرتن لەگەڵ زانایانی وەهابی سعودیا لە فەزای مەجازی و… بووەتە هۆی ئێنتمای ئەوان بۆ وەهابیەت و چالاكییەكانی ئەم ڕەوتە لەگەڵ هیچ یەك لە ئایینزاكانی سونی لە پەیوەندیدا نەبووە و بە وەهابی بووەكان لە خوزستان تا ڕادەیەك هیچ مەعریفەیەكیان لە چوار ئایینزاكە نییە. هەروەها ئەوان بە پێكهێنانی گرووپی چەند كەسی لەگەڵ گرووپەكانی دیكە لە ناوچەكانی دیكە  پەیوەندی دەگرن و بەشداری لە پرۆگرامەكانی یەكتردا دەكەن.

3 ـ زۆربوونی توخمە سەلەفی ـ جیهادییەكان و بەرفراوانبوونی كرداری تیرۆریستی

 زۆربوونی ئێنتمای بەوەهابی بووەكان بۆ كۆچ كردن و دەرچوون لە وڵات و بەدەستهێنانی پەنابەری سیاسی  لە وڵاتانی عەرەبی بۆ بیچم پێدان بە ژیانێكی ئایینی دوای زۆربوونی بوارەكانی دەستڕاگەیشتن، فێركردن و شارەزاییە تاكەكەسییەكان و كۆمەڵەكانی تەكفیری بۆ خەبات، زۆربوونی ژمارەی توخمە تەكفیرییەكانی ئامادەی جێبەجێ كردنی كرداری تێرۆریستی بە تەقلید لە داعش وەكو هێرشی چەكدارانەی 31ی شەهریوەری 97 و شەهید كردنی 26 كەس لە هاووڵاتیانی خوزستانی  دەبێتە هۆی زۆربوونی كردارە تیرۆریستییەكان. لە هەنگاوێكی سەلەفی ئاسا لەدژی كافرەكان ( خەڵكی شیعەی ئێران) جیهادیان ڕاگەیاند و لە ڕاگەیندراوی جیهادی خۆیاندا، شیعەكانیان تەكفیر كردووە و داوایان لە سونییەكان كردووە لەدژی ئەوان شەڕ بكەن و بەڵێنی شەڕ و خوێنڕیشتن فی سبیل اللەیان دا كە ئەم بابەتە دەرئەنجامی قەرەبوونەبووی بە تایبەت زۆربوونی توخمە سەلەفییە ـ جیهادییەكان و كرداری تیرۆریستی بە دواوە دەبێت.

4 ـ جیاكردنەوەی خوزستان و سەربەخۆیی بە ناو وڵاتی الاحواز

 لە شیكاریی سەرباشقەی پرۆسەی ئێنتما بۆ وەهابیەت لە خوزستان بەدەر دەكەوێت كە كەسانی ئێتنیكگەرای ناڕازی لە دۆخی ئارایی لە نێو خەڵكی  عەرەبی پارێزگا  وەك بەستێنی سەرەتایی بڕەوپێدان بە جوداییخوازی لە دوو بواری خەباتی نەرم و زبر بەكارهێنراوە بۆ ئەوەی بە دەستكرد بوونی شوناسی ئێتنیكی و ئایینزایی نوێ لە دواییدا بوار بۆ جیابوونەوە بڕەخسێنن. بە شێوەیەك كە لە بەشی نەرم ژمارەیەكی كەم لە كەسانێك بە بێ گۆڕینی شوناسی ئایینزای خۆیان بە دووی بەدیهێنانی شوناسی ئێتینكی و لە دواییدا جیابوونەوە دان وهەندێ كەسیش بە دەستەبەركردنی بەستێنی پشتیوانی مادی و مەعنەوی ڕەوتی وەهابییەكان كەوتوونەتە ژێر كاریگەری وتاری جوداییخوازانەوە و بە گۆڕینی شوناسی ئایینزایی خۆیان لە شیعەوە بۆ وەهابیەت لەم بوارەوە هەنگاو دەنن.  لە قۆناغی خەباتی چەكدارانەش گۆڕینی ئایینزا بۆ خێراتركردن لە پرۆسەی جیابوونەوەی خوزستان و بە ناو بەدەستهێنانی سەربەخۆیی الاحواز ڕوویداوە و بە باوەڕ بە خەباتی چەكداری و هەنگاونانی  تێرۆریستی بە شێوازی داعش، دەكەونە دووی ئەو جوداییخوازییە، كە  لە هێلكاری خوارەوە وێنا كراوە.

وێنەی ژمارە١: پرۆسەی ئێنتما بۆ وەهابیت لە خوزستان

بە هەنگاوە میدیاییەكان، دیپلۆماسی، كرداری سیاسی و كولتوری و كرداری سەربازی بە هەر شێوەیەكی لواو، گۆڕینی ئایینزا و ئێنتما بۆ وەهابیەت بە ئامانجی جیاكردنەوەی خوزستان و بە ناوی بەدەست هێنانی سەربەخۆیی وڵاتی الاحواز بەدواداچوونی بۆ دەكرێت، بۆ ئەوەی لەسەر بنەمای دەستكردبوونی شوناسی ئێتنیكی و ئایینزایی جیاوازی ئێتنیكی عەرەبی خوزستان  لە ژێر ناویی عەرەبی وەهابی ئەهوازی لەبەرامبەر شوناسی ئێرانی ئیسلامی لە ژێر ناوی شوناسی ” ئەویتر” و “ئەویتر سازی” ئەم بابەتە ئاسانكاری بۆ بكرێت. جوولە لەم پرۆسەدا لە چوار توێژاڵ و بە شێوەی خوارەوە بیچم دەگرێت:

توێژاڵی یەكەم:  ئێتنیك گەرا ناڕازییەكان لە دۆخی نالەباری سیاسی، كۆمەڵایەتی و ئابووری ئارایی لە ناوچە پەراوێزنشینەكانی عەرەبی پارێزگا، لەژێر كاریگەری دەوروبەری خۆیان و كەناڵە ئاسمانییەكانی سەر بە ڕەوتی وەهابیەت ” تووشی وەهم بووە” و لە ئاست لەسەر هەق بوون و باڵادەستی شیعە لەبەرامبەر سونییەكان دوودڵ بووە و لە ماوەیەكی زەمەنی شەش مانگ هەتا سێ ساڵی ڕەنگە تاكەكان دەرگیر بكەن.

توێژاڵی دووەم: ” ئەوانەی ئایینزایان گۆڕیوە”، بەتاكەكەسی چالاكی دەكەن و تەنها وا پێشان دەدەن كە هەندێ كات ئەم قۆناغە لە سێ هەتا یەك ساڵ ڕەنگە درێژە بكێشێت و  تاكەكان لە ئاستی دووەمی هەرەمی شوناسی فرەتوێژاڵی خۆدەرخەر پشت لە شوناسی ئێرانی ئیسلامی بكەن.

توێژاڵی سێیەم: ” تەكفیری ـ تەبلیغی “ییەكان زۆرترین ژمارە لە بەدەنەی سەرەكی ڕەوتی وەهابیەت لە پارێزگا دێنە ئەژمار و بە ئاراستەی تەبلیغی بە دووی ڕاكێشان و بانگهێشت كردنی ئەوانیتر بۆ ئایینزای نوێن. لەم ئاستەدا كەسەكان زۆربەی كات لە شەش مانگ هەتا دوو ساڵ سەرقاڵی جێگیركردنی شوناسی نوێی ئێتنیكی و ئایینزایی خۆیان دەبن.

توێژاڵی چوارەم: ” تەكفیرییە جیهادییەكان” خاوەنی فیكری تەكفیری بە ئاراستەی سەلەفیەتی جیهادی بووە و بە ” باوەڕ بە جیهان” و ” باوەڕ بە كۆچ” بەیعەتیان بە داعش داوە و وەك موفتی پشتیوانی دارایی و چەك و تەقەمەنی لە گرووپە وەهابییەكان و  نادرنی كەسانی تەكفیری بۆ  دەرەوەی وڵات كار دەكەن. ڕاوەستان لەم ئاستە وەك دوایین قۆناغی شوناسی فرەتوێژاڵی خۆدەرخەر، ڕەنگە لە دوو هەتا چوار ساڵ درێژە بكێشێت.

دەرئەنجام

بەهەمان شێوە كە ئامارێكی ورد لە پێكهاتەی دانیشتوانی پارێزگا و ڕێژەی سەدی عەرەبی ئێران پێشكەش نەكراوە و لەبەر دەستدا نییە، مەزەندەكردنێكی ورد لە ئاماری شیعەكانی بە وەهابی بوو لە پارێزگای خوزستانیش لەبەر دەستدا نییە. هەرچەندە كە بە سەرنجدان بە فرەچەشنی  كۆمەڵگای ئاماری ( لە كرێكارانی سادەوە هەتا مامۆستایانی پەروەردە، لە كەسانی كەم خوێندەوار و نەخوێندەوار هەتا خوێندەوارەكان، لە چالاكانی بواری كولتوری و كۆمەڵایەتی هەتا بازاڕییەكان، لە كچانەوە هەتا باوك و دایكان و هەروەها عەشایری عەرەبی خوزستان)، ئەوەیی سەلماوە تێكەڵكردنی شوناسی ئایینزایی ( ئێنتما بۆ وەهابیەت) و شوناسی ئێتنیكی (  ئێنتما بۆ جیابوونەوە) بووە هۆی گەشەكردنی ژمارەی ئەو كەسانەی ئێنتمایان بۆ وەهابیەت پەیدا كردووە و گەشەكردنی ڕوانگەی تەكفیری لە ناوچە عەرەب نشینەكانی پارێزگاكەدا.

 زەرورەتی دروستكردنی چەمكە نوێیەكان و كەشفی پەیوەندی نێوان ئێتنیكگەرایی و جوداییخوازیی لەگەڵ وەهابیگەری لە نێو ژمارەیەك لە خەڵكی عەرەبی پارێزگا بە سەرنجدان بە تایبەت بوونی پارێزگای خوزستان و جیاواز بوونی بارودۆخی ئێتنیكی و ئایینزای زاڵ بەسەر ئەودا هەستیار دەبوو، بەڵام بە هۆی نەبوونی ئاماری ورد و ڕەسمی لە  ئاستی ئێنتما بۆ وەهابیەت و ژمارەی شیعە عەرەبە بە وەهابی بووەكان لە  خوزستان و گرنگتر لەویش شاردنەوەی هەندێ لە ئێنتما پەیدا كردووەكان بە هۆی لۆمەكردنی كەسانی نزیكیانەوە، برادەران و یان ڕووبەڕووبونەوەی سیستەمی كۆماری ئیسلامی و یان لەگەڵ  خێزانەكانیان و ڕەچاوكردن و بەكارهێنانی هەندێ تێبینی سیاسی و ئەمنی  پاڵنەری تەواوی بە لێكۆڵەران دا بۆ ئەوەی  بە چاوپێكەوتن لەگەڵ 34 كەس لە كەسانێك كە ئایینزایان گۆڕیبوو و بە وەهابی ببوون و خاوەنی فیكری تەبلیغی و سەلەفی بوون و هەروەها 6 كەس لە دەستبژێرە ئاگادار و خاوەن بۆچوونەكان بۆشایی تیۆری ئارایی چارەسەر بكات و  شرۆڤەی پرۆسەی بەوەهابی بوونی ژمارەیەك لە خەڵكی عەرەبی پارێزگاكە بكات كە دەست نیشان كرا  پەیوەندی ئێتنیكگەرایی و وەهابیەت دوای شەڕ لە چوار ئاست ئەم كەسانەی دەرگیر كردووە.

لە ئاستی یەكەم، ئێتنیكە گەرا  ناڕازییەكان لە دۆخی ناشیاوی سیاسی، كۆمەڵایەتی و ئابووری، كە لە ژێر كاریگەری دەوروبەریان و كەناڵە ئاسمانییەكانی سەر بە ڕەوتی وەهابیەت ” تووشی وەهم بوون” و لە ئاست لەسەر هەق بوون و باڵادەستی شیعە لەبەرامبەر سونی دووڵ بوون و لە ئاستی دووەم، دوای ماوەیەك  چالاكی تاكەكەسی ”  كەسی ئایینزا گۆڕاو” و بە خۆنوێنی و ئەنجامدانی كرداری پەرستن بە شێوازی وەهابییەكان  بە پشت كردن لە شوناسی ئێرانی ـ ئیسلامی سەرقاڵ بووە و بە ئاراستەی تەبلیغی بە دووی ڕاكێشان و بانگهێشت كردنی ئەوانیتر بۆ ئایینزای نوێ دەبن. لە ئاستی سێیەم، دەچنە قۆناعی ” تەكفیری ـ تەبلیغی” كە زۆرترین ژمارە لە بەدەنەی سەرەكی وەهابیەت لە پارێزگا لەم ئاستەدا دەبن و لەم قوناغەدا ئەوان سەرقاڵی جێگیركردنی شوناسی نوێی ئێتنیكی و ئایینزایی خۆیان دەبن. ژمارەیەك لەوان بە” باوەڕهێنان بە جیهاد” و ” باوەڕ بە كۆچكردن”  لە ژێر ناویی ” تەكفیری جیهادی” خاوەنی فیكری تەكفیری بە ئاراستەی سەلەفیەتی جیهادین و بەیعەت بە داعش دەدەن و دەچنە ئاستی چوارەمەوە. چەمكی ” شوناسی فرەتوێژاڵی خۆدەرخەر” بۆشایی تیۆری ئارایی چارەسەركردووە و تێگەیشتن لە پرۆسەی دروستكردنی شوناسی دژ لەگەڵ شوناسی ئێران و ئیسلامی لەنێو كۆمەڵگای  نموونەمان ئاسان كردووە، لەبەر ئەوەی كە بە ڕوونی ئاستی جیاوازیی شوناس لە نێو ئەوانەی ئێنتمایان بۆ وەهابیەت پەیدا كردوو، پێشان دەدات و دیاری دەكات كە چلۆن توخمێكی ئێتتنیكگەرای ناڕازی لە دۆخی ئارایی، دەبێتە سەلەفییەكی جیهادی، بۆیە،  دەتوانین بانگەشەی ئەوە بكەین كە ئەم چەمكە توانایی شرۆڤەكردنی جیاكردنەوەی خوزستان و  بە دەستهێنانی بە ناو سەربەخۆیی ئەهواز لەلایەن توخمە ئێتنیكی بە وەهابی بوو لە بەستێنی نالەباری ناوخۆ و پشتیوانی ئەل سعود بۆ دروستكردنی ئەم شوناسە هەیە.

 پێشنیارە جێبەجێكارییەكان

بەسەرنجدان بەوەی كە دوایین ئامانجی ئێتنیكگەرایانی وەهابی، جیاكردنەوەی خوزستان و دروستكردنی پرسیار لە یەكپارچەیی وڵات بە كەڵك وەرگرتن لە ئامرازە جۆراوجۆرەكان بەتایبەت  هەنگاوی دیپلۆماسی لە ئاستی نێودەوڵەتی، هەنگاوی میدیایی، هەنگاوی كولتوری و كۆمەلایەتی و هەنگاوی سەربازییە، بۆیە بۆ تێپەڕبوون لەم بارودۆخە پێش لە هەر شتێك پەرەسەندن و دابەشكردنی هاوسەنگی دەرفەت و ئێمكانات و سامانی نەتەوەیی لە نێوان ناوچەكە دەبێت پێكەوە، بەبێ خەساردانی ئایین و بە دانەوەی قەرز بە ناوچەكانی شەڕ و پەرەنەگرتووی خوزستان بەدواداچوونی بۆ بكرێت. بۆیە  هاوكات دووریگرتن لە ئاراستەی ئەمنی بۆ ناوچە عەرەب نشینەكانی پارێزگا و دانە پاڵی خواستی هاووڵاتی بە خواستی ئێتنیكی، چارەسەر پێكەوەیی “بێبەشبوون” و ” هەڵاواردن” كە دەبێتە هۆی چارەسەركردنی ” هەستی بێبەشبوون” و ” هەستی هەڵاواردن”، مەرجی سەركەوتنی سیاسەتە جێبەجێكارییەكانیی حكومەت دەبێت، كە لەم حاڵەتەدا ڕاكێشانی هێز بۆ ڕەوتی جوداییخواز و وەهابیتی سەلەفی جیهادی  بە دی نایت.

یادداشتەكان

1 ـ عوسمان ڕایگەیاندووە: ” ئەوان حەزیان بوو لە چۆنیەتی بەرگری كردنی من لە بیروباوەڕی سونی و رەفزكردنی شیعە و داوایان لەمن كرد بۆ ئەوەی لە ئیمارەت ئەوان ببینم بۆ ئەوەی بەكەڵك وەرگرتنی زۆرتر و باشتر لە بارەی من لە پرۆگرامەكان قسە بكەن” ( مصاحبە با عصمان، 1399).

2 ـ ئەبووەسام بە ئاماژە بە ئێنتمای ئێتنیكی خۆیان پێش لە ئێنتما بۆ وەهابیەت لە شیكاری هۆكاری وەهابی بوون خۆی  گوتوویەتی: ” بە كەوتنە ژێر كاریگەری هاوڕێنام لە لجنە الوفاق گرووپی ئێتنیكی عەرەبی چالاك لە ساڵەكانی هەشتا لە ناوچە عەرەب نشینەكانی خوزستان (بەدووی هەندێ لە مافی خەڵكی عەرەب لە حكومەت بووین” ( مصاحبە با ابووسام، 1399).  ئەبو جویدێریش دەڵێت: ” پێشتر خاوەنی فیكری ئێتنیكی و عەرەبی بووە  بەڵام بە گۆڕینی  بیروباوەڕ‌م لە ئاست سیستەم ڕەشبین بووم و بە ئاشكرا بانگەشەم بۆ ئەمە دەكرد” ( مصاحبە با ابوجویدر، 1400).  عاشوریش گووتوویەتی: ” دەبێت بە شێوەیەكی جیدی بەدواداچوون بۆ جیابوونەوەی خوزستتان بكرێت. لە ساڵیانی ڕاپەڕینی میسان ( نائارامی خاكەلێوەی 84) دەموویست بە دەرگیری چەكدارانە دەست بگرین بەسەر بنكەكەدا كە دەستگیر بووین” ( مصاحبە با عاشور، 1400).

3 ـ  زۆربەی ئەو كەسانەی چاوپێكەوتنیان لەگەڵ كردووە بە ئاسانی لە چوونەدەر لە وڵات و نیشتەجێ بوون لە وڵاتانی عەرەبی یان ژمارەیەك لە وڵاتانی ئەوروپایی قسەیان دەكرد كە حەزباوی بە ئاماژەپێدان بەم بابەتە  دەڵێت: ” بۆ دەرچوون لە وڵات و وەرگرتنی پەنابەری لە سوریا كارم كرد و لە یەكێك لە كەسانی چالاكی الاحوازیش داوام كرد بوار بۆ مانەوەم لە ئیمارەت برەخسێنێت بۆ ئەوەی بتوانم لەوێوە بۆ دانیمارك گەشت بكەم”.

4 ـ  ڕەفتاری ناشیاو و كەڵك وەرگرتنی خراپ لە ئێمكانیاتی حكومەتی و دامەزراندنی ناڕێكوپێك لە پشتیوانی لە ئامانجی خێڵایەتی و گرووپی ژمارەیەك لە ئێتنیكەكان لە خوزستان بە تایبەت دزفولییەكان و هەندێ كات بەختیارییەكان و نیگای هاوڕێ لەگەڵ سووكایەتی بە عەرەبەكانی پارێزگا بووەتە هۆی توندتربوونی هەستی هەڵاواردن و بە سەرچاوەی چالاكی پرژوبڵاوی لە بەدەنەی كۆمەڵایەتی ئەم ئێتنیكە  وەك  پەرچەكردارێكی جەبری گۆڕاوە، لەلایەكی دیكەوە، بۆچوونی ئێتنیك تەوەرانە بەشێك لە دەستبژێرەكان و سیما بەرچاوە سیاسی، ئایینییەکان و … لە پەرەپێدان بە قەیرانی ئاراییش كاریگەرە.

5 ـ  بە هۆی نەبوونی هەژمۆنی و ئێنتما بۆ قسەكردن بە زمانی فارسی، وەك بەریەككەوتن لەگەڵ شوناسی نەتەوەیی و زمانی ڕەسمی وڵات، لە حاڵی دیسان بەرهەمهێنانەوەی  ئەویترسازی شوناسی ئێتنیكی بووە و هیچ یەك لەو كەسانەی چاوپێكەوتنیان  لەگەڵ كراوە ئامادە نەبوون بە زمانی فارسی قسە بكەن و هەموو چاوپێكەوتنەكان بۆ تێگەیشتنی پێكەوەی باشتر بە زمانی عەرەبی ئەنجام دراوە.

6 ـ  لە نێو قسەی زۆربەی ئەو كەسانەی چاوپێكەوتنیان لەگەڵ كراوە ئاماژەگەلێك بۆ “وەبەرهێنان بە مەبەستی دروستكردنی ئاژاوەی ئێتنیكی لە پارێزگای خوزستان بە تایبەت لە بواری ئابووری و ناڕەزایەتییەكان” و ” هەوڵدان بۆ ڕاكێشانی شیخەكان، كەسانی دەستڕۆشتوو و گەورەپیاوانی ئێتنیكی عەرەب بۆ بەرفراوانتر كردنی بەستێنی بەرهەڵستكاری لەگەڵ كۆماری ئیسلامی” لەلایەن عەرەبستانەوە بوونی هەبووە.

7ـ ئەبو موسلم لەو كەسانەی چاوپێكەوتنیان لەگەڵ كراوە لەم بارەیەوە دەڵێت: ” براكەم لە هولەندا توانیویەتی لەگەڵ منداڵەكانی المقاومە الشعبیە بەدواداچوون بۆ خواستی منداڵەكانی الاحواز بكات. لە ساڵی 84 خوشكم و مێردەكەی بۆ  سوید كۆچیان كرد. برای دیكەم هەواڵی بۆم دەنارد و ئەویش بە هولەند ڕۆشت و چووە ڕیزی كوڕەكانەوە” ( مصاحبە با ابو مسلم، 1399).

8ـ موقماس لە كەسانێك كە لەئاست بیروباوەڕی شیعە تووشی دوودڵی بووە دەڵێت: ” من پێشتر  خزمەتكاری ئەهلی بەیت (ع) بووم و تا ڕادەیەك هەموو نوێژەكانی خۆم لە مزگەوت و بە جەماعەت دەخوێند، بەڵام ئێستا ناڕۆم بۆ مزگەوت لەبەر ئەوەی ناتوانن وەڵامی گومانە باسكراوەكان لەدژی ئایینزای شیعە بدەنەوە” ( مصاحبە با مقماس، 1399).

9ـ ئەبو نەبیل گوتوویەتی: ” كەڵك ورەگرتن لە توانایی پیشەكان، مامۆستایان و سەندیكاكان بۆ دروستكردنی كۆبوونەوەی نارشەزایەتی بە ئێمەیان گوتبوو” ( مصاحبە با ابونبیل، 1399).

10ـ ئەبوزەید دەڵێت: ” چەندین جار كارەبای شارمان بڕی، سەیارەیەكی سەربازی كە لە سەر شەقام ڕاگیرابوو تێكمان دا و  بەردەمان گرتە بنكەی پۆلیس، دواییش دزیمان لە بانكەكان كرد.  ویستمان بەرەو سوپا بڕۆین كە بە تەقەكردنی سوپا یەكێك لە هاوڕێیەكانمان كوژرا و چەند كەسی دیكەش بریندار بوون” ( مصاحبە با ابوزید، 1400).  ئەبوعوسمانیش دەڵێت: ” هاوڕێ لەگەڵ هاوڕێیان ژمارەیەك بۆمبی دەنگیمان بە ئامانجی ترساندنی هاوولاتیانی حیزب ئوڵڵاهی ئامادە كرد” ( مصاحبە با ابوعثمان، 1399). ئەبو نەبیل بەردەوام پەیوەندی لەگەڵ گرووپە جوداییخوازەكانی دەرەوە ولات هەبووە و لەو بارەیەوە دەڵێت: ” بۆ ناردنی هێز بۆ عەرەبستان بۆ فێربوونی كاروباری سەرباز و پێكهێنانی سوپای عەرەبەكانی ئەهواز پلانمان هەبوو… لەو باوەڕەداین كە دەبێت دوژمن ( كۆماری ئیسلامی ئێران) گەمارۆ بدەین بۆ ئەوەی ناچاری بكەین بگەڕێتەوە و دورشمەكانمان بگاتە هەر شار و گوندێك” ( مصاحبە با ابونبیل، 1399). جاسم لەوانەی كە بووە وەهابی دەڵێت: ” ئەگەر ئاژاوەیەك لەلایەن عەرەبەكانەوە ئەنجام بدرێت، لە پشتیوانی لەو بە تریلی دەچمە نێو بینای قایمماقمییەوە. بەڕای من توندی دەرگیرییەكان لەبارەی كێشەكان و ئەگەری هێرشی ئێمە زیاد دەبێت و دەبێ زەربەی لێ بدەین و سەری عەحەمەكان پان بكەینەوە و ئەمە ئاواتی هەمووی ئێمەیە.  لە لەنێوبردنی كامڵ و كۆتایی هێنانی بە حكومەت كات بەخەسار نادەین. ئەمڕۆ ئێمە شەڕی ئاشكرامان لەدژی دوژمنی فارس دەست پێكردووە و بڕیاری سەركەوتن و شەهید بوونمان داوە و لەم ڕێگایە ناگەڕینەوە و تەسلیم نابین.  خوا   بۆ براكانمان لە شارەكانی ئەهواز مەرگێكی بۆ نیشمان  ناردووە  بۆ ئەوەی منداڵەكانمان بەڵێن بدەن كە ئەهواز ببێتە دەوڵەەتز دەبێ  ویستێكی شیرانەمان هەبێت و بە لهیب و تووڕەیی و ئیمان، حكومەتی بتە فارسە مەجوسییەكان بروخێنین و نیشتمانی خۆمان لە دەستی ئەوان ئازاد بكەین” ( مصاحبە با جاسم، 1399).

11 ـ  لەم بارەیەوە ئەبو وەلید گووتوویەەتی كە ” لەگەڵ چەند كەس لە منداڵەكانی گرووپ بۆ گرتنی پەیوەندی، چاوپێكەوتن لەگەڵ سونییەكان و ئاشنا بوون لەگەڵ ئەوان بۆ پارێزگاركانی باشوور وڵات بە تایبەت بەندەرعەباس و بوشەهر  گەشتمان كرد” ( مصاحبە با ابوولید، 1400).  حەسون لەو كەسانی كە لە شادگان بووەتە وەهابی دەڵێت: ” دوای گۆڕینی ئایینزا و بانگەشە بۆ سونی بۆ چارەسەركردنی گومانە ئایینزاكان لەگەڵ زانایان و جەماعەتی تەبلیغی سونی لە پارێزگاكانی باشووری وڵات پەیوەندیمان گرت بۆ ئەوەی لە وانە تەبلیغییەكاندا توانیمان وەك ڕاهێنەر ئامادەیی و چالاكی بەردەواممان هەبێت” ( مصاحبە با حسون، 1399).

12 ـ  لەمبارەیەوە تاتورە دەڵێت: ” كوڕەكەم بە دانانی جامانەی سوور و دشداشەی كورت خۆی كردبووە هاوشێوەی كەسانی سەلەفی سعودیا” ( مصاحبە با تاتورە، 1400). ئەوان لە هێماسازی خۆیان پەنایان دەبردە بەر هەموو ئامرازێك و بە دووی پێناسەی شوناسی سەربەخۆی خۆیان لە ڕێگای هێما دیارەكانەوەن. بۆ نموونە، ئەبو نەبیل لەو بارەیەوە دەڵێت: ” لەگەڵ هاوڕێیانم دامەزراوەی كولتوری ئەلهیلالمان ڕێكخست و بە خستنەبەرباسی باسە مێژوویی و كولتورسازی  بە ئامادەكردنی ڕۆژمێر، پۆستەر، لەزگە  بۆ ئامانجەكەمان و بڵاوكردنەوەی لە پارێزگا تواناییەكی باشمان هەبوو كە لە دامەزراوەیی پەیگیری ئامادەكردنی 2000 دشداشە بۆ لەبەركردنی قوتابیان لە ڕۆژی یەكەمی ساڵی خوێندین بووین” ( مصاحبە با ابونبیل، 1399).

13 ـ ئارماشی لەو كەسانەی كە بە وەهابی بووە بە لادەر هێنانە ئەژماری ئایینزای شیعە، دەڵێت: ” ئایینی دروست هەمان ئەو شتەیە كە كەناڵەكانی وەسال و سەفا باسی دەكەن و شیعە ئایینزایەكی لادەرانەیە و ڕێگەم لەوە گرت ئەندامانی خێزانەكەم ئەركە ئایینیەكانیان بە شێوەی شیعەكان بەجێ بێنن و لە شەوانی یەكەمی موحەرەم هاوكات لەگەڵ ڕێگە گرتن لە ڕەش پۆش بوونی دایك و خوشكم، ڕێگەم لەوە گرت بەشداری لە ڕێوڕەسمی ئیمان حوسین بكەن و خۆراكی نەزی كە بۆمانیان دەنارد دەمڕشت” ( مصاحبە با ارماشی، 1400). تاتورەش بە ئاشكرا باسی كردووە: ” بۆچی دەبێت ئیچمە ئایینێك بپەرستین كە دەستكرد بێت” (مصاحبە با تاتورە، 1400).

14ـ شێخ سەعید بە ئاماژەپێدان بەم پرسە دەڵێت: “لە كۆبوونەوەی گرووپەكانی دیكەی سونی لە ناوچە جیاوازەكانی شاری ئەهواز بۆ ڕاكێشان و بەڕێوەبردنی كۆبوونەوەی تەبلیغی ئامادە بووم” ( مصاحبە با شیخ سعید، 1400).  یەكێكی دیكە لەو شیعانەی بووەتە وەهابی لە خوزستان لەو بوارەوە دەڵێـ:” بە دووی ئەوەوەین بەستێن خۆش بكەین بۆ ئەوەی خاتوونەكانیش ڕاكێشین  بۆ ئەوەی ئەوانیش لەگەڵ خۆمان هاوڕێ بكەین” ( مصاحبە با ابن السید، 1400).

15ـ سەعد دەڵێت: ” لەگەڵ هاوڕێیانم لەو باوەڕەداین كە دەبێت حكومەتی داعش لە خوزستان بە سەنتەربوونی ئەهواز پێك بێت” ( مصاحبە با سعد، 1400). سەید جەواد لەوانەی  لە خوزستان بوونەتە وەهابی دەڵێت: ” دەموویست لە ئەهواز ئاگرێك بكەمەوە،  كە ببێتە هۆی ڕاپەڕین و لەدژی شیعەكان بانگەشە بكەین كە ئەوان موشركن و ئەوان بە خراپ پێشان بدەین و بە ناردی فیلم بەیعەت بدەین و بۆ داعشی بنێرین و دروستكردنی ئێمارەتی ئیسلامی لە ئەهواز دەبێت شوێنكەوتووی خەلافەت بێت و شەریعەتێك كە لە سوریا و عێراقدا هەیە لە ئەهوازیش  جێبەجێی بكەین بە هەمان یاسایەوە كە هەیانە” ( مصاحبە با سید جواد، 1400).  شێخ عەبدولحەمیدیش دەڵێت: ” دوای ماوەیەك لە هاوكاری كردنی ئەلقاعیدە  لەگەڵ زەرقاوی و دوای ئەو ئەلبەغدادیش بەیعەتم دا. دوای تزیكە، بۆ ماوەی شەش مانك پەروەردەی تایبەتی سەربازیم وەرگرت و  توانیم بەشداری لە چەند ئۆپراسیۆندا بكەم” ( مصاحبە با عبدالحمید، 1399).

 سەرچاوەكان

-استنفورد، مایکل( 1387)؛ درآمدی بر تاریخ‌پژوهي، ترجمه: مسعود صادقی، چاپ سوم، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق.

-اشرفی، ابوایفضال (1377) ؛بي‌هویتي اجتماعي و گرایش به غرب، بررسي عوامل اجتماعي فرهنگي مؤثر بر گرایش نوجوانان به الگوهای فرهنگ غربي (رپ و هوی متال) در تهران، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم انسانی.

-اکوانی، سیدحمدالله (1387)؛ «گرایش به هویت ملی و قومی در عربهای خوزستان»، فصلنامه مطالعات ملی٩(٣٦):١٢٦-٩٩

  -آرون، ریمون (1377)؛ مراحل اساسي سیر اندیشه در جامعه‌شناسي، ترجمه: باقر پرهام، انتشارات علمی وفرهنگی، چاپ چهارم.

-احمدیو، حبی (1381)؛ بررسي رابطه میزان هویت ملي و هویت قومي در بین جوانان تبریز، پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس.

–الوطن الاحوازیه، 24اغسطس ،2019 مرکز دراسات دورانتاش(DUSC )عدد الثالث، .1-25

-برتون، رو ن (1380)؛ قوم‌شناسي سیاسي، ترجمه: ناصر فکوهی، تهران: نشر نی.

-حافظ نیا، محمدرضا (1388)؛ مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انساني، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت.)

-داوری، رضا ()1376؛ ناسیونالیسم و انقلاب، چاپ اول، تهران: دفتر پژوهش و برنامه‌ریزی فرهنگی

. -دانایی فرد، حسان، الوانی، سیدمهدی، آذر، عادل (1383)؛ روشناسي پژوهش کیفي در مدیریت، رویکردی جامع، تهران: صفار

. -دانایی‌فرد، حسن؛ امامی، سید مجتبی (1386)؛ استراتژی‌های پژوهش کیفی: تاملی بر نظریه پردازی داده بنیاد، اندیشه مدیریت،.١(٢)، ٩٧-٦٩.

-زرجینی، رسول (1394)؛ تفهم از دیدگاه دیلتای و وبر، اولین کنفرانس بین المللي علوم اجتماعي و جامعه شناسي، آباده.

-سالنامه آماری کشور، سرشماری عمومي نفوس و مسکن (1396)؛ تهران: مرکز آمار ایران.

-سیادت، موسی (1374)؛ تاریخ و جغرافیای عرب خوزستان، تهران: نشر آنزان.

-شرفی، محبوبه (1390)؛ «نگرشی بر مکتب تفهمی و کاربرد آن در تحقیقات تاریخی»، مجله پژوهش‌های تاریخي ایران و اسلام، .٩ (٢)، ٣٦-١٢.

صادقی، سیدشمس الدین (1393)؛ انقلاب اسلامی و هویت سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه مطالعات انقلاب اسلامي، ١٣(٤): ١٣١-١١٠.

-صدیق اورعی غلامرضا، طلوع برکاتی محمدصادق (1392)؛ بررسی و نقد کتاب اخلاق پروتستان و روح سرمایه داری، پژوهشنامه انتقادی متون و برنامه های علوم انساني، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ١٣(٤): ١٣١-١١٠.

-غفاریان، وفا، علی احمدی، علیرضا (1381)؛ «بررسی علل شکست برنامه ریزی های استراتژی و ارائه دو یافته جدید»، فصلنامه مدرس، .٦(٣).

-فرتوک زاده، حمیدرضا و جواد وزیری (1388)؛ «شایستگی دستیابی به سامانه‌های دفاعی، یک نظریه داده بنیان»، فصلنامه سیاست علم و فناوری، .٢(٢).

-فروند، ژولین (1368)؛ جامعه‌شناسي ماکس وبر، ترجمه عبدالحسین نیک گهر، چاپ دوم، نشر ایران

. -گل محمدی، احمد (1381)؛ جهاني شدن فرهنگ هویت، تهران: نشر نی.

-گودرزی، حسین (1385)؛ مفاهیم بنیادین در مطالعات قومي، تهران: انتشارات تمدن ایرانی

. -محمدپور، احمد (1390)؛ روش تحقیق کیفي، ضدروش، منطق و طرح در روش شناسي کیفي، تهران: انتشارات جامعه شناسان

. -وبر، ماکس (1395)؛ مفاهیم اساسي جامعه‌شناسي، ترجمه صدارتی، احمد، نشر مرکز.

-هاشمی‌نژاد، سیدمحمدجواد و همکاران (1391)؛ «پان عربسیم و تجزیه‌طلبی»، راهنما: ماهنامه مطالعات بین

المللي تروریسم، ٢ (٨): ٣٧-٢١.

-هیوز استوارت (1397)؛ آگاهي و جامعه، مترجم عزت الله فو دوند، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

– Creswell, J. W. (2005); Educational Research: Planning, Conducting, and Evalu ting

Quantitative and Qualitative Research (2nd edition).

– Furrow, J.L., King, P.E. & White, K. (2004); “Religion and Positive Youth Development:

Identity, Meaning, and Prosocial Concerns”, Applied Developmental Science, No. 8.

– Fredrick Copleston; A History of Philosophy; N. Y.: Anchor: 1978, vol. 7, pp. II, 140-147.

– Glaser, Barney G., & Strauss, Anselm L.(1967); The Discovery of Grounded Theory: The

Strategies for Qualitative Research.

– Lee, J (2001); A Grounded Theory: Integration and Internalization in ERP Adoption and Use,Unpublished Doctoral Dissertation, University of Nebreska, In Proquest UMI Database.

– Strauss, Anselm L., & Corbin, Juliet (2008); Basics of Qualitative Research: Techniques and aProcedures for Developing Grounded Theory, 2nd Ed., Sage.

– Seul, J.R. (2010); “Religion, Identity and Integration Conflict”, Psychological Issues, Vol. 36,No. 5.

– Miles, M. and Huberman,A. (2002); Qualitative data analysis: a sourcebook ofnew methods, Sage London; Beverly Hills.

مصاحبه‌ها

-مهنی زاده، غلامرضا (1399/8/ 23) ؛ مصاحبه با سیدمحسن شفیعی

. -مهنی زاده، غلامرضا (1400/4/11)؛ مصاحبه با ایوب مجدمی.

-مهنی زاده، غلامرضا (1400 /11/17)؛ مصاحبه با سید امیر موسوی.

-مهنی زاده، غلامرضا (1400 /2/ 2)؛ مصاحبه با علی دبیری

. -مهنی زاده، غلامرضا (1400/4/11(؛ مصاحبه با علیرضا محرابی.

-مهنی زاده، غلامرضا (1400/9/23)؛ مصاحبه با علی داوودی

. -مهنی زاده، غلامرضا (1399/1/5)؛ مصاحبه با ابووسام.

-مهنی زاده، غلامرضا (1399/2/7)؛ مصاحبه با ابومسلم. –

مهنی زاده، غلامرضا (1399/3/10)؛ مصاحبه با ابونبیل.

-مهنی زاده، غلامرضا (1399/4/14)؛ مصاحبه با ابوعثمان

-مهنی زاده، غلامرضا (1399/5/17)؛ مصاحبه با مقماس.

-مهنی زاده، غلامرضا (1399/6/10)؛ مصاحبه با حسون

-مهنی زاده، غلامرضا (1399/6/16)؛ مصاحبه با جاسم.

-مهنی زاده، غلامرضا (1399/7/5)؛ مصاحبه با شیخ عبدالحمید.

 -مهنی زاده، غلامرضا (1399/7/23)؛ مصاحبه با نادر.

-مهنی زاده، غلامرضا (1400/1/11)؛ مصاحبه با ابوجویدر.

 -مهنی زاده، غلامرضا (1400/1/23)؛ مصاحبه با ابوزید.

-مهنی زاده، غلامرضا (1400/1/31)؛ مصاحبه با ابوولید. –

مهنی زاده، غلامرضا (1400/2/13)؛ مصاحبه با باقر.

-مهنی زاده، غلامرضا (1400/2/16)؛ مصاحبه با تاتوره. –

مهنی زاده، غلامرضا (1400/2/30)؛ مصاحبه با رسول عاشور.

-مهنی زاده، غلامرضا (1400/3/1)؛ مصاحبه با حزباوی.

 -مهنی زاده، غلامرضا (1400/4/8)؛ مصاحبه با ابن السید.

-مصاحبه مهنی زاده، غلامرضا (1400/4/15)؛ مصاحبه با سیدجواد

. -مصاحبه مهنی زاده، غلامرضا (1400/5/29)؛ مصاحبه با عثمان.

-مهنی زاده، غلامرضا (1400/5/31)؛ مصاحبه با سعد. –

مهنی زاده، غلامرضا (1400/6/3)؛ مصاحبه با شیخ سعید.

-مهنی زاده، غلامرضا (1400/6/13)؛ مصاحبه با ارماشی

. -مهنی زاده، غلامرضا (1400/7/1)؛ مصاحبه با عبدالحکیم.

-مهنی زاده، غلامرضا (1400/7/17)؛ مصاحبه با ناجی

[1] – خوزستان و تهدیدات برساخت هویت قومی و مذهبی متغایر، فصلنامەی مطالعات ملی ؛ ي 92 ، سال بیستوسوم، شمارهی 4 ، 1401 ، زمستان، صص 109 -85.

[2] – مامۆستای زانستە سیاسییەکانی، زانکۆی عەلامە تەباتەبایی، تاران، ئێران

[3] – خوێندکاری دکتۆرای زانستە سیاسییەکان، زانکۆی تەباتەبایی ( نووسەری بەرپرس)