و: هەورامان فەریق

یۆرگن هابرماسی ئەڵمانی كە ئێستاكە 90 ساڵ لە تەمەنی تێپەڕاندووە، یەكێكە لە گرنگترین  کۆمەڵناس و فەیلەسوفانی سەردەم كە تا هەنووكە لە ژیاندا ماوە. ئەو كە بەم دواییە كتێبی “مێژووی فەلسەفە”ەكەی خۆی لە دووتوێی دوو بەرگدا بڵاو كردووەتەوە، لە گفتوگۆیەكدا لەگەڵ رۆژنامەی لۆمۆند، پەردە لەسەر ئەنجامە ئەخلاقی و هزرییەكانی پەتای جیهانگری كۆڤید19 هەڵدەداتەوە و پێش هەموو شتێك، جەخت لەسەر “نەزانی”ی مرۆڤ دەكاتەوە.

رۆژنامەكە لە یەكەم پرسیاریدا دەپرسێت: لە رووی فەلسەفییەوە، دەبینین كە ئەم پەتا جیهانگرە، بیركردنەوەی لە لای هەمووان بەهێزتر كردووە، جۆرێك لە بیركردنەوە كە تا هەنووكە تایبەت بوو بە پسپۆڕان، ئێستاكە لەلای خەڵكی ئاسایی زیاتر بووە: هەر كەسێك دەبێت بڕیار بدات و كارێك بكات، كارێك كە خۆی ئاگایە بە نەزانینەكەی…”

هابرماس جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە دەوڵەتان یان پسپۆڕان هەموو شتێك سەبارەت بە ڤایرۆسی كۆرۆنا نازانن. دەوڵەتەكان زۆر باش ئاگاداری ئەوەن كە ئەو ڤایرۆسناسانەی راوێژیان پێدەكەن، زانیارییەكی سنوورداریان لایە و بۆیە بە پشتبەستن بەم زانیارییە كەمانەوە، بڕیارەكان دەردەكەن. هاوڵاتیانیش چاك ئەم دۆخە دەبینن. هیچكات خەڵكی بەم روونییە نەیاندیبوو كە چۆن بڕیارە سیاسییەكان لە وەها گومان، دوڕدونگی و “نەزانی”یەكدا دەدرێن. بە بۆچوونی هابرماس، رەنگە ئەم ئەزموونە دەگمەنە كاریگەرییەك لەسەر هوشیاری گشتیی دابنێت.

هابرماس لە درێژەی گفتوگۆكەیدا لەگەڵ لۆمۆند، جەخت دەكاتەوە كە بە شێوەیەكی گشتی ” مافی هەر كەسێك بۆ ژیان و دەستڕاگەیشتنی بە تەندروستی جەستەیی” بنەمایەكی سەرەكییە كە بۆ نمونە لە دەستووری ئەڵمانیادا ئاماژەی پێكراوە، بەڵام دۆخی هەنووكە، هەندێك جار لە دۆخی جەنگ دەچێت: پزیشكەكان هەندێک جار ناچار دەبن كە بە گوێرەی هەڵبژاردن(option) هەنگاو بنێن و بنەمای “یەكسانی چارەسەر و تەندروستی” پێشێل بكەن. بۆ نمونە ناچار دەبن كە گرنگییەكی زیاتر بە چارەسەری نەخۆشە گەنجترەكە بدەن.
هابرماس ئاماژە بەوە دەدات: كە تەنانەت لە حاڵەتێكدا كە نەخۆشە بەتەمەنەكە خۆبەخشانە لە مافی خۆی خۆش دەبێت ـ كە ئەمە رەفتارێكی جێی ستایشە ـ دیسان دەبێت بپرسین: پزیشكێك چۆن دەتوانێت “بەها” بۆ ژیانی مرۆڤێك دابنێت؟

هابرماس بەبێ ئەوەی سەركۆنەی پزیشكان بكات، دەڵێت، لەم جۆرە داوەریكردنە یان بەها بۆ دیاریكردنەدا، نابێت لە چاوی پزیشكەوە سەیری واقعییەت بكرێت، بەڵكو دەبێت لە چاوی نەخۆشەكەوە سەیر بكرێت. ئەو لە هەمانكاتدا پێداگری دەكات كە لە “دۆخی كارەساتبار”دا، پزیشك چارەیەكی دیكەی نییە و دەبێت تا ئەو شوێنەی كە دەكرێت، تەنیا بە پشتبەستن بە پێوەرە پیشەیی و زانستییەكان بڕیار بدات.

هابرماس بیر لە قۆناغی كۆتایی پەتاكەش دەكاتەوە كە لێرەدا ئاڵنگارییەكی ئەخلاقی و سیاسی گەورە دەبینێت. بڕیاردان لەسەر كۆتاییهێنان بە دۆخی لەناكاو و خستنەوەگەڕی كەرتی ئابوری، كۆمەلێك مەترسی لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت: لەوانەش، دوور نییە كە نەخۆشخانەكان لەپڕ سیخنان ببن لە نەخۆش و ژمارەی قوربانییەكان زیاد بكات.

ئەو دەڵێت: بەرپرسانی سیاسی كاتێك لە لایەكەوە، بیر لە زیانە ئابوری و كۆمەڵایەتییەكان دەكەنەوە و لە لایەكی ترەوە بە گوێرەی ژمارەی ئەو قوربانیانەی كە دەكرێت كۆنترۆڵ بكرێت، دەبێت خۆیان لە دوودڵیی بیركردنەوەی ئامرازییانە و قازانجگەرا (ئۆتیلیتاریستی) بەدوور بگرن.
پرسیاری سەرەكی لە روانگەی هابرماسەوە وەهایە: ئایا ئێمە ئامادەین كە لەبەر رەونەقی مادی و خۆبەدوورگرتن لە كارەساتە كۆمەڵایەتییەكان كە بە هۆی قەیرانی ئابورییەوە سەرهەڵدەدەن، پێشوازی لە ژمارەیەكی زۆری مردنەكان بكەین؟

هابرماس كە لایەنگرێكی سەرسەختانەی یەكێتی ئەوروپایە و تا ئێستا بابەتگەلی زۆری لەو بارەیەوە نووسیوە، باوەڕی وایە تەنیا رێگەچارەی كردەیی، دانانی “سندوقێكی هاوبەشی كۆرۆنا”یە لەسەر ئاستی ئەوروپا، هەتا ئەو وڵاتانەی كە ئابورییەكی لاوازتریان هەیە یان قەرزێكی زۆریان لەسەر کەوتووە، بتوانن دەرەقەتی تێچوونە پشتشكێنەكانی بەرەنگاربوونەوەی ئەم درمە ببن. ئەو بە توندی رەخنە لە ئەڵمانیا دەگرێت كە دژی ئەو سندوقە وەستاوەتەوە و ئامۆژگاری وەزیری ئابوری فەڕەنسا دەكات كە نەكات بە بۆچوونەكانی ئەڵمانیا رازی ببێت.

هابرماس دەڵێت كە ئەو و هاوڕێكانی (گروپێك لە رۆشنبیران)، ئەنجێلا مێركل و وەزیری ئابوری ئەلمانیایان داوەتەوە بەر رەخنە. ئەم فەیلەسوفە دیارە جیهانییە، ئاخ هەڵدەكێشێت كە تێڕوانینە ناسیۆنالیستی و خۆپەرستانە نەتەوەپەرستانەكانی دەوڵەتی ئەڵمانیا، دەبێتە هۆی بەربەست لەبەردەم یەكگرتنی زیاتری ئەوروپییەكاندا. ئەو دەڵێت كە ئەگەر ئیمانوێل ماكرۆن لە پەیوەندییەكانیدا لەگەڵ ئەڵمانیا تەنیا یەك هەڵەی كردبێت، هەر ئەوەیە كە رێژەی ناسیۆنالیست بوونی مێركڵی بە كەم سەیر كردووە.

هابرماس لە كۆتایی گفتوگۆكەیدا لەگەڵ لۆمۆند جارێكیتر دوپاتی دەكاتەوە، تەنیا رێگای لۆجیكی بۆ ئەوروپا، جەختكردنەوەیە لەسەر دیموكراسی، یەكێتی و تەنیا “وەها ئازایەتییەكە كە دەتوانێت ئێمە لەم بنبەستەی پۆست دیموكراسی رزگار بكات”.