كوردی
سازمانی تەبلیغاتی ئیسلامی؛ بانگەشەكاری ئایدۆلۆژیای كۆماری ئیسلامیی ئێران
توێژەر: ئەژی ئازاد ئەبوبەكر
بەرایی
لە دوای شۆڕشی 1979 و یەكلابوونەوەی دەسەڵات بۆ حكومەتێكی ئیسلامی كە هەڵگری گوتاریی شۆڕشگێڕانەی ئایینی و كولتووری دژ بە گوتارە باوەكانی ڕۆژئاوا بوو، چەندین ڕێكخرا و دەزگای ئیسلامی بۆ بڵاوكردنەوەی گوتاری “شۆڕشی ئیسلامی” و جێگیركردنی بنەماكانی لە نێو كۆمەڵگەی ئێران و بەتایبەتی توێژی گەنجان دەستبەكار بوون. دامەزراوە ئایینییەكان لەسەرجەم ناوچەكانی ئێران تۆڕی چالاكی و بانگەشەكانیان بڵاو كردەوە بەو هیوایەی كە كۆمەڵگەی ئێران بەتەواوی بە ئاڕاستەی گوتارە نوێیەكانی شۆڕش ئاشنا بكەن و ئاواتە دێرینەكەی شۆڕشگێڕان لە بونیادنانی حكومەتێكی ئیسلامی-شیعی بهێننە دی. لەم پێناوەدا هەوڵیانداوە بە درێژایی ساڵانی پاش شۆڕش، خۆیان لەگەڵ گۆڕانكارییە نوێیەكان و شێوازە هاوچەرخەكانی بانگەشەی كولتووری و ئایینی بگونجێنن. یەكێك لەم ڕێكخراوانەی كە كاری لەسەر ئایدۆلۆژیای شۆڕش و چەسپاندنی لە هزری گشتی خەڵكی ئێران دەكرد، سازمانی تەبلیغاتی ئیسلامی بوو، كە لەم توێژینەوەیدا هەوڵدراوە باس لە مێژووی دامەزراندن و ئامانجی و دیدەكانی بكرێت.
ئەنجومەنی هەماهەنگی بانگەشەكان؛ ڕێكخستنی دروشمەكان
لە ساڵی یەكەمی شۆڕش و پاش ئەوەی حكومەتی ئیسلامی سەرقاڵی بەهێزكردنی پایەكانی دەسەڵاتی بوو، بەرپرسانی ڕژێمی نوێ بیریان لە بیری دامەزراندنی دەزگایەكی یەكپارچە و مەرجەعێكی دیاریكراو بۆ بانگەشەی ئیسلامی بوون، كە هەمووان بتوانن بۆ پرسیار و كێشەكانیان بۆی بگەڕێننەوە و كار بۆ جێگیركردنی بنەما و گوتارەكانی شۆڕش لەنێو خەڵكدا بكەن. لەم پێناوەدا بەشێك لە پیاوانی ئایینی بە ڕاوێژكردن لەگەڵ “جامعه مدرسین”(1) و هاوكاری نووسینگەی بانگەشەی ئیسلامیی قوم (دفتر تبلیغات اسلامی قم)، لە هاوینی 1980، ئەنجومەنی باڵای بانگەشەی ئیسلامی (شورای عالی تبلیغات اسلامی)یان دامەزراند و ئەنجومەنی باڵاش دواتر دەزگای بانگەشەی ئیسلامی (سازمان تبلیغات اسلامی)یان دامەزراند كە جامیعەی مودەڕسین و تەبلیغاتی قومی لە ڕووی داراییەوە خستەژێر ئیدارەی خۆیەوە. هەر لەم ماوەیەدا بۆ هەماهەنگی باشتری نێوان ئۆرگان و دەزگا جیاوازەكانی بانگەشەیی لە سەرانسەری ئێران و لەسەر فەرمانی ئایەتوڵڵا خومەینی، نووسینگەی ئەنجومەنی هەماهەنگی بانگەشەی ئیسلامی (شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی) دامەزرا (2). ئەم ئەنجومەنە وەك دامەزراوەیەكی كۆكەرەوە و ڕێكخەری سەرجەم دەزگا بانگەشەییەكانی كۆماری ئیسلامیی ئێران دەستی بەكارەكانی كرد و بەپێی پرۆژەیەكی پەسەندكراوی پەرلەمان، وەك “دامەزراوەیه‌كی گشتیی ناحكومی” مامەڵەی لەگەڵ كرا(3). ئایەتوڵڵا خومەینی لە پەیامێك بۆ ئەندامانی ئەنجومەنی باڵای بانگەشەی ئیسلامی، ئاماژەی بەوەدا كە “كۆماری ئیسلامیی” و “ئیسلام” كەوتووەتە بەر هێرشی پڕوپاگەندا و بانگەشەی وڵاتە زلهێز و وابەستەكانیان و پێویستە ئۆرگان و دامەزراوە جیاوازەكان هەماهەنگی زیاتریان هەبێت. هەر لەم پەیامەدا، جه‌ختی له‌وه كرد كه ئەركێكی دیكه‌ی سازمان، بانگەشەكردنی “كولتووری ئیسلامی”یە لە دەوەرەی وڵات كە بۆ ئەم مەبەستە پێویستە لەگەڵ وەزارتی ڕۆشنبیری (وزارت ارشاد) هەماهەنگی بكرێت (4).
دامەزرێنەرانی ئەنجومەن سەرجەمیان لە پیاوانی ئایینی پێكهاتبوون كە بەشێكیان لە كاربەدەستان و بڕیاردەرانی سەرەكی ڕژێم بوون: محه‌مه‌د بەهەشتی، ئه‌حمه‌د جەننەتی، محه‌مه‌دڕه‌زا مەهدەوی كەنی، محه‌مه‌دعه‌لی مەوحدی كرمانی، محه‌مه‌د عەبایی خوراسانی، سه‌ید حوسێن موسەوی تەبریزی، محه‌مه‌دجه‌واد باهونەر، محەمەدعەلی شەرعی، عه‌بدولمه‌جید مەعادیخا، محه‌مه‌دته‌قی فەلسەفی و محه‌مه‌د جەعفەری گیلانی(5). پاش ئامادەكردنی پەیڕەوی تایبەت، چەندین وەزارت و دەزگا و دامەزراوەی حكومی و ناحكومی وەك ئەندامانی یاسایی ئەنجومەن دیاری كران كە بریتیبوون لە: وەزراتی ڕۆشنبیری (فرهنگ و ارشاد اسلامی)، جیهادی سازەندەگی، سوپای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی، سازمانی تەبلیغاتی ئیسلامی، دەزگای میدیای فەڕمی ئێران (صدا و سیما)، سازمانی موجاهیدینی شۆڕشی ئیسلامی، نووسینگەی تەحكیم وەحدەت، حیزبی جمهوری ئیسلامی و جامیعەی ڕوحانییەتی موبارز(6). ئەمینداری ئەنجومەن وەك باڵاترین پۆستی ئەنجومەن لە لایەن ڕابەرەوە دیاری دەكرێت. سەرۆكایەتی ئەم ئەنجومەنە بۆ ماوەی 41 ساڵ لە ئەستۆی ئایەتوڵڵا ئەحمەد جەننەتی بوو كە دواجار لە ساڵی 2022 دەستلەكاركێشانەوەی خۆی ڕاگەیاند و پاش پەسەندكردنی ڕابەری ئێران، محەمەد حوسێن موساپور وەك جێگرەوەی دیاری كرا(7).
لەپاڵ ئەركی هەماهەنگی و ڕێكخستنی پەیوەندییەكانی دام و دەزگا پڕوپاگەندەییەكانی ڕژێم، ئەركێكی دیكه‌ی سەرەكی ئەنجومەن، دامەزراندنی چەندین بنكە و بارەگایە (ستاد) لە سەرجەم ناوچەكانی ئێران بۆ یادكردنەوە و پیرۆز ڕاگرتنی بۆنە و ڕووداوە مێژوییەكانی تایبەت بە شۆرش و كۆماری ئیسلامیی ئێران. بەشێك لەم كارانە كە لە لایەن ناوەندە تایبەتەكان بەڕێوەدەچێت كه بەرنامەی كار و دروشمەكانی دیاری دەكرێت و شێوازی بەڕێوەچوونی ڕێك دەخرێت.
یادكردنەوەی ڕۆژە تایبەتەكانی ڕۆژمێری كۆماری ئیسلامیی ئێران وەك دەیەی فەجری شۆڕشی ئیسلامی (لە ڕۆژی گەڕانەوەی ئایەتوڵڵا خومەینی لە فەڕەنسا تاوەكو چوونەدەرەوەی یەكجاریی محەمەدڕەزا شا و كۆتایی هاتن بە حكومەتی پەهلەویی دووەم) كە ساڵانە لە ماوەی دە ڕۆژدا (1 بۆ 11-ی فیبرایەر) سەدان چالاكی جۆراجۆری هونەری و كولتووری بەڕێوە دەچێت كە بەناوبانگترینیان بەڕێوەچوونی ڤستیڤاڵی ساڵانەی سینەمای ئێرانە (جشنوارە فیلم فجر). ڕێكخستنی خۆپیشاندان و گردبوونەوەكانی ڕۆژانی تایبەتی وەك ڕۆژی قودس (له دوایین جومعه‌ی هه‌موو مانگێكی ڕه‌مه‌زان) كە تێیدا دروشمی دژ بە ئیسرائیل و ئەمەریكا دەدرێت و ئەنجامدانی ساڵانەی بۆنە تایبەتەكانی وەك ساڵیادی دامەزراندنی ڕژێمی كۆماری ئیسلامیی ئێران، پیرۆز ڕاگرتنی شه‌ڕی هه‌شت ساڵه‌ی ئێران و عێراق (له ئه‌ده‌بیاتی كۆماری ئیسلامیی ئێران به “به‌رگری پیرۆز” ناسراوه)، ساڵڕۆژی كۆچی دوایی ئایه‌توڵڵا خومه‌ینی، هه‌روه‌ها خۆپیشاندانه‌كانی تایبه‌ت به ڕووداوێكی دیاریكراو وه‌ك ڕێپێوانی دژ به چاپی كاریكاتێره‌كانی حه‌زره‌تی محه‌مه‌د (د.خ) لە ڕۆژنامەیەكی دانیماركی و … ئەركه‌كانی دیكه‌ی ناوەند و بنكەكانی سەر بە ئەنجومەنی هەماهەنگییە(8).
بەواتایەكی تر ئەركێكی تایبەتی ئەنجومەنی هەماهەنگی، زیندووڕاگرتن و بیرهێنانەوەی بەردەوامی ئەو ڕووداو و ڕێككەوتە مێژوویانەیە كە چ لە پێش شۆڕش و چ لە دوای شۆڕش بە گرنگییەوە لە لایەن بەرپرسانی ڕژێم لێی دەڕوانن و پێیانوایە زەمینەی شۆڕش و هاتنەكایەی حكومەتی ئیسلامییان ڕەخساندووە. هەوڵدان بۆ دروستكردنی بیرەوەرییەكی گشتی لە زەینی جەماوەری ئێران، دووبارەكردنەوەی بەردەوامی دروشم و ئامانجەكانی شۆڕش و هەوڵدان بۆ كارتێكەری لەسەر نەوەی نوێ، تەقەڵای سەرەكی دامەزراوە بانگەشەییەكانە.
دامەزراندنی سازمان؛ لە جەننەتییەوە بۆ قومی
لە دوای دامەزراندنی ئەنجومەنی باڵای بانگەشەی ئیسلامی و بەدرێژایی ساڵانی هەشتاكان، ئەم ڕێكخراوە بە شێوەی ئەنجومەن (شورا) بەڕێوە دەچوو و لە لایەن كەسانێك وەك غولامحسێن حەققانی، سه‌ید حه‌سه‌ن شیرازی، ئەحمەد جەننەتی، مەهدەوی كەنی و محه‌مه‌د ئیمامی كاشانی(9). ئایەتوڵڵا خومەینی لە پەیامێكدا بۆ ئەم ئەنجومەنە، جەختی لەسەر گرنگی ئەم دامەزراوەیە بۆ بانگەشەی ئیسلامیی نەك تەنیا لە ناوخۆی ئێران بەڵكو لە “دەرەوەی ئێران” كردووە(10).
لەگەڵ ئەمەشدا بەڕێوەبردنی كاروبارەكان تا ماوەیەك بەشێوەی ئەنجومەن بەردەوام بوو تا ئەو كاتەی كە بەهۆی كێشەكانی پەیوەندیدار بە پەرتەوازەیی لە بەڕێوەبردنی دامودەزگا جیاوازەكان و پێویستیی ڕێكخستنی گوتار و پەیام و شێوازی بانگەشەكان، ئایەتوڵڵا خومەینی لە بەهاری 1988 لە فەرمانێكدا، ئایەتوڵڵا جەننەتی وەك سەرۆكی سازمان دیاری كرد (10). لەمە بەدواوە سازمان وەك دامەزراوەیكی ژێر چاودێری ڕاستەخۆی ڕابەڕ، درێژەی بە كارەكانی دا.
ساڵی 1992 ئایەتوڵڵا خامنەیی، ڕابه‌ری ئێران، ئەنجومەنی ئەمیندارانی بۆ سازمان هەڵبژارد(11) و لە پەیامەكەیدا بەم بۆنەیە ئاماژەی بەوە كرد لە دوژمن لە ئیستادا بە هۆی كەرەستە و شێوازی نوێ و پێشكەوتووەوە سەرقاڵی لێدانی ئیسلام و بێداریی ئیسلامییە و پێویستە هەموو توانا بانگەشەیی و زانستییەكان بەسود وەرگرتن لە حەوزەی عیلمییە بەكار بهێندرێت بۆ ئەوە ڕووبەڕووی “پیلانەكانی دوژمن” ببنەوە(12). ئەم نیگەرانیانە هۆكاریك بوو كە لە ساڵی 2001، سازمان پێداچوونەوەیەك بۆ شێوازی كارەكانی بكات و بەهۆی گۆڕانكارییە نوێیەكان و پێویستیی خۆگونجاندنی سازمان لەگەڵ دۆخی نوێدا، تەوەرە سەرەكییەكانی پەروەردە، توێژینەوە، بڵاوكردنەوەی كولتوور و مەعاریفی ئیسلامی بە سوودوەرگرتن لە كەرەستە نوێیەكان و تەكنۆلۆجیای سەردەم بووە بنەمای چالاكییەكانی ئەم ڕێكخراوەیە(13). هەر لەم ساڵەدا حوجەتولئیسلام سەید مەهدی خامۆشی وەك سەرۆكی سازمان هەڵبژێرا و بۆ ماوەی 17 ساڵ لەم پۆستە مایەوە و ساڵی 2018 حوجەتولئیسلام محەمەد قومی شوێنی گرتەوە.
سەید مەهدی هاشمی ساڵی 1962 لە شارای تاران لەدایكبووە و خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرای فیقھ و یاسایە لە مەدرسەی باڵای شەهید موتەهەری. هاشمی جیا لە پۆستی سەرۆكایەتی سازمان، ئەندامی ئەنجومەنی باڵای شۆڕشی كولتووری، ئەندامی ئەنجومەنی كولتووری گشتی و ئەندانی لیژنەی ئەمیندارانی نووسینگەی تەبلیغاتی ئیسلامی لە شاری قومە. هاشمی لە دوای كۆتایی هاتن بە ماوەی سەرۆكایتییەكەی لە سازمان، بە فەرمانێكی ئایەتوڵڵا خامنەیی، لەگەڵ محەمەد قومی، ئەحمەد واعیزی، محەمەد حوسێن ڕۆحانی نەژاد و محەمەدڕەزا فەلاح وەك یەكێك لە ئەمیندارانی سازمان دیاری كرا. هاشمی دوای چەند مانگ بە فەرمانێكی وەزیری ڕۆشنبیری (فرهنگ و ارشاد اسلامی) وەكو سەرۆكی دەزگای وەقف و كاروباری خێرخوازی دیاری كرا(14).
محەمەد قومی، سەرۆكی نوێی دەزگا، لە دایكبووی ساڵی 1980 له شاری قومە. خوێندنی حەوزەی لەبەر دەست مامۆستایانی وەك هاشمی شەهرودی، جەوادی ئامولی، ئامولی لاریجانی تەواوكردووە و پێش وەرگرتنی ئەم پۆستە، سەرپەرشتیاری دامەزراوەی نوێنەرایەتی ڕابەری ئێرانی لە زانكۆی سەنعەتی شەریف لە ئەستۆ بووە. جیا لەم پۆستە قومی پێشتر بەڕێوەبەری گشتی “حەوزەكانی زانكۆ”ی پارێزگاری تاران بووە، ڕاوێژكاری باڵای بەڕێوبەری حەوزەی زانستە ئیسلامییەكانی زانكۆكانی ئێران و بەڕێوەبەری گروپی لێكۆڵینەوەی ناوەندی لێكۆڵینەوەی “باقر العلوم”ی لە كارنامەیدا دەبینرێت، هەروەها ئەزموونی وانەوتنەوەی بابەتە فیقهی و حەوزەییەكانی لە حەوزەی عیلمی مەعسومییە و هەروەها چەندین توێژینەوەی لە بوارە كولتووری و ئیسلامییەكاندا هەیە(15).
ئامانج و ئەركەكانی سازمان؛ لە خەمی گوتاری شۆڕش
سازمانی ته‌بلیغات له‌و پێناسه‌یه‌ی كه بۆ خۆی دایڕشتووه، جیا له ئه‌ركه ئایینییه‌كه‌ی كه زیاتر پێوه‌ی ناسراوه، ئاڕاسته‌كردنی كولتووری وڵاتیشی لە چوارچێوەی خوێندنەوەیەكی ئیسلامی-شیعی له ئه‌ستۆ گرتووه به جۆرێك كه له‌گه‌ڵ گوتار و ئه‌ندێشەی “شۆڕشی ئیسلامی”دا گونجاو بێت. له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا گۆڕانكارییه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان و ئه‌وه‌ی كه سازمان به ناوی هێرشی كولتووری (تهاجم فرهنگی) ناوی ده‌بات كه خۆی له هه‌وڵه‌كانی ڕۆژئاوا بۆ سه‌پاندنی به‌ها كولتوورییه‌كانی خۆی له كۆمه‌ڵگه ئیسلامییه‌كان ده‌بینێته‌وه، سازمانی گه‌یاندۆته ئه‌و بڕوایه‌ی كه پێویسته په‌نا بۆ شێوازه نوێ و هاوچەرخەكانی بڵاوكردنه‌وه و خۆشه‌ویستكردنی گوتار و به‌های شۆڕش له نێو گه‌نجانی وڵات بكات.
پەیڕەوەی سازمان لە 17 مادە پێكدێت؛ لە مادەی دووه‌مدا و سه‌باره‌ت به تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی سازمان هاتووه: “دامه‌زراوه‌یه‌كی ئایینی و كولتووری”یه كه خاوه‌ن پێكهاته‌یه‌كی یاسایی “سه‌ربه‌خۆ”یه و له چوارچێوه‌ی سیاسه‌ته‌كانی “ڕابه‌ر” به‌ڕێوه‌ده‌برێت (16).
لە مادەی پێنجەمدا سەبارەت بە ئامانجەكانی سازمان سێ خاڵی سەرەكی ئاماژەی پێكراوە:
- زیندووكردنەوە و بڵاوكردنەوەی ئەندێشەی ئیسلام لە هەموو بوارە پێویستەكان و برەودانی ئەخلاقی ئیسلامیی لە نێو خەڵك و بەتایبەتی چینی گەنجان.
- بەرگریكردن لە بنه‌ڕه‌ته‌كانی (اصول) ئیسلام، ڕژێمی كۆماری ئیسلامیی ئێران، ئامانجەكانی شۆڕش، ناسینی پیلانه كولتووری و بانگەشەییەكانی بێگانەكان، ڕەتكردنەوە قوتابخانە فیكرییە لادەرەكان و بەرەنگاربوونەوەی بیرته‌سکی (تحجر).
- بڵاوكردنەوەی چەندێتی و چۆنایەتییانەی (كمی و كیفی) بانگەشەی ئایینی و جووڵانەوەی هەستی بەرپرسیارییەتی گشتی بەرامبەر بە ئیسلام و ڕژێمی كۆماری ئیسلامی ئێران(17).
ئەركەكانی سازمان
- پێشنیاركردنی سیاسەتە گشتییە بانگەشەكارییەكان بە ڕابەڕی ئێران بۆ پەسەندكردن.
- ئەنجامدانی لێكۆڵینەوە سەبارەت بە پێویستییە ئاینییەكانی كۆمەڵگە و داڕشتنی شێوازە نوێیەكانی بانگەشەكردن و وەلانانی ئەو شێوازە نەریتییانەی كە لەگەڵ بەهاكانی ئیسلام یەك ناگرنەوە.
- پێداچوونەوە و لێكۆڵینەوە لەسەر شێوازی ئەو بانگەشانەی كە زیانبارن و هێرشی كولتوورین دژ بە كۆمەڵگەی ئیسلامی و گرتنەبەری ڕێگەچارەی پێویست بۆ پاسپڤكردنیان و هۆشیاركردنی زەینی خەڵك.
- دامەزراندنی ناوەند و دەزگا كولتووری، هونەری، پەروەردەییەكانی پێویست.
- ناساندن و ڕوونكردنەوە سەبارەت بە مەعاریف و بەها ئیسلامییەكان و هەڵوێستی كۆماری ئیسلامیی ئێران بەتایبەتی بۆ گەنجان، لە ڕێگەی چاپكردن و بڵاوكراوەكان، كتێب، ئەنجامدانی چالاكییە جیاوازەكانی وەكو وتارە پسپۆری و گشتییەكان بە سوودوەرگرتن لە تەكنەلۆژیای نوێ.
- بەرنامەڕێژی، ڕێكخستن و پشتیوانی بۆ ناردنی بانگەشەكەر بۆ ناوچە جیاوازەكانی وڵات بە ئەولەوییەت دان بە ناوچە هەژار و دووردەستەكان.
- یارمەتیدان و هاوكاریكردنی دەزگا و كۆمپانیا جیاوازەكانی حكومی و ناحكومی بە مەبەستی بەردەوامیی بانگەشە ئیسلامییەكانیان.
- ئامادەكردن و ڕێكخستنی سیاسەتە بانگەشەییەكانی سازمان لە چوارچێوەی سیاسەتە گشتییەكانی ڕژێم و دیدگای بیست ساڵە (چشم انداز بیست ساله) و گونجاو لەگەڵ دۆخی كۆمەڵایەتی و كولتووری كۆمەڵگە و جێبەجێكردنی تەواوەتیی لە دوای پەسندكردنی لیژنەی ئەمینداران.
- یارمەتیدان بۆ دامەزراندن و گەشەپێدانی كتێبخانەی مزگەوتەكان، حوسەینییەكان، قوتابخانە و ناوەندە باڵاكانی پەروەردەیی و هەروەوها ناوەندە ئیسلامییەكان.
- ڕاكێشانی بەشداریی و ڕێنوێنی هاوكارییەكانی خەڵك لە ڕێگەی پێدانی مۆڵەتی دامەزراندن و ڕێكخستنی ناوەندە كولتووری-بانگەشەییەكان، ناوەندە قورئانییەكان، ڕێكخراوە مەزهەبی و ئەنجومەنە ئیسلامییەكان(18).
سازمان دامه‌زراوه‌یه‌كه كه به‌ته‌واوی به نووسینگه‌ی ڕابه‌ری ئێران به‌ستراوه‌ته‌وه؛ بەپێی په‌یڕه‌و، ئەنجومەنی ئەمیندارانی سازمان لە پێنج كەس پێكدێت و بە فەرمانی ڕاستەوخۆی ڕابەر بۆ ماوەی پێنج ساڵ هەڵدەبژێردرێن. به‌پێی مادەی 12، كاروباری سازمان لە لایەن “نووسینگەی ڕابەر”ەوە چاودێری ده‌كرێت و بەپێی مادەی 17، هەر گۆڕانكاری یان پێداچوونەوەیەك بۆ مادەكانی پەیڕەوی سازمان پێویستە لە لایەن ڕابەرەوە پەسەند بكرێت(19).
سه‌رباری ئه‌م ئه‌ركانه‌ی كه سازمان بۆ خۆی دیاری كردووه، به‌رهه‌ڵستكاران و ڕه‌خنه‌گرانی كۆماری ئیسلامیی ئێران پێیانوایه دامه‌زاروه‌ی سازمانی ته‌بلیغات و هاوشێوه‌كانی وه‌ك “دفتر تبلیغات اسلامی”، “دبیرخانه ائمه جمعه و جماعت”، “مركز ڕسیدگی به امور مساجد” و ده‌یان دامه‌زراوه‌ی تر، له بنه‌ڕه‌تدا ئه‌ركی به‌ڕێوه‌بردن و ئاڕاسته‌كردنی بۆنه و بانگه‌شه ئایینییه‌كانیان بۆ خۆیان “قۆرخ” كردووه، به‌و پێیه‌ی كه ئه‌م ئه‌ركانه له ده‌ره‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی كابینه‌كانی حكومه‌ته. جیا له‌مه، ئه‌م دامه‌زراوانه كار له‌سه‌ر دیاریكردن و جیاكردنه‌وه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ش ده‌كەن كه‌ر ئه‌ركی بانگه‌شه‌كاریان پێ ده‌سپێرن و ئه‌و پیاوه ئایینییانه‌ی كه وه‌ك پێویست هاوده‌نگ و پشتیوانی ڕژێم نه‌بن، له ئه‌ركه تایبه‌ته‌كانی هه‌ر دامه‌زراوه‌یه‌ك دوور ده‌خرێنه‌وه(20).
بودجەی سازمان؛ گیرفانی خەڵك یان خەزێنەی حكومەت
پشكی دامەزراوە ئایینییەكان لە بودجەی گشتیدا، یەكێكە لەو بابەتانەی كە بە بەردەوامی جێگەی توانج و ڕەخنەی هێزە بەرهەڵستكاراەكانی دەرەوەی ئێران بووە و تەنانەت لە ناوخۆی ئێرانیشدا لەگەڵ زیادكردنی پشكی دامەزراوە ئایینییەكان، دەنگی ناڕەزایەتی بەرزبووەتەوە، به تایبه‌تی كه به‌شێكی زۆر له‌م دامه‌زراوانه و له نێویاندا سازمانی ته‌بلیغات خۆیان وه‌ك دامه‌زراوه‌یه‌كی ناحكومی سه‌ربه‌خۆ ناساندووه. پرسیاری سەرەكی ڕەخنەگران لەمبارەیەوە ئەوەیە كە ئەم دامەزراوانە چ كاریگەری و پێگەیەكیان لە ئاستی ئایینی و كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەی ئێرانی ئیستادا هەیە و چییان پێشكەش كردووە و لە بنەڕەتدا چ پێویستییەك بە بوونیان هەیە؟ ئایا لەسەر حكومەت پێویستە یارمەتی ئەم ناوەندانە بدات یان بە هۆی سەرچاوە ئایینیی و شەرعییەكانی بەدەستهێنانی داهات (وەكو وەقف)، پێویست بە بودجەی حكومەتی ناكات؟
ڕۆژنامەی “جمهوری اسلامی” لە سەروتارێكدا بە ناونیشانی “ئەم وابەستەییە، مەترسیدارە”، بە ڕەخنەگرتن لە پرۆژەیاسای بودجەی ساڵی 2021، باس لەوە دەكات كە دابینكردنی بودجەیەكی بەرچاو بۆ دەزگا ئایینییەكان دەبێتە هۆی وابەستەبوونی ئەم دامەزراوانە بە حكومەت و لە بەرامبەردا دووركەوتنەوەیان لە خەڵك، بە تایبەتی كە لە پێش شۆڕشی 1979 ئەم دامەزراوانە لە لایەن خەڵكەوە پشتگیریی دارایی دەكران و لە هەمان كاتدا كاریگەری و بەرهەمیان بە بەراورد بە ئێستا زیاتر بوو. ڕۆژنامەكە پرسیاری ئەوە دەكات كە هۆكاری بەردەوامی و پێویستی دامەزراوەیەكی وەك سازمانی تەبلیغات لەچی دایە؟ و داوا لە كابینەی حكومەت دەكات بە پێداچوونەوەیەكی “ئازایانە” بۆ پرۆژەیاسای بودجەی ئەم دامەزراوانە و لابردنیان لە لیستی بودجە، خزمەتێكی گەورە بە ناوەندەكانی حەوزە و دۆخی كولتووری و ئایینی وڵات بكات(21). هەروەها بەشێك لە پیاوانی ئایینی ڕاشكاوانە ڕەخنەیان لە دامەزراندنی ناوەندەكانی وەك حەوزە لە لیستی موچە گرتووە و پێیانوایە بەم هەنگاوە “سەربەخۆیی” حەوزە عیلمییەكان نامێنێت و “ئیعتبار”یان دەكەوێتە ژێر پرسیارەوە. ئایەتوڵڵا موحەقێق داماد، ئەندامی لیژنەی زانستی زانكۆی شەهید بەهه‌شتی، لەمبارەیەوە پێیوایە لە ساڵانی سەرەتای شۆڕشی 1979، ناوەندە ئایینییەكان بودجەی تایبەتیان لە لایەن حكومەتەوە نەبووە و بە درێژایی مێژووی حەوزە عیلمییەكان، سەربەخۆ لە حكومەت بەڕێوە دەبران و بودجەكانیان لە ڕێگە داهاته شەرعی و پێشكەشییەكانی خه‌ڵكه‌وه دابین دەكرا(22).
سەرچاوەكانی داریی سازمان وەك ئەوەی لە مادەی (13)دا هاتووە بریتین لە: پشكی پەسەندكراو لە بودجەی گشتی وڵات، یارمەتییەكانی ڕابەری ئێران، یارمەتییە نەختینەیی و غەیرە نەختینەییەكانی كەسایەتییە ئاسایی و یاساییەكان (حقیقی و حقوقی) لە شێوەی دیاری و خێر، داهاتی بەدەستهاتوو لە چالاكییە كولتووری، هونەری، بڵاوەكراوەكان و چالاكییەكانی دیكەی پەیوەست بە سازمان. داهاتی پەیوەست بە ئەو وەقفانەی كە سازمان ڕێگەی پێدرا بێت بەكاریان بهێنێت، پێشینە و ئاسانكارییە داراییەكان و پارەی بەدەستهاتوو لە فرۆشتنی و بەكرێدانی موڵك و ماڵەكان. لە مادەی 16 و سەبارەت بە بودجەی سازمان هاتووە كە نووسینگەی ڕابەر، بودجەی سازمان و چوارچێوەكانی بە ئەنجومەنی ئەمینداران ڕادەگەیەنێت (23).
سه‌ره‌ڕای ئه‌م ڕه‌خنانه، بەشێك لە لە كارناسانی نزیك لە حكومەت، پێیانوایە ئەو ڕەخنانە واقیعی نین، چونكە لە لایەكەوە بودجەی ناوەندە ئایینییەكان بە بەراورد بە ناوەندەكانی دیكەی حكومەت ژمارەیەكی زۆر كەمە و تەنانەت “ناهاوسەنگە” و لە لایەكی ترەوە، كارایی و گرنگی و بەرهەمی ئەم ناوەندانە ئەگەر لەوانی دیكە زیاتر نەبێت كەمتر نییە(24). موحسین ڕەدادی، لێكۆڵەری ئایینی، لە شرۆڤەیەك سەبارەت بە بودجەی ساڵی 2021-ی دامەزراوە ئایینییەكان، باس لەوە دەكات كە بڕی تەرخانكراو بۆ ئەم دامەزراوانە، (% ۰٫۰۰۸)ی تێكڕای بودجەی گشتی وڵاتە(25). هەروەها بەڕێوبەرایەتی بودجە لە ڕوونكردنەوەیەك سەبارەت بە بەشە بودجەی دیاریكراو بۆ سازمانی تەبلیغاتی ئیسلامی، بەراوردكردنی بودجەی ته‌رخانكراو سازمان بە ساڵانی ڕابردوو بە هەڵە دەزانێت و ڕایگەیاندووە كە “بە مەبەستی لامەرکەزیکردنی پرۆسەی بودجە و تەرخانکردنی بودجە …، لە پڕۆژەیاسای بودجەی ساڵی 1401-دا حکومەت بودجەی دامەزراوە هاوشێوەکانی یەکخستووە بۆ یەک دامەزراوەی گەورەتر. ئه‌و ئاماره‌ی له پرۆژەیاسای بودجه‌ی 1401 وه‌ك تێچوون و کرێدیتی بونیادنانی سازمانی تەبلیغاتی ئیسلامی و دامه‌زراوه‌کانی دیکه هه‌یە، ته‌نیا تایبه‌ت به‌م دامەزراوەیە نییە و کۆی کرێدیتی دامه‌زراوه به‌کۆمەڵه‌کانی له هێڵی بودجه‌ی سازمانی تەبلیغاتی گرتووەتەوە”(26).
پشكی سازمانی ته‌بلیغات بۆ ساڵی 2022 (1401) له بودجه‌ی كابینه‌ی حكومه‌تی بناژووخوازی (اصولگرا) ئیبراهیم ڕه‌ئیسی، له پێشه‌وه‌ی به‌شێكی زۆری دامه‌زراوه ئایینییه‌كانه كه به‌راورد به ساڵی 2021 و ساڵانی ڕابردوو، به‌رزبوونه‌وه‌ی به‌خۆوه بینیوه(27)، ئه‌مه له كاتێكدایه كه بودجه‌ی سازمان به‌سه‌ر 20 دامه‌زراوه‌ی ژێركۆمه‌ڵه‌یه‌دا دابه‌شكراوه(28). لەسەر بنەمای ئەم دابەشكارییانە، به‌شێكی تری ڕه‌خنه‌كان بۆ ته‌رخانكردنی نادادپه‌روه‌ر‌انه و نازانستیانه‌ی بودجه ده‌گه‌ڕێته‌وه؛ ماڵپه‌ری “تجارت نیوز” له شیكارییه‌ك بۆ پاره‌ی ته‌رخانكراو بۆ 43 ده‌زگای ئایینی (له نێویاندا سازمانی ته‌بلیغات) له بودجه‌ی 2022، ئه‌وه ده‌ر‌ده‌خات كه به‌شه‌بودجه‌ی به‌شێك له‌م دامه‌زراوانه “به جیا”، زیاتره له بودجه‌ی به‌شێك له به‌ڕێوەبه‌ڕایه‌تییه گرنگه‌كانی وه‌ك به‌ڕێوەبه‌رایه‌تی گشتی قه‌یران (ستاد كل بحران كشور) و ژینگه(29).
حەوزەی هونەری؛ قۆرخكاری و بەرەنگاربوونەوە
سازمانی ته‌بلیغات له‌گه‌ڵ گرنگیپێدان و هه‌ستكردنی ده‌سه‌ڵاتدارنی ئێران و به‌تایبه‌تی ڕابه‌ری ئێران بۆ گه‌ڕانه‌وه و زیندووڕاگرتنی زیاتری گوتاری شۆڕش و په‌روه‌رده‌ی ئیسلامی، هه‌روه‌ها ته‌رخانكردنی بودجه‌ی تایبه‌ت له لایه‌ن حكومه‌ت و هاتنه‌سه‌ر ده‌سه‌ڵاتی كابینه‌ی بناژووخوازه‌كان، هه‌وڵی داوه له‌سه‌رجه‌م كایه ئایینی و كولتوورییه‌كان، چالاكییه‌كانی خۆی له بازنه‌ی ئامانجه ئیسلامییه‌كانی بره‌و پێبدات. جیا له كردنه‌وه‌ی نووسینگه‌كانی سازمان له‌سه‌رجه‌م پارێزگا و شار و شارۆچكه‌كانی ئێران، چه‌ندین دامه‌زراوه له سایه‌ی سازمان دامه‌زران كه گرنگترینیان بریتنین له: دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی ئەمیركەبیر، حەوزەی هونەری، ڕۆژنامەی “تهران تایمز” بە زمانی ئینگلیزی، “سازمان دارالقرآن كریم”، دامەزراوەی كولتووری و زانیاریبەخشیی “تبیان”، دامەزراوەی “كتاب شهر”، ماڵپەڕی هەواڵنێری “مهر”، ناوەندی توێژینەوەی “باقرالعلوم قوم”(30).
حەوزەی هونەری بە یەكێك لە دامەزراوە گەورە و بەهێزەكانی ژێر چەتری سازمان دادەنرێت كە بیرۆكەی دامەزراندنی بۆ ساڵی 1978 دەگەڕێتەوە، كاتێك كە تاهیرە سەفارزادە، شاعیر، وەرگێڕ و چالاكوانی دژ بە دەسەڵاتی پەهلەوی، هەوڵی كۆكردنەوەی هونەرمەند و نووسەرانی مسوڵمانی لە چوارچێوەی ناوەندێك بە ناوی “كانون فرهنگی نهضت اسلامی” دا كە تاوەكو پێش شۆڕشی 1979 زیاتر لە 300 هونەرخوازی لەخۆ دەگرت كە دواتر بەشێكیان لە دوای شۆڕش لە بواری هونەری و كولتووری دەركەوتن(31). كانونی فەرهەنگی ناوەكەی بۆ “حوزه اندیشه و هنر اسلامی” گۆڕدرا و لە سەرەتاكانی دەیەی 1980 چووە ژێر چوارچێوەی دامەزراوەكانی سەر بە سازمان و ناوەكەی بۆ “حوزە هنری انقلاب اسلامی” گۆڕدرا و بووە شوێنێك بۆ كۆبوونەوەی بەشێك لە هونەرمەندانی ناسراوی بوارەكانی سینەما، شیعر، مۆسیقا و … وەك مورتەزا ئاویینی، قەیسەر ئەمین پور، سەلمان هەراتی، سەید حیسامەدین سەراج و … (32).
حەوزەی هونەری لە ناساندنێكی كورت بۆ چالاكییەكانی، خۆی بە یەكێك لە بەرپرسیارانی كولتووری-هونەری بە میحوەرییەتی حكومەتی ئیسلامی دەزانێت كە لە چەندین بواری جیاواز وەكو چاپ و پەخش، بڵاوكراوەكان، بەرهەمهێنانی فیلمی سینەمایی و ئاماده‌كردنی سیناریۆ، پشتیوانی لە گروپە هونەرییەكان لە بوارە جیاوازەكان، پشتگیری لە بەڕێوەچوونی نەمایشە ئاینییەكان، هەوڵدان بۆ زیندووكردنەوەی هونەرە ڕەسەنی ئێرانی-ئیسلامی و هەروها چالاكی و خزمەتگوزارییەكانی دیكه بە پشتبەستن بە ئامانجەكانی شۆڕشی ئیسلامی(33).
حەوزەی هونەری لە ئێستادا خاوەنی تۆڕێكی گەورەی چالاكییە هونەری و كولتوررییەكانە لە بوارە جیاوازەكانی وەك هونەرە سۆماییەكان (هنرهای تجسمی)، نەمایش، مۆسیقا، ئەدەبیات، تەنز، سینما، وێنەگرتن و چەندین دامەزراوەی وەك زانكۆی سوره، ناوەندی توێژینەوەی كولتوور و هونەری ئیسلامی و هەروەها چاپەمەنی سورەی میهر، هەفتەنامەی میهر، گۆڤاری سورە سەر بەم دەزگایەن(34). ئەسەد سەیف، نووسەر و توێژەری دەرەوەی ئێران، حەوزەی هونەر بە یەكێك لە بەهێزترین “ئیمپراتۆرییە كولتووری-ئایدۆلۆژییەكانی” كۆماری ئیسلامیی دەزانێت كە لە بواری بڵاوكراوە و ئەدەبیاتی تایبەت بە منداڵان و لاوان، سەرقاڵی “ئیسلامینووسین” و سێ ئامانجی سەرەكیان هەیە:
- بانگەشەی بەها ئیسلامییەكان و بەرەنگاربوونەوەی كوفر و ئیلحاد.
- گەڕانەوە بۆ ڕابردوو؛ ئیسلامیی ڕەسەنی محەمەدی.
- قارەمانسازی سەبارەت بە شەڕی هەشت ساڵە(35).
یەكێك لە سیاسەتەكانی حەوزەی هونەری پشتیوانیكردنی ئەو پرۆژانەیە كە بە نزیك لە سیاسەت و دیدی خۆی دەزانێت. بۆ نمونە لە بواری سینەمادا بەو پێیەی كە حەوزەی هونەری خاوەن دەیان هۆڵی سینەمایه لە شارەكانی ئێران و بەشێكیان بە فەرمانی تایبەتی ڕابەری ئێران پێیان دراوە(36)، ڕەزامەندی لە پەخشكردنی هەموو فیلمە سینەماییەكانی بەرهەمهاتووی ناوخۆی ئێران نادات و بەشێك لە فیلمە سینەماییەكان بەتەواوەتی لە سینەماكانی سەر بە حەوزەی هونەری بێبەش دەبن و بەشێكی تریان تەنیا لە چەند سینەمایەكی دیاریكراوی حەوزە ڕێگەیان پێ دەدرێت كە پەخش بكرێن. ئەمە لە كاتێكدایە كە ئەو فیلمانەی كە لە لایەن حەوزەوە پەسەند دەكرێن یان بەرهەمهێنەرەكانی بە كەسانی لایەنگری شۆڕش و ڕژێم ناسراون، سەرجەم سینەماكانی سەر بە حەوزەی بۆ تەرخان دەكرێت. خاوەندارێتی زیاتر لە 100 هۆڵی سینەما لە شارەكانی ئێران وایكردووە كە هەر فیلمێك بكەوێتە بەر بایكۆتی حەوزە، بەشێكی بەرچاو لە داهاتی فرۆشی فیلمەكە لەدەست بدات.
مۆئمینی شەریف، سەرۆكی پێشووی حەوزەی هونەری، لە چاوپێكەوتنێكدا ئاماژە بەوە دەكات كە “حەوزەی هونەری لە بورای كولتووردا، ڕۆڵی حەوزەی عیلمی دەبینێت” و ئەركێكی سەرەكی حەوزە پەروەردەكردنی “كەسانی پابەند” بە شۆڕشی ئیسلامییە. مۆئمینی شەریف هۆكاری ئەم پشتیوانییە بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە كە كولتووری شۆڕشی ئیسلامی لە لایەن بێگانەكانەوە هێرش دەكرێتە سەری و پێویستە بە بەرهەمە ناوخۆییە گونجاوەكان وەڵامیان بدرێتەوە. مۆئمینی شەریف سەبارەت بە بێبەشكردنی بەشێك لە بەرهەمە سینماییەكان، ئاماژەی بەوە دا كە حەوزە مافی خۆیەتی ئەو فیلمانە پەخش بكات كە بە گونجاوی دەزانێت و هاوكاری ئەو هونەرمەندانە بكات كە پابەندی ئامانجەكانی شۆڕش بن و بەپێچەوانەوە دژی ئەو فیلمانە دەوستێتەوە كە هێڵە سوورەكان تێدەپەرێنن(37).
ئه‌م سیاسه‌ته‌ی حه‌زه وایكردووه كه ساڵانه به‌شێك لە دەرهێنەرە سەربەخۆكانی ئێران و ئەو فیلمانەی كە دەچنە خانەی سینەمای سەربەخۆوە (سینمای مستقل) كە زۆربه‌یان بەرهەمی ڕەخنەگرایانە و خاوەن دیدێكی جیاوازن بۆ شڕۆڤەی كێشە و پرسە كۆمەڵایەتییەكانی كۆمەڵگەی ئێرانی و دەسەڵات، یان ئەو دەرهێنەرانەی كە دەست بۆ بابەته سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تییه هه‌ستیاره‌كان ده‌به‌ن كه به لای حه‌وزه‌وه هێڵی سووره، دەكەونە بەر بایكۆتی حەوزەی هونەری. به واتایه‌كی تر، حه‌وزه‌ی هونه‌ری چوارچێوه و كۆمه‌ڵێك به‌های تایبه‌ت به‌خۆی دیاری كردووه كه ته‌نیا ئه‌و فیلم یان ده‌رهێنه‌رانه ده‌توانن سوودی لێ وه‌ربگرن كه له‌گه‌ڵیدا بگونجێن و لە بازنەی گوتارەكەیدا بسووڕێنەوە.
دەرئەنجام
نیگەرانییەكی هەمیشەیی دامه‌زراوه و دەزگا كولتووری-ئایینییەكانی حكومەتی ئیسلامیی ئێران لە پاش شۆڕش، چۆنێتی و شێوازی بەرەنگاربوونی كولتووری ڕۆژئاوا و قوتابخانە فیكرییەكانی وەك لیبرالیزم و تەنانەت چەپی غەیرەئیسلامی بووە و ئەم نیگەرانییە لە ئاستی دەسەڵاتی یەكەمی كۆماری ئیسلامیی ئێران ڕەنگی داوەتەوە. یەكێك لەو بابەتە هەستیارانەی كە ڕابەری ئێران بەردەوام جەختی لە ڕووبەڕووبوونەوە كردووەتەوە، پڕوپاگەندەكانی ڕۆژئاوا و كاریگەیی كولتووری ڕۆژئاوا لەسەر كۆمەڵگەی ئێران بووە، هەر بۆیە چاودێریی ڕاستەوخۆی لەسەر بەشێك لە دەزگا حكومی و ناحكومییەكانی پەیوەست بە سیاسەتڕێژی كولتووری و ئایینی هەبووە. جەختكردنەوەی بەردەوامی سازمانی تەبلیغاتی ئیسلامی بۆ گەڕانەوەی بۆ بنەماكانی ئیسلام و گوتاری شۆڕشی ئیسلامی و لە بەرامبەردا ڕەتكردنەوەی هەرجۆە بیركردنەوەیەكی دژ بە حكومەتی ئیسلامی، دەرخەی ئەم نیگەرانیانەن. هەر بۆیە سازمان وەك ڕێكخراوێكی زەبەلاحی پڕوپاگەندە و بانگەشەی كۆماری ئیسلامی بە پشتیوانی ڕاستەوخۆی ڕابەری ئێران و تەرخانكردنی ساڵانەی بودجەیەكی فراوان و دەستواڵایی لە كردنەوەی لق و پۆپەكانی لە سەرجەم ناوچەكانی ئێران، بە یەكێك لە ناوەندە ئایدۆلۆژییەكانی ڕژێمی كۆماری ئیسلامیی ئێران دادەنرێت كە ئەركی سەرەكی بەئیسلامكردنی كۆمەڵگە و ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو مەترسیانه‌یە كە پێی دەڵێن هێرشی كولتووری لە لایەن وڵاتانی دژبەری ڕژێمی ئیسلامی. له‌گه‌ڵ ئه‌مانە‌شدا، ئه‌م ده‌ستواڵاییه لە ڕووی سنوور و دەسەڵاتی كاركردن، دابینكردنی بودجەی حكومی و ناحكومی و ڕەهابوون لە چاودێری كابینەكانی حكومەت، تا ڕاده‌ی قۆرخكاری له ئاڕاسته‌كردنی بانگه‌شه ئایینییه‌كان و ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی بیروڕا جیاوازه‌كانی نێو كۆمەڵگە چووه‌ته پێشه‌وه.
سەرچاوە و په‌راوێزه‌كان
- “جامعه مدرسین حوزه علمیه قم” لە ساڵی 1961دامەزرا و بە كۆنترین ڕێكخراوی حەوزە دادەنرێت. ئەم ڕێكخراوە لە دوای شۆڕشی 1979 و لە دەیەی یەكەمی كۆماری ئیسلامیی ئێراندا ڕۆڵێكی بەرچاوی لە دانانی تیۆری و ڕژێمسازی كۆماری ئیسلامیی ئێران هەبووه و لە دەیەكانی80 و 90-دا چالاكییەكانی پەرەی سەند. فوزی، یحیی؛ نریمان، سعید (1391)، ” اصول تفكر سياسي جامعه مدرسين حوزه علميه قم در دهه اول انقلاب”، فصلنامه جستارهای سیاسی معاصر، سال سوم، شماره دوم، صص 91-92.
- خمینی، ڕوح الله (1368)، صحیفه امام (پیام به شورای عالی تبلیغات اسلامی (اهمیت تبلیغات در داخل و خارج از کشور)، جلد 16، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، ص370. برگرفته از سایت: http://www.imam-khomeini.ir/fa/C207_43787/.
- همشهری آنلاین (3/12/1388)، “آشنایی با شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی”، https://www.hamshahrionline.ir/news/102077/.
- خمینی، همان، صص 370-371.
- خبرگزاری ایمنا (12/5/1399)، “چگونگی تشکیل شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی و وظایف آن”، https://www.imna.ir/news/436668/.
- همانجا.
- رادیو فردا (8/9/1400)، ” احمد جنتی پس از ۴۱ سال از شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی ڕفت”، https://www.radiofarda.com/a/31585208.html.
- خبرگزاری ایمنا، همان.
- سازمان تبلیغات اسلامی (2021)، “معرفی سازمان تبلیغات اسلامی”، http://ido.ir/org/intro.
- خمینی، همان، صص 371-372.
- دانا (2/4/1395)، “بررسی تاریخچه و ساختار سازمان تبلیغات اسلامی”، https://www.dana.ir/news/793643.html/.
- خامنه‌ای (8/4/1371)، ” انتصاب حجت‌الاسلام محمدی‌عراقی به ڕیاست سازمان تبلیغات اسلامی”، https://farsi.khamenei.ir/message-content?id=11139.
- سازمان تبلیغات اسلامی، همان.
- باشگاه خبرنگاران جوان (24/7/1397)، “سوابق حجت الاسلام خاموشی ڕئیس جدید سازمان اوقاف و امور خیریه”، https://www.yjc.news/fa/news/6700706/.
- خبرگزاری شبستان (28/5/1397)، “حجت‌الاسلام محمد قمی ڕئیس جدید سازمان تبلیغات اسلامی شد”، http://shabestan.ir/detail/News/722966.
- سازمان تبلیغات اسلامی (2022)، “اساسنامه سازمان تبلیغات اسلامی”، http://ido.ir/org/statue.
- همانجا.
- همانجا.
- همانجا.
- Khalaji, Mehdi (18\12\2009), “Islam vs. Iran’s ‘Islamic Republic’”, https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/islam-vs-irans-islamic-republic.
- روزنامه جمهوری اسلامی (17/9/1399)، “این وابستگی، خطرناك است”، سال چهل و دوم، شماره 11866، صص 1-2.
- روزنامە شرق (30/9/1400)، “ارتزاق حوزەهای علمیە از جیب مردم یا خزانه دولت؟!”، سال نوزدهم، شماره 4175، ص 2.
- سازمان تبلیغات اسلامی (2022)، همان.
- بۆ نمونە بڕوانە: خبرگزاری فارس (11/10/1399)، “شبهه‌آفرینی در مورد بودجه نهادهای مذهبی و فرهنگی”، https://bit.ly/3ALi7Bf.
- محسن ڕدادی (1/10/1399)، “نقدی بر مقایسه غلط بودجه نهادهای مذهبی با سایر نهادها”، https://bit.ly/3RiIBAX.
- دنیای اقتصاد (23/9/1400)، “تغییرات بودجه نهادهای مذهبی در ۱۴۰۱”، https://bit.ly/3D1ufke.
- تجارت نیوز (23/9/1400)، ” نهادهای مذهبی سال ۱۴۰۱ چقدر بودجه می‌گیرند؟ + اینفوگرافیک”، https://bit.ly/3eqgp0B؛ بۆ به‌راوردی بوجه‌ی سازمانی ته‌بلیغات له‌گه‌ڵ داموده‌زگانی دیكه‌ی حكومه‌ت بڕوانه: خبرگزاری ایمنا (23/10/2021)، “بودجه دستگاه‌های اصلی دولت و وزارتخانه‌ها مشخص شد”، https://bit.ly/3Db27LP؛ بۆ به‌راوردی بودجه‌ی سازمان له‌گه‌ڵ ساڵانی 2021 و 2020 بڕوانه: سلیمان بیگی، مفهام (16/10/1399)، ” نهادهای مذهبی چقدر بودجه می‌گیرند؟ ( اینفوگرافیک و جدول)”، https://bit.ly/3qpS9yd.
- فارس نیوز (2/10/1400)، ” بودجه مستقل 61 نهاد فرهنگی در 9 مجموعه تجمیع شده است”، https://bit.ly/3x1cgH2.
- تجارت نیوز(23/9/1400)، ” نهادهای مذهبی سال ۱۴۰۱ چقدر بودجه می‌گیرند؟ + اینفوگرافیک”، https://bit.ly/3BoekeQ.
- آسمونی (2022)، “سازمتن تبلیغات اسلامی”، https://asemooni.com/islamic-propagation-organization-23216.
- ڕفیعی، سیدعلی محمد (1388)، “کودک، طاهره، بیم؛ نگاهی به کودکی و نوجوانی در شعرهای طاهره صفارزاده”، کتاب ماه کودک و نوجوان، شماره 145، ص 57.
- سینماپرس (7/6/1397)، “نگاهی به شکل گیری حوزه هنری و ضرورت توجه به هنر در انقلاب”، https://www.cinemapress.ir/news/101639/.
- حوزه هنری (1400)، “درباره حوزه هنری”، https://hozehonari.ir/#about.
- تابناك (1400)، “كلیات”، https://www.tabnak.ir/fa/tags/6907/1/%D8%AD%D9%88%D8%B2%D9%87-%D9%87%D9%86%D8%B1%DB%8C.
- سیف، اسد (5/4/1393)، “حوزه هنری؛ امپراطوری بی‌امپراطور”، https://www.radiozamaneh.com/156912/.
- كتاب ناب (19/1/1393)، “27 سینما در اختیار حوزه هنری قرار گرفت”، https://ketabenaab.com/1393/01/19/27-%D8%B3%DB%8C%D9%86%D9%85%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%AE%D8%.
- ایلنا (18/1/1393)، “نظر مومنی‌شریف درباره تحریم فیلم‌ها، انتشار کتاب‌ها و سیاست‌های حوزه هنری”، ir/182ra7.
وەرزنامەی ئێرانناسی ژمارە (٥)، ساڵی دووەم، تشرینی یەكەمی 2022