كوردی
ئیسلام و پلورالیزمی ئایینی گرفتی ڕه‌وایه‌تی و ڕزگاربوون
د. ئومێد عوسمان ئەحمەد
بابه‌تی پلورالیزمی ئایینی ( التعددية الدينية) یه‌كێكه له‌و بابه‌ته هه‌ستیارانه‌ی له ئه‌مڕۆدا مایه‌ی گرنگیپێدان و قسه‌له‌سه‌ركردنی زۆره، ئه‌مه‌ش به‌هۆی په‌یوه‌ندی توندوتۆڵ و به‌هێزی به‌چه‌مكگه‌لێكی وه‌ك ئازادی، دیموكراسی، یه‌كسانی، لێبوردن، پێكه‌وه‌ژیان و شه‌رعیه‌تی ڕای جیاوازه‌وه.
به‌له‌به‌رچاوگرتنی واتای زمانه‌وانی پلورالیزم كه واتای فره‌یی و زۆری ده‌دات به‌ده‌سته‌وه(1)، هاوكات خستنه پاڵی ئایین و گرێدانی به چه‌مكه په‌یوه‌ندیداره‌كانییه‌وه، ده‌توانین له دوو ڕه‌هه‌ندی سه‌ره‌كییه‌وه بچینه نێو بابه‌تی پلورالیزمی ئایینییه‌وه:
یه‌كه‌م- ره‌هه‌ندی پراكتیكی: به‌لای زۆرێك له بیریار و توێژه‌رانه‌وه، ده‌توانرێت له‌م ره‌هه‌نده‌وه گوزارشت له مه‌به‌ستی سه‌ره‌كی و جه‌وهه‌ری پلورالیزمی ئایینی بكرێت كه بریتییه له مامه‌ڵه‌كردنی دروست و ئه‌رێیانه له گه‌ڵ واقیعی فره‌یی و جیاوازییه ئایینییه‌كاندا، هاوكات خۆبه‌دوورگرتن له وروژاندنی گوتاری ڕه‌وایه‌تی و دروستی و نادروستی له بیر و بۆچوونه‌كاندا.
له‌م سه‌ربه‌نه‌وه وتراوه پلورالیزمی ئایینی بریتییه له “داننان به بوونی فره‌یی و جۆرایه‌تی ئینتیمای ئایینی له كۆمه‌ڵگه‌دا، هاوكات رازیبوون به ئه‌نجامه‌كانی له سه‌ر بنه‌مای رێزگرتنی یه‌كتر و پێویستیی لێبوردن و پێكه‌وه‌ژیانی هاوبه‌ش”(2).
دووه‌م: ره‌هه‌ندی تیۆری: سه‌رجه‌م ئه‌و پێناسانه‌ی هه‌ڵقوڵاوی ئه‌م ره‌هه‌نده‌ن، باگراوندێكی فه‌لسه‌فیان هه‌یه و جه‌خت له شه‌رعیه‌ت و ره‌وایه‌تی فره ئایینی ده‌كه‌نه‌وه و سه‌رجه‌م ئایینه‌كان به فۆرمی جۆراوجۆری یه‌ك حه‌قیقه‌ت له قه‌ڵه‌م ده‌ده‌ن.
له‌م ڕوانگه‌وه پلورالیزمی ئایینی ئه‌و تێڕوانینه‌یه كه پێیوایه: كۆی ئایینه جیهانییه‌كان وه‌ڵامدانه‌وه و وێناكردنی جیاوازن بۆ خودی حه‌قیقه‌تێكی باڵاو شاراوه‌ی دوور له هه‌ست و دركی مرۆڤه‌كان، كه هه‌میشه حزوری هه‌یه له بوونیاندا و ئاشنا ده‌بن پێی له رێگه‌ی سیستمه ئایینییه جۆراوجۆره‌كانه‌وه(3).
لێره‌دا ده‌شێت بپرسین: ئه‌گه‌ر جه‌وهه‌ری پلورالیزم بریتی بێت له شه‌رعیه‌تی جیاوازی و فره‌یی بنیاتنراو له سه‌ربنه‌ماكانی ئازادی و یه‌كسانی و لێبوردن و پێكه‌وه‌ژیان، ئایا ئیسلام ئه‌مه‌ی لا په‌سه‌نده؟ ئایا له مێژوی ئیسلامیدا نموونه‌ی شایسته و جوانی پێكه‌وه‌ژیانی ئایینه‌كان به‌دی ده‌كرێت؟ ئایا هیچ ده‌قێكی ئیسلامی، یان تێڕوانینێكی ئیسلامیانه بوونی هه‌یه كه ساز و كۆك بێت له‌گه‌ڵ دیوه‌كه‌ی تری پلورالیزمی ئایینی، كه بریتییه له ره‌وایه‌تی و دروستی سه‌رجه‌م ئایینه‌كان و دواتر رزگاربوونی شوێنكه‌وته‌كانیان له سزای خودایی؟
هه‌وڵده‌ده‌ین وه‌ڵامی ئه‌م پرسیارانه دابه‌ش بكه‌ین بۆ دوو وێستگه‌ی سه‌ره‌كی:
یه‌كه‌م: تێڕوانینی ئیسلام بۆ ڕه‌هه‌ندی پراكتیكی پلورالیزمی ئایینی، دووه‌م: تێڕوانینی ئیسلام بۆ ڕه‌هه‌ندی تیۆری پلورالیزمی ئایینی.
تێڕوانینی ئیسلام بۆ ره‌هه‌ندی پراكتیكی پلورالیزمی ئایینی
ئه‌گه‌ر مه‌به‌ستی سه‌ره‌كی پلورالیزم به گشتی و پلورالیزمی ئایینی به تایبه‌تی بریتی بێت له داننان به واقیعی فره‌یی و جیاوازییه‌كاندا و دۆزینه‌وه‌ی میتۆد و شێوازی گونجاو و شیاو بۆ مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ ئه‌و واقیعه‌دا له سه‌ر بنه‌مای لێبوردن و یه‌كتر قبووڵكردن و پێكه‌وه‌ژیانی ئاشتیانه، گومانی تێدا نییه كه ئایینی ئیسلام ئه‌مه‌ی قبووڵه و بگره وه‌كو بنه‌مایه‌كی سه‌ره‌كی و جێگیر كاری له‌سه‌ر كردووه.
فره‌یی و جیاوازی مرۆڤه‌كان له سروشت و زمان و کولتوور و بیركردنه‌وه‌یاندا یاسایه‌كی خوداییه بۆ گه‌یشتن به چه‌ندین مه‌به‌ستی باڵا، له‌وانه:
یه‌كه‌م- كاراكردنی بنه‌مای به‌ریه‌ككه‌وتنی شارستانی كه‌لتووره جیاوازه‌كان و كێبڕكێ له چاكسازی و چاكه‌خوازیدا، له پێناوی جێبه‌جێكردنی یاسای جێنشینایه‌تی مرۆڤ و ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی زه‌ویدا(4).
خودای بێهاوتا ده‌فه‌رموێت:{ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا ۚوَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَٰكِن لِّيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ ۚ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ} [المائدة: 48]. {وَهُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلَائِفَ الْأَرْضِ وَرَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِّيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ} [الأنعام: 165].
دووه‌م- چه‌سپاندنی بنه‌مای پێكه‌وه‌ژیان و یه‌كترناسین و به یه‌كگه‌یشتن و هاریكاریكردن و وتووێژ و بیروڕا گۆڕینه‌وه، هاوكات دووركه‌وتنه‌وه له شه‌ڕ و پێكدادان و رقلێبوون و توندوتیژی، له پێناو به‌رژه‌وه‌ندی گشتی مرۆڤه‌كاندا به جیاوازی بیروباوه‌ڕ و بیركردنه‌وه و رێبازیانه‌وه. هه‌روه‌ك له قورئاندا هاتووه:{ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَىٰ وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا } [الحجرات:13] { وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ} [المائدة:2].
سێیه‌م- جێگیركردنی بنه‌مای ئازادی بیركردنه‌وه و دینداری، كه به‌یه‌كێك له گرنگترین بنه‌ما قورئانییه‌كان داده‌نرێت، خودای په‌روه‌ردگار عه‌قڵی به‌خشیوه‌ته مرۆڤه‌كان و له ڕێگه‌ی پێغه‌مبه‌رانیشه‌وه ئاگاداری كردوونه‌ته‌وه و راستی و چه‌وتی و حه‌ق و ناحه‌قی بۆ ده‌ستنیشانكردوون، له هه‌مان كاتدا ئازادی هه‌ڵبژاردنی داوه‌ته ده‌ستیان و له رۆژی دواییشدا له‌سه‌ر هه‌مان بنه‌ما لێپێچینه‌وه‌یان له گه‌ڵدا ده‌كرێت، هه‌روه‌ك له‌م ئایه‌ته قورئانیانه‌دا هاتووه:
{ لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ قَد تَّبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ } [البقرة:256]. { وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَآمَنَ مَن فِي الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعًا ۚ أَفَأَنتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتَّىٰ يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ} [يونس: 99]. {وَعَلَى اللَّهِ قَصْدُ السَّبِيلِ وَمِنْهَا جَائِرٌ ۚ وَلَوْ شَاءَ لَهَدَاكُمْ أَجْمَعِينَ} [النحل:9] {وَقُلِ الْحَقُّ مِن رَّبِّكُمْ فَمَن شَاءَ فَلْيُؤْمِن وَمَن شَاءَ فَلْيَكْفُرْ} [الكهف:29].
قورئانی پیرۆز به ئاشكرا بانگه‌شه‌ی فره‌یی و پێكه‌وه‌ژیان و رێزگرتنی بیر‌وبۆچوونه جیاوازه‌كان ده‌كات، كار ده‌كات بۆ بڵاوكردنه‌وه‌ی کولتووری خۆشه‌ویستی و ئاشنابوون به یه‌كتر، هه‌تا ئه‌گه‌ر كه‌سی به‌رامبه‌ر كه‌سێكی بێباوه‌ڕیش بێت، به‌ڵام ئاشتیخواز بێت، قورئان داوای كردووه له موسڵمانان كه به شێوازێكی شیاو و دادپه‌روه‌رانه مامه‌ڵه‌ی له گه‌ڵدا بكه‌ن و سته‌می لێنه‌كه‌ن {لَّا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُم مِّن دِيَارِكُمْ أَن تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ} [الممتحنة:8].
له‌مه‌ش زیاتر كه‌سی بێباوه‌ڕ با شه‌ڕكه‌ریش بێت ئه‌گه‌ر داوای ئه‌مانی كرد و ویستی ئاشنا بێت به ئیسلام، ده‌بێت ئه‌مانی بدرێتێ و كاروباری ئایینی به جوانی بۆ باس بكرێت، ئه‌گه‌ر باوه‌ڕی هێنا باشه، باوه‌ڕیشی نه‌هێنا واجبه مامه‌ڵه‌ی دروستی له‌گه‌ڵدا بكرێت و به پارێزراوی بگه‌ڕێنرێته‌وه بۆ ئه‌و شوێنه‌ی ده‌یه‌وێت.(5)، له‌مباره‌وه خودای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: { وَإِنْ أَحَدٌ مِّنَ الْمُشْرِكِينَ اسْتَجَارَكَ فَأَجِرْهُ حَتَّىٰ يَسْمَعَ كَلَامَ اللَّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ } [التوبة:6].
سه‌باره‌ت به شوێنكه‌وته‌ی ئایینه ئاسمانییه‌كانی تر، قورئانی پیرۆز داوا له موسڵمانان ده‌كات گفتوگۆی ئاشتیانه‌یان له‌گه‌ڵدا بكه‌ن و بگه‌ڕێن به شوێن خاڵه هاوبه‌شه‌كاندا { قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا إِلَىٰ كَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَلَا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا وَلَا يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللَّهِ } [آل عمران: 64].
له‌لایه‌كی تره‌وه قورئانی پیرۆز به ئه‌مانه‌ته‌وه بیر و بۆچوونی نه‌یارانی ده‌گێڕێته‌وه، كه زۆرێك له‌و ڕا و بۆچوونانه تانه و ته‌شه‌ر و قسه‌ی زۆر نه‌شیاو له‌خۆده‌گرێت، له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا قورئان باسی كردوون و به شێوازێكی له‌سه‌رخۆ و بابه‌تییانه وه‌ڵامیان ده‌داته‌وه.
له‌كاتی شایه‌تیدان و ده‌ركردنی حوكم و جێبه‌جێكردنی یاساشدا تاكه شتێك كه ده‌بێت له‌به‌رچاو بگیرێت بریتییه له هه‌قبێژی و دادپه‌روه‌ری، به‌بێ گوێدان به كه‌سایه‌تی و پله و پایه و ئایینداری كه‌سه‌كان، خودای بێهاوتا ده‌فه‌رموێت: { إِذَا حَكَمْتُم بَيْنَ النَّاسِ أَن تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ} [ النساء:59]. { يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَىٰ أَنفُسِكُمْ أَوِ الْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ} [ النساء:135]. { يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَىٰ أَلَّا تَعْدِلُوا ۚ اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَىٰ } [المائدة: 8].
له‌گه‌ڵ دروستبوونی كۆمه‌ڵگه‌ی ئیسلامیدا ئه‌و بنه‌ما قورئانیانه به كردار جێبه‌جێكراون له‌سه‌ر ده‌ستی پێغه‌مبه‌ری سه‌روه‌ر (دروودی خودای لێبێت)، له‌مباره‌وه په‌یماننامه‌ی (سه‌حیفه) له نێوان موسڵمانان و جوله‌كه‌كانی مه‌دینه‌دا دیارترین نموونه‌ی زیندووی پێكه‌وه‌ژیانی موسڵمانان و شوێنكه‌وتوانی ئایینێكی تره، كه سه‌رجه‌م بڕگه و به‌نده‌كانی جه‌خت له فره‌یی ئایینی و یه‌كسانی لایه‌نه جیاوازه‌كان ده‌كاته‌وه له ماف و ئه‌ركه‌كاندا له‌سه‌ر بنه‌مای رێزگرتنی یه‌كتر له چوارچێوه‌ی ده‌وڵه‌تۆكه‌یه‌كدا(6).
به‌هه‌مانشێوه كاتێك له ساڵی هاتنی وه‌فده‌كاندا، وه‌فدی مه‌سیحییه‌كانی نه‌جران دێنه مه‌دینه، پێغه‌مبه‌ر (دروودی خودای لێبێت) رێزی زۆریان لێده‌نێت‌و ده‌رگای مزگه‌وتیان بۆ واڵا ده‌كات تا نوێژی جه‌ژنی فه‌سحی تێدا ئه‌نجام بده‌ن، دواتریش په‌یماننامه‌یه‌كیان له‌گه‌ڵدا ده‌به‌ستێت كه مافه‌كانی یه‌كسانی و ئازادی دینداری و هاووڵاتیبوونی تیادا ده‌سته‌به‌ر ده‌كرێت(7).
ده‌یان نموونه‌ی زیندووی تر هه‌یه له‌و په‌یماننامه و رێكکه‌وتنانه‌ی پێغه‌مبه‌ری ئیسلام (دروودی خودای لێبێت) له‌گه‌ڵ بێباوه‌ڕان و شوێنكه‌وته‌ی ئایینه جیاوازه‌كاندا، كه سه‌رجه‌میان ته‌ئكید له به‌هێزكردنی بنه‌ماكانی لێبورده‌یی و ئاشتی و پێكه‌وه‌ژیان و هاریكاری نێوان لایه‌نه جیاوازه‌كان ده‌كه‌نه‌وه(8).
كه‌واته هه‌ڵه‌یه ئه‌گه‌ر وا هه‌ست بكه‌ین په‌یوه‌ندی موسڵمان به ناموسڵمانه‌وه له‌سه‌ر بنه‌مای توندوتیژی و رقلێبوون و ڕه‌تكردنه‌وه بنیاتنراوه، نه‌خێر ئیسلام مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ ناموسڵماندا ده‌كات له‌سه‌ر بنه‌مای میهره‌بانی و دادپه‌روه‌ری و لێبورده‌یی، پیغه‌مبه‌ر (دروودی خودای لێبێت) له مه‌دینه‌دا رێزی جوله‌كه و مه‌سیحییه‌كانی ده‌گرت، سه‌ردانی به‌ساڵداچوان و نه‌خۆشه‌كانیانی ده‌كرد، كڕین و فرۆشتنی له‌گه‌ڵ ده‌كردن، داوه‌ت و به‌خشینیانی قبووڵ ده‌كرد، هه‌روه‌ك عائیشه ده‌یگێڕێته‌وه: “پێغه‌مبه‌ر (دروودی خودای لێبێت) هه‌ندێك خوداردنی له جوله‌كه‌یه‌ك كڕی، قه‌ڵغانه‌كه‌ی به ڕه‌هن لا دانا تا نرخه‌كه‌ی ده‌داتێ”(9) له گێڕانه‌وه‌یه‌كی تردا: “پێغه‌مبه‌ر (دروودی خودای لێبێت) وه‌فاتی كرد قه‌ڵغانه‌كه‌ی به ڕه‌هن لای جوله‌كه‌یه‌ك بوو له‌بری سی هۆقه جۆدا”(10).
باشه خۆ له‌ناو موسڵماناندا ئه‌و كات ده‌وڵه‌مه‌ندی وه‌ك عوسمانی كوڕی عه‌ففان و عه‌بدولڕه‌حمانی كوڕی عه‌وف هه‌بوو، ده‌یانتوانی به ئاسانی نرخی سی هۆقه جۆ دابین بكه‌ن، به‌ڵام پێغه‌مبه‌ر (دروودی خودای لێبێت) به‌و كاره‌ی مه‌به‌ستی زۆر گه‌وره‌تری هه‌بوو.
هه‌ر سه‌باره‌ت به‌و ناموسڵمانانه‌ی په‌یمانیان پێدراوه له‌ناو موسڵماناندا پارێزراو بن، پێغه‌مبه‌ر (دروودی خودای لێبێت) فه‌رموویه‌تی: “ئاگادارتان ده‌كه‌مه‌وه هه‌ر كه‌س سته‌م له په‌یمانپێدراوێك بكات، یان مافی پێشێل بكات، یان له سه‌روو توانای خۆی ئه‌ركێكی پێبسپرێت، یان به‌بێ ره‌زامه‌ندی خۆی شتێكی لێوه‌ربگرێت، له رۆژی دواییدا من له به‌رامبه‌ر ئه‌و كه‌سه‌دا ده‌وه‌ستمه‌وه”(11).
له گێڕانه‌وه‌یه‌كی تردا هاتووه: “جارێكیان جه‌نازه‌یه‌ك تێپه‌ڕی پیغه‌مبه‌ر (دروودی خودای لێبێت) له‌به‌ریدا هه‌ستا، وتیان: ئه‌وه جه‌نازه‌ی جوله‌كه‌یه‌ك بوو، فه‌رمووی: ئایا مرۆڤ نییه”(12).
ئیسلام ڕاشكاوانه بانگه‌شه‌ی كاراكردنی بنه‌مای برایه‌تی مرۆڤایه‌تی و پاراستنی ده‌كات، مرۆڤه‌كان به جیاوازی بیر و بۆچوون و زمان و ئایینیانه‌وه، په‌یوه‌ندی مرۆڤبوون كۆیان ده‌كاته‌وه، ئه‌گه‌ر ئه‌م په‌یوه‌ندییه له به‌رچاو نه‌گیرێت، به هیچ شێوه‌یه‌ك ئاشتی و ئاشته‌وایی و ئه‌مان به‌رقه‌رار نابێت، به‌ڵكو جیهان دابه‌ش ده‌بێت بۆ چه‌ندین به‌ره و كۆمه‌ڵگه‌ی شه‌ڕه‌نگێز، ئه‌وكاتیش شه‌ڕ و توندوتیژی و سته‌م و چه‌وسانه‌وه باڵ ده‌كێشێت به‌سه‌ر گرۆی مرۆڤایه‌تیدا.
لێره‌دا ده‌گه‌ینه ئه‌و راستییه‌ی كه بنه‌ماكانی دادگه‌ری و ئازادی و یه‌كسانی و پێكه‌وه‌ژیان و نه‌هێشتنی سته‌م و گه‌نده‌ڵی و ناعه‌داله‌تی له گرنگترین ئه‌و بنه‌مایانه‌ن كه ئیسلام به جددی كاری له‌سه‌ر كردوون، به جۆرێك له پێناو چه‌سپاندنیاندا هیچ رێگریه‌ك نییه له قبووڵكردنی هاریكاری و هاوپه‌یمانێتی له‌هه‌ر كه‌س و لایه‌نێكه‌وه بێت به جیاوازی بیروباوه‌ڕ و ئایدیایانه‌وه.
پێغه‌مبه‌ر (دروودی خودای لێبێت) زۆر به گرنگییه‌وه ئاماژه به هاوپه‌یمانییه‌كی سه‌رده‌می پێش ئیسلام ده‌دات (حلف الفضول) كه له ماڵی عه‌بدوڵڵای كوڕی جودعان به‌ستراوه بۆ هاریكاری سته‌ملێكراوان و گه‌ڕاندنه‌وه‌ی مافه‌كانیان له سته‌مكاران، كه ئه‌ویش ئاماده‌ی بووه، به راشكاوانه ده‌فه‌رموێت:”….ئه‌گه‌ر له سه‌رده‌می ئیسلامیشدا بانگ بكرێم بۆ هاوپه‌یمانێتی له‌وجۆره ئاماده‌ی ده‌بم”(13).
هه‌روه‌ها له ئیمام عه‌لی كوڕی ئه‌بی تالیبه‌وه گێڕدراوه‌ته‌وه، كاتێك پرسیاری لێكراوه: كامیان چاكتره؟ حاكمێكی موسڵمانی سته‌مكار، یان حاكمێكی كافری دادپه‌روه‌ر؟ فه‌رموویه‌تی: حاكمێكی كافری دادپه‌روه‌ر، چونكه كوفره‌كه‌ی بۆ خۆیه‌تی، به‌ڵام دادپه‌روه‌رییه‌كه‌ی بۆ ئێمه‌یه(14).
شێخی ئیسلام ئیبن ته‌یمیه‌ش پشتگیری ئه‌م ڕایه‌ی كردووه و وتویه‌تی: “وتراوه كه خودا ده‌وڵه‌تی دادپه‌روه‌ر ڕاگیر ده‌كات هه‌رچه‌نده بێباوه‌ڕیش بێت، به‌ڵام ده‌وڵه‌تی سته‌مكار راگیر ناكات هه‌رچه‌نده موسڵمانیش بێت، ده‌وترێت: دنیا به‌رده‌وام ده‌بێت و كاروباره‌كانی به‌رێوه ده‌چێت له‌گه‌ڵ كوفر و دادپه‌روه‌ریدا، به‌ڵام له‌گه‌ڵ سته‌م و ئیسلامدا به‌رده‌وامی نابێت”(15).
له‌دوای وه‌فاتی پیغه‌مبه‌ر(دروودی خودای لێبێت) خه‌لیفه‌كانی راشدین و هاوه‌ڵان هه‌وڵیان دا به‌جوانترین شێوه و له ڕوانگه‌ی قورئان و سوننه‌ته‌وه مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ فره‌یی و جیاوازییه ئایینی و هزرییه‌كاندا بكه‌ن.
هه‌ربۆیه په‌یماننامه‌ی ناسراو به(العهدة العمرية) كه له نێوان خه‌لیفه‌ی دووه‌می راشدین و مه‌سیحییه‌كانی ئیلیا (قودس)دا به‌سترا، به یه‌كێك له گرنگترین دۆكۆمێنته مێژووییه‌كان داده‌نرێت له به یاساییكردنی ئازادی ئایینداری و مافی هه‌ڵبژاردنی ئاییندا، هه‌روه‌ك له ده‌قی په‌یماننامه‌كه‌دا هاتووه “به‌ناوی خودای به‌خشنده و میهره‌بان، ئه‌مه ئه‌و په‌یمانه‌یه به‌نده‌ی خودا عومه‌ر ئه‌میری موسڵمانان ده‌یدات به خه‌ڵكی ئیلیا، ئه‌مانیان ده‌داتێ كه خۆیان و ماڵ و سامان و كه‌نیسه و خاچه‌كانیان پارێزراو بن…كه‌س له نێو كه‌نیسه‌كانیاندا نیشته‌جێ نه‌كرێت، كه‌نیسه‌كانیان نه‌ڕوخێنرێن و له رووبه‌ریان كه‌م نه‌كرێته‌وه، زۆریان لێنه‌كرێت واز بهێنن له ئایینیان، كه‌س زیانیان پێنه‌گه‌یه‌نێت”(16).
هه‌رله‌وساته وه‌ختی په‌یمان نووسینه‌دا خه‌لیفه ده‌چێته نێو كه‌نیسه‌ی (قیامه)وكاتی نوێژی عه‌سر ده‌بێت، هه‌ندێك له مه‌سیحیه‌كان داوای لێده‌كه‌ن له كه‌نیسه‌كه‌دا نوێژبكات، به‌ڵام خه‌لیفه داواكه‌یان ره‌تده‌كاته‌وه، وه‌كو رێزگرتنێك له تایبه‌تمه‌ندی شوێنه‌كه له‌لایه‌ك‌و، له‌لایه‌كی تره‌وه دووربینیه‌ك بۆ داهاتووی كه‌نیسه‌كه، نه‌وه‌ك موسڵمانان به‌بیانووی ئه‌وه‌ی خه‌لیفه نوێژی تیاكردووه، داگیری بكه‌ن‌و بیكه‌نه مزگه‌وت(17).
هه‌روه‌ها ده‌گێڕنه‌وه جارێك ئافره‌تێكی مه‌سیحی دێته لای خه‌لیفه عومه‌ر، شكات له والی میسر ده‌كات، كه خانوه‌كه‌ی به‌بێ ره‌زامه‌ندی خۆی خستۆته سه‌ر مزگه‌وت، خه‌لیفه‌ش پرسیار له والی ده‌كات سه‌باره‌ت به‌و كاره، والی هه‌واڵی ده‌داتێ كه موسڵمانان ژماره‌یان زیادی كردووه و مزگه‌وته‌كه‌ش بچووكه، ماڵی ئه‌و ئافره‌ته‌ش دراوسێی مزگه‌وته‌كه‌یه و زۆر زیاتر له نرخی خانووه‌كه‌ی پاره‌یان داوه‌تێ، به‌ڵام ڕازی نه‌بووه، بۆیه ناچاربوون خانووه‌كه‌ی بڕووخێنن و بیخه‌نه سه‌ر مزگه‌وته‌كه و نرخه‌كه‌شیان به زیاده‌وه له به‌یتولمال بۆ داناوه، لێره‌دا ده‌بێت هه‌ڵوێستی خه‌لیفه چی بێت؟ خێرا فه‌رمان ده‌دات ئه‌و زیاده‌یه‌ی خراوه‌ته سه‌ر مزگه‌وته‌كه بڕووخێنرێت و خانووی ئافره‌ته‌كه وه‌ك خۆی دروست بكرێته‌وه(18).
لێره‌دا جێی خۆیه‌تی بڵێین: بنه‌مای ئه‌و په‌یوه‌ندییه‌ی ئیسلام دروستی ده‌كات له‌گه‌ڵ به‌رامبه‌ره‌كانیدا بریتییه له ڕه‌چاوكردنی هه‌ق و جێبه‌جێكردنی دادپه‌روه‌ری و به‌هێزكردنی برایه‌تی مرۆڤایه‌تی، ئیسلام دانیناوه به پلورالیزمی ئایینیدا وه‌كو سوننه‌تێكی گه‌ردوونی و حه‌قیقه‌تێكی فیتری و به‌خششێكی خودایی، بۆ جێبه‌جێكردن و كاراكردنی بنه‌مای جێنشینایه‌تی مرۆڤ و ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی زه‌وی و كێبڕكێ له سه‌ر چاكه و چاكسازی و به‌رژه‌وه‌ندییه باڵاكان، هاوكات ده‌قه‌كانی قورئان و سوننه‌ت به شێوازێكی شیاو و گونجاو میتۆدی مامه‌ڵه‌كردنیان له‌گه‌ڵ واقیعی فره‌یی و جیاوازییه‌كاندا داڕشتووه.
مێژووش شایه‌تی ئه‌وه ده‌دات كه جیهانی ئیسلامی به‌درێژایی كات و زه‌مینه فراوانه‌كه‌ی تیكه‌ڵه‌یه‌ك بووه له زمان و ڕه‌گه‌ز و ئایین و مه‌زهه‌ب و بیرووبۆچوونی جۆراوجۆر، سه‌رجه‌میان به‌شداربوون له دروستكردنی شارستانیه‌تی ئیسلامی و بره‌وپێدانی زانست و هونه‌ر و سیستم و ده‌زگا به‌ڕێوه‌به‌رییه‌كاندا.
زۆربه‌ی كار و پله و پایه و لێپرسراویەتییە‌كان له ده‌وڵه‌تی ئیسلامیدا ده‌درایه كه‌سی شیاو و لێهاتوو، بێگوێدان به بیر و بۆچوون و رێبازی، مێژوو ناوی زۆرێك له‌و مه‌سیحی و جوله‌كه و سابیئانه‌ی تۆمار كردووه به پله‌ی وه‌زیر و ڕاوێژكار و كۆكه‌ره‌وه‌ی باج و به‌ڕێوه‌به‌ری دیوان و پزیشك و وه‌رگێڕ و نووسه‌ر له سه‌رده‌می ئومه‌وی و عه‌باسی و فاتیمی و عوسمانییه‌كاندا.(19)
رۆژهه‌ڵاتناسی سویسری ئاده‌م مه‌تز ده‌ڵێت: “له ته‌شریعی ئیسلامیدا ده‌رگای كاروباره‌كان به ڕووی ئه‌هلی زیممه‌دا دانه‌خرواه، به‌ڵكو پێیان چه‌سپیو بووه له زۆربه‌ی ئه‌و هونه‌ر و پیشه‌سازییانه‌ی كه قازانج و داهاتی زۆری لێده‌كه‌وته‌وه، ئه‌وان زه‌ڕنگه‌ر و بازرگانی گه‌وره و خاوه‌ن زه‌ویوزار و پزیشك بوون، به‌جۆرێك خۆیان ساز كردبوو، زۆرینه‌ی زه‌ڕنگه‌ره‌كانی وڵاتی شام جوله‌كه بوون، زۆربه‌ی پزیشك و نووسه‌ری دیوانه‌كان مه‌سیحی بوون، گه‌وره‌ی مه‌سیحییه‌كان له به‌غدا پزیشكی خه‌لیفه بوو، چه‌ندین گه‌وره پیاوی جوله‌كه‌ی له‌به‌رده‌ستدا بوو”(20).
له شوێنێكی تردا ده‌ڵێت: “حكومه‌تی ئیسلامی خۆی هه‌ڵنه‌ده‌قورتاند له بۆنه و یاده ئایینییه‌كانی ئه‌هلی زیممه‌دا، بەڵکو هەندێک لە خەلیفەکان بەشداری بۆنە ئایینییەکانیان دەکرد و فەرمانیان دەکرد بە پارێزگاریکردنیان، لە حاڵەتی باران بڕانیشدا حکومەت فەرمانی دەکرد شانبەشانی موسڵمانان، مەسیحییەکانیش کەژاوەی خۆیان هەبێت و ئوسقوف لە پێشیانەوە بێت، جولەکەکانیش لەگەڵ بوقبەدەستەکانیان لە ڕیزی تایبەت بە خۆیاندا بن”(21).
بە هەمان شێوە خەلیفە مەئمونی عەباسی چەندین کۆڕ و ئەڵقەی زانستی هەبوو، زۆربەی پسپۆڕ و شارەزا لە ئایین و مەزهەب و فەلسەفە جیاوازەکاندا بەشدار دەبوون تێیدا، مەئمون پێی دەوتن: بە ئارەزووی خۆتان گفتوگۆی زانستی بکەن و خۆتان بە دوور بگرن لە ورووژاندنی گرفتی تائیفی و بریندارکردنی هەستی ئایینیی یەکتر(22).
لە کۆتایی ئەم وێستگەیەدا دەڵێم: موسڵمانان لە ئەمڕۆدا زۆر پێویستیان بە زیندوو ڕاگرتن و تازەکردنەوەی ئەو کولتوورە پڕ لە ئازادی و خۆشەویستی و برایەتی و مرۆڤدۆستییەیە و زەروورە لە واقیعدا بەرجەستەی بکەن، تا بیسەلمێنن کە ئیسلام ئایینی خۆشەویستی و ئاشتی و لێبوردن و پێکەوەژیان و قبووڵکردنی جیاوازییەکانە، پێغەمبەر محەممەد(دروودی خودای لێبێت)نێردراوە بە ڕەحمەت بۆ گرۆی مرۆڤایەتی، نەک ڕەحمەت بێت بۆ موسڵمانان بە تەنیا.
تێڕوانینی ئیسلام بۆ ڕەهەندی تیۆریی پلورالیزمی ئایینی
زۆرینەی ئایینە جیهانییەکان بە ئاسمانی و زەمینییەوە، هەر کامیان بگریت لە لای خۆیەوە پێی وایە خۆی لەسەر حەقە و بە تەنیا شوێنکەوتوانی دەگەن بە پاداشت و سەرفرازی و ڕزگاربوون، هاوکات بەرامبەرەکانی ناڕاست و لادەر و ئایینی شێواون.
ئەم بۆچوونە ڕەها و حەتمییە لەلایەنی دنیاییەوە لەوانەیە لە زۆر کۆمەڵگە و ژینگە جیاوازەکاندا ڕۆڵێکی ئەرێنیی بگێڕێت لە ڕێکخستنی خودی و دواتریش جێگیرکردنی سیستمی کۆمەڵایەتیدا، بەڵام لە هەمان کاتدا باوەڕ بوون بە ڕەوایەتی ڕەها و بەرتەسککردنەوەی سەرفرازی و ڕزگاربوون لە ئایینێکی دیاریکراودا و داخستنی سەرجەم دەرگاکانی حەقیقەت و سەرفرازی و وەرگرتنی پاداشت بەڕووی ئەوانی تردا، گومانی تێدا نییە سەر دەکێشێت بۆ شەڕ و توندوتیژی و پێکدادان لە نێوان لایەنە جیاوازەکاندا بە تایبەتی لەو ژینگە و کۆمەڵگایانەی فرە ئایینی تێیاندا باڵادەستە.
فەیلەسووفی لاهووتیی ئینگلیزی (جۆن هیک) پێی وایە لەسەدا نەوەد و نۆی حاڵەتەکانی باوەڕ و ئایینداری ئاماژە بەوە دەدەن کە پەیوەستبوونی مرۆڤ بەو ئایینەی کە بە تاکە ڕێگەی حەقیقەت و سەرفرازی دەزانێت، هەڵقوڵاوی کات و شوێنی لەدایکبوون و پێگەیشتنیەتی، ئەمەش ئەو پرسیارە دەورووژێنێت کە چۆن دەبێت ڕزگاربوون و پاداشتی خودایی گرێدراو بێت بە ڕێکەوتی لەدایکبوونی کاتی و شوێنی؟ چۆن دەبێت ئەو ڕزگاربوونە پەیوەست بێت بە کۆمەڵە فاکتەرێکەوە کە مرۆڤ دەسەڵاتی نییە لە هێنانە کایەیاندا؟ ئایا ئەمە لەگەڵ دادی خوداییدا دەگونجێت؟(23).
لێرەدا جۆن هیک بۆچوونی خۆی سەبارەت بە پلورالیزمی ئایینی دەخاتە ڕوو، داوا دەکات بە گۆڕینی ئاڕاستەی سەنتەربوونی ئایین بۆ سەنتەربوونی خودا، ئەو پێی وایە: ڕەوایەتی و ڕزگاربوون و گەیشتن بە پاداشتی خودایی لە ئایینێکدا بەرتەسکنەکراوەتەوە، بەڵکو سەرجەم ئایینەکان هاوبەشن تێیدا، یاخود بە دەربڕینێکی تر حەقیقەت لە کۆمەڵێک بەش پێکدێت، هەر بەشێک لەو بەشانە لە ئایینێکدا خۆی دەبینێتەوە و ئایینەکان هەموویان ڕووکەشی جیاوازی یەک حەقیقەتن(24).
ئەم بیرۆکەی جۆن هیک خستوویەتییە ڕوو، ڕەگ و ڕیشەی دەگەڕێتەوە بۆ هەندێک لە پەیامەکانی (إخوان الصفا)و دەربڕینی هەندێک لە سۆفی و عارفە موسڵمانەکانی وەک ئیبن عەرەبی و جەلالەدینی ڕۆمی و ئیبن فاریز و چەندانی تر، هاوکات بیریاری ئێرانی عەبدولکەریم سروشیش، بیرۆکەی ناوبراوی لا پەسەندە و هەوڵی داوە لە کتێبەکەی (الصراطات المستقیمة)دا بیچەسپێنێت.
جۆن هیک و لایەنگرانی پێیان وایە ڕەنگدانەوەی بیرۆکە و بۆچوونەکەیان لە واقیعدا دەبێتە تاکە ڕێگەیەک بۆ بەهێزکردن و گەشەکردنی ئایین و هزری ئایینی لەبەرامبەر تەوژمە بێ دینییەکاندا لە لایەک و باڵادەستی کولتووری لێبوردەیی و خۆشەویستی و نەهێشتنی ململانێی توندی نێوان ئایینەکان لە لایەکی ترەوە.
بەڵام سروشتی ئایینەکان لە لایەک و واقیعی مرۆڤایەتی لە لایەکی ترەوە پێچەوانەی ئەو ئەنجامە دەسەلمێنێت، چونکە بیرۆکەی ناوبراو دەبێتە هۆی هەڵوەشاندنەوەی زۆرێک لەو بنەما جێگیرانەی ئایینە جیاوازەکانی لەسەر بنیاتنراوە و لایەنگرانیان بەتوندی دەستیان پێوە گرتووە.
پلۆرالیزمی ئایینی بەو شێوەی جۆن هیک خستوویەتییە ڕوو لە کۆتاییدا هیچیەتی حەق و حەقیقەت دەدات بەدەستەوە، ئەمەش سەر دەکێشێت بۆ لاوازبوونی هەستی ئایینی و بێهێزکردنی جێگیری دەروونی لای ئایینداران، دواتریش خوڵقاندنی ژینگەیەکی پڕ لە ڕاڕایی و قەلەق و بێئومێدی و گومان، کە دوور نییە کاردانەوەی خراپ و نەرێنی لێ بکەوێتەوە لەسەر ئاستی تاک و کۆمەڵ (25).
لەگەڵ ئەوەی ئایینی ئیسلام کۆتا ئایینی ئاسمانییە و محەممەدیش کۆتا پێغەمبەری خودایە نێردراوە بۆ گرۆی مرۆڤایەتی، دەبینین لە دیدی ئەم ئایینە بۆ پلورالیزم بەگشتی و پلورالیزمی ئایینی بە تایبەتی، زۆرتر جەخت لە ناوەندێتی و سەنتەربوونی مرۆڤ کراوەتەوە وەک لە ڕەوایەتی، ئەو ئایەت و فەرموودانەی پێشتر ئاماژەمان پێدان دەرخەری ئەم ڕاستییەن.
ئایینی ئیسلام وەک ئایینێکی خودایی و ڕەوا بانگەشەی مرۆڤەکان دەکات بۆ هاتنە ناوی و باوەڕهێنان بە بنەماکانی، بەلام لە هەمان کاتدا کار دەکات بۆ بەهێزکردنی بنەماکانی خۆشەویستی و لێبوردەیی و برایەتی مرۆڤایەتی و دروستکردنی ژینگەی لەبار و گونجاو بۆ پێکەوەژیانی لایەنە جیاوازەکان و پاراستنی تایبەتمەندییە ئایینییەکانیان.
هەر بۆیە لە چەندین شوێندا قورئانی پیرۆز کە دێتە سەر باسی پاداشت و سزا و ئەنجامی کار و کردەوە و بۆچوونەکان، بڕیاری یەکلاکەرەوە هەڵدەگرێت بۆ ڕۆژی دوایی، خودای گەورە دەفەرموێت:{ وَقَالَتِ الْيَهُودُ لَيْسَتِ النَّصَارَىٰ عَلَىٰ شَيْءٍ وَقَالَتِ النَّصَارَىٰ لَيْسَتِ الْيَهُودُ عَلَىٰ شَيْءٍ وَهُمْ يَتْلُونَ الْكِتَابَ ۗ كَذَٰلِكَ قَالَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْلِهِمْ ۚ فَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ} [البقرة: 113] {لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا ۚ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَٰكِن لِّيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ ۖ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ ۚ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ} [المائدة: 48]. واتە: دەمەقاڵێی زۆر مەکەن لەسەر جیاوازی لە شەریعەتەکاندا، بەڵکو هەوڵ بدەن ئەو فرەیی و جۆرایەتییە لە شەریعەتەکاندا بکەنە سەرچاوەی هاریکاری یەکتر و پێکەوەژیان و کێبڕکێ لەسەر چاکە، چونکە هەمووتان دەگەڕێنەوە بۆ لای خودا، هەر ئەویش حەقیقەت و ئەنجامی جیاوازییەکانتان پێ ڕادەگەیەنێت (26).
لە چەندین ئایەتی تردا ئەم واتایە بەدی دەکرێت، بۆ نموونە: { إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئِينَ وَالنَّصَارَىٰ وَالْمَجُوسَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا إِنَّ اللَّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ} [الحج:17] {وَإِن جَادَلُوكَ فَقُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا تَعْمَلُونَ، اللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ} [الحج:68-69].
لە لایەکی ترەوە قورئانی پیرۆز قبووڵنەکردنی حەق و ڕەتکردنەوەی بە چەندین شێواز و لەسەر چەندین ئاست باس کردووە، هەیە حەق دەناسێت بەڵام بەهۆی بەرژەوەندییەکی دنیاییەوە ئینکاری دەکات، هەیە بەهۆی سەرسەختی و کەللەڕەقی و خۆبەزلزانینەوە ڕەتی دەکاتەوە، هەیە بەهۆی نەزانینییەوە، هەیە بەهۆی چاولێکەری دەوروبەر و کۆمەڵگەکەیەوە یاخود پەیوەستبوونی تەواوی بە ئایین و هزرێکی ترەوە ناتوانێت بگەڕێت بە شوێن حەقیقەتدا.
هەر بۆیە هەندێک لە زانایان پێیان وایە ئەو کافر و بێباوەڕەی کە شایانی تۆڵەی خودایی و سزای هەتا هەتاییە ئەو کەسەیە کە بە شێوازێکی ڕاست و دروست و بێ هیچ گرێ و قۆرتێک بانگی حەقی پێ گەیشتبێت و بنەماکانی ئیسلامی بۆ ڕوون کرابێتەوە، ئەویش لەبەرامبەردا بە مەبەست و بە هۆی عینادی و سەرسەختی و خۆبەزلزانینەوە وەرینەگرێت و ڕەتی بکاتەوە، بەڵام ئەو کەسەی بانگی ئیسلامی پێ نەگەیشتبێت، یاخود بە ناتەواوی پێی گەیشتبێت، یان ئەو کەسەی پێی وا بێت ئەو بیر و ڕێباز و هزرەی لەسەریەتی ئەوە تاکە ڕێگەی حەقە، بەهۆی چاولێکەری دەوروبەر و کۆمەڵگەکەیەوە، یان ئەو کەسەی هەردەم لە لێکۆڵینەوە و کۆششدایە بۆ گەیشتن بە حەق و ئایینی حەق بەڵام پێی ناگات و لە کاتی هەوڵدانەکەیدا دەمرێت، هەموو ئەمانە و هاوشێوەکانیان بیانوویان هەیە و شایانی سزای خودایی نین.
لە گرنگترینی ئەو زانایانەی خاوەنی ئەم بۆچوونەن، لە پێشینەکان: عوبەیدوڵڵای کوڕی حەسەنی عەنبەری و جاحیز و سومامەی کوڕی ئەشرەس لە موعتەزیلە و سەدرەدینی شیرازی و ئیمامی غەزالی، هاوکات ئەم بۆچوونە دراوەتە پاڵ داودی زاهیری پێشەوای مەزهەبی زاهیری، لە زانایانی سەردەمیش هەر کام لە مەحموود شەلتوت (شێخی پێشووتری ئەزهەر)و، شێخ عەبدولموتەعال سەعیدی و شێخ محەممەدی غەزالی و زۆربەی زانایانی شیعەی وەک تەباتەبائی و خومەینی و چەندانی تر بۆچوونی ناوبراویان پەسەند کردووە (27).
شێخ شەلتوت دەڵێت: “هەرکەسێک باوەڕی نەبێت بە بوونی خودا و تاک و تەنیایی و بێگەردیی لە لێکچوون و هاوشێوەیی و ئاوێتە بوون و… ئەو شتانەی لە ئاییندا بە زەروورەت ناسراون، ئەو کەسە موسڵمان نییە و حوکمی موسڵمانانی بەسەردا ناسەپێنرێت،…ئەمە واتای ئەوە نییە هەرکەسێک باوەڕی بەم شتانە نەبوو لای خوداش کافر و بێباوەڕە و بە هەتایی لە دۆزەخدا دەمێنێتەوە، بەڵکو واتای ئەوەیە ئەو کەسە لە دنیادا ئەحکامە دینییەکانی ئیسلامی بەسەردا ناچەسپێنرێت… سەبارەت بە کافربوونیشی لای خودا ئەمە بەندە بەوەوە کە دەبێت ئینکاری و بێباوەڕییەکەی لە دوای ئەوە بێت، کە بە شێوازێکی دروست ئایینی پێ گەیشتبێت و لە ناخی خۆیدا هەست بە ڕاستێتی بکات، بەڵام بەهۆی عینادی و خۆبەزلزانینەوە ڕەتی دەکاتەوە ، یان بەهۆی تەماعی گەیشتن بە سامانێک یان پلەیەکی دنیایی، یان ترسان لە لۆمەکردن، بەڵام ئەگەر بیروباوەڕی ئیسلامی پێ نەگەیشتبێت، یان پێی گەیشتبێت بە شێوازێکی شێواو و نادروست، ئەویش کەسێکی بەتوانا و خاوەن بیرکردنەوە و تێڕوانین نەبێت، یاخود خاوەن بیرکردنەوە و تێڕوانین بێت بەڵام نەگەیشتبێتە قەناعەت و بەردەوام لە هەوڵی گەیشتن بە دینی حەقدا بێت و لە کاتی هەوڵدانەکەیدا بمرێت، ئەمانە لای خودا کافر و بێباوەڕ نین، بە جۆرێک کە شایانی سزای هەتا هەتایی بن” (28).
بە هەمان شێوە شێخ محەممەد غەزالی پێی وایە کەسی بێباوەڕ کە شیاوی سزای خودایی بێت ئەو کەسەیە کە حەقیقەتی ئیسلامی وەک خۆی خرابێتە بەردەم و لە ناخیدا هەست بە ڕاستێتی بکات، بەڵام لەبری باوەڕهێنان، ئەو دێت بە ویستی خۆی ڕەتی دەکاتەوە و باوەڕی پێ ناهێنێت، لەگەڵ ئەوەی توانای قبووڵکردنی هەیە، بەڵام ئەوانەی حەقیقەتی ئیسلامیان پێنەگەیشتووە بە دروستی و ڕاست و ڕەوانی، بەڵکو بەپێی شوێن و دابونەریتی بۆماوەیی خۆیان ئایین و ڕێباز و میتۆدێکیان هەیە لەسەری دەڕۆن، ئەمانە بێباوەڕ نین و لە حوکمی نەزاندان (29).
لە کۆتایی ئەم وێستگەیەشدا دەگەینە ئەو ڕاستییەی کە زۆرینەی شوێنکەوتوانی ئایینەکانی وەک مەسیحی و بوزی و هندوسی و تاوی و ئەوانی تر بە یەقینی باوەڕیان بە ڕاستی و دروستی ئایینەکەی خۆیان هەیە و پەیوەستن بە بنەماکانییەوە، ئەمەش بەهۆی چاولێکەری دەوروبەر و دابونەریتی بۆماوەیییانەوە، زۆرینەی ئەمانە یان هیچ لە ئیسلام نازانن ، یان ئەگەر لەملاولا یان لە ڕێگەی کەناڵەکانی ڕاگەیاندنەوە شتێکیان لەسەر ئیسلام بەرگوێ کەوتبێت، هیچ بۆیان گرنگ نەبووە بەدواداچوونی بۆ بکەن و لێی بکۆڵنەوە، بەهۆی ئەو یەقینەی لایان دروست بووە، یان لەوانەیە ئیسلام و موسڵمانیان وەک هێزێکی مەترسیدار و تۆقێنەر خرابێتە بەرچاو و نموونەی بەرزی ئیسلامیان لە بن لادن و بەغدادی و قاعیدەو داعشدا بینیبێتەوە، لەمەشدا تاوان و لێپرسراویەتی دەکەوێتە ئەستۆی موسڵمانان یە بەهۆی کەمتەرخەمییان و دابەشبوونیان بۆ چەندین گرووپ و دووچاربوونیان بە چەندین گرفتی ناوخۆییەوە.
لەبەر ئەوە زۆربەی ئەو ناموسڵمانانە بە هۆی ئەو بیانوانەی ئاماژەیان پێ درا لە لایەک و بە پشتبەستن بە دادی خودایی و بەزەیی فراوانی لە لایەکی ترەوە، دەکەونە بەر لێبوردنی خودایی و دووچاری سزای هەتایی نابن، ئەو دەقە شەرعییانەشی هەڕەشە لە کافر و بێباوەڕان دەکەن بە سزای هەتایی و مانەوەیان لە دۆزەخدا، تایبەتن بەوکەسانەی کە حەقیقەتی ئیسلامیان پێگەیشتووە وەک خۆی و بەڵگەیان لەسەر ساغ بووەتەوە، بەڵام بەهۆی عینادی و سەرسەختیان، یان بەهۆی بەرژەوەندییەکی دنیاییەوە ڕەتی دەکەنەوە و باوەڕ ناهێنن.
سه‌رچاوه‌و په‌راوێز
1- بڕوانه: البعلبكي، منير و رمزي منير: المورد الحديث، قاموس إنكليزي- عربي، دار العلم للملايين، بيروت، د.ط، 2008، ص 884.
2- بڕوانه: اليوسف، عبدالله أحمد: شرعية الاختلاف، دراسة تأصيلية منهجية للرأي الآخر في الفكر الإسلامي، دار الهادي، بيروت، ط2، 2004، ص 138 .
3- بڕوانه: قانصو، وجيه: التعددية الدينية في فلسفة جون هيك، المرتكزات المعرفية واللاهوتية، الدار العربية للعلوم-ناشرون، بيروت، ط1، 2007، ص12.
4- بڕوانه: عمارة، محمد: الإسلام والتعددية، الاختلاف والتنوع في إطار الوحدة، سلسلة :هذا هو الإسلام (10)، القاهرة، مكتبة الشروق الدولية، ط1، 2008، ص 26. البنا، جمال: التعددية في مجتمع إسلامي، دار الفكر الإسلامي، القاهرة، د.ط، د. ت، ص 12.
5- بڕوانه: القرطبي: الجامع لأحكام القرآن، تحقيق: عبد الله بن عبد المحسن التركي وآخرون، مؤسسة الرسالة، بيروت، ط1، 2006، 10/114.
6- بڕوانه: العمري، أكرم ضياء: السيرة النبوية الصحيحة، مكتبة العلوم والحكم، المدينة المنورة، ط6، 1994، ص 282.حميد الله، محمد: مجموعة الوثائق السياسية للعهد النبوي والخلافة الراشدة، دار النفائس، بيروت، ط5، 1985، ص59.
7- بڕوانه: حميد الله، محمد: المصدر السابق، ص 175. عمارة، محمد: احترام المقدسات، سلسلة: هذا هو الإسلام(3)، مكتبة الشروق الدولية، القاهرة، ط1، 2005، ص 11.
8- بڕوانه: حميد الله، محمد: المصدر السابق، ص 66- 332.. المطعني، عبد العظيم إبراهيم: مباديء التعايش السلمي في الإسلام، منهجًا وسيرة، دار الفتح للإعلام العربي، القاهرة، ط1، 1996، ص46.
9- أخرجه البخاري في صحيحه (2068) ومسلم في صحيحه (1603)
10- أخرجه الترمذي في سننه (1214) وابن ماجه في سننه (2439) والنسائي في الكبرى(6247)وقال الترمذي: هذا حديث حسن صحيح.
11- أخرجه أبو داود في سننه (3052) والبيهقي في السنن الكبرى(18731) وأورده الألباني في سلسلة الأحاديث الصحيحة (445).
12- أخرجه البخاري في صحيحه (1312).
13- أخرجه البيهقي في السنن الكبرى (13080.) ونحوه أحمد في المسند (1655، 1676) وقال محقق المسند شعيب الأرنؤوط: إسناده صحيح.
14- هه‌ندێك توێژه‌ران ئه‌م وته‌یان داوه‌ته پاڵ زانای شیعه ئیبن تاوس، بڕوانه: محمد، يحيى: فهم الدين والواقیع، نسخة ألكترونية بصيغة PDF ص100.
15- ابن تيمية: مجموعة الفتاوى، اعتنى بها وخرج أحاديثها: عامر الجزار وأنور الباز، دار الوفاء، المنصورة، ط3، 2005، 28/84.
16- الطبري: تأريخ الرسل والملوك، تحقيق: محمد أبو الفضل إبراهيم، دار المعارف، القاهرة، ط2، د.ت، 3/609.حميد الله: سه‌رچاوه‌ی پێشوو ، ص 488.
17 – بڕوانه: السباعي، مصطفى: من روائع حضارتنا، دار السلام، القاهرة، ط1، 1998، ص 65. عمارة، محمد: احترام المقدسات، سه‌رچاوه‌ی پێشوو ، ص 12.
18- بڕوانه: السباعي، مصطفى: سه‌رچاوه‌ی پێشوو ، ص 66.
19- بڕوانه: السباعي، مصطفى: سه‌رچاوه‌ی پێشوو ، ص 67.
20- متز، آدم: الحضارة الإسلامية في القرن الرابع الهجري، ترجمة: محمد عبد الهادي أبو ريده، دار الكتاب العربي، بيروت، ط5، د.ت، 1/86.
21- هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو 1/87.
22- بڕوانه: السباعي، مصطفى: سه‌رچاوه‌ی پێشوو ، ص 69.
23- بڕوانه: قانصو، وجيه: سه‌رچاوه‌ی پێشوو ، ص 49.
24- هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو ، ل12.
25- بڕوانه: حب الله، حيدر: سه‌رچاوه‌ی پێشوو ، ص 48.
26- برِوانة: رضا، محمد رشيد: تفسير القرآن الحكيم، دار المنار، مصر، ط2، 1367ھ، 6/420.
27- بڕوانه: الغزالي، أبو حامد: فيصل التفرقة بين الإسلام والزندقة، تحقيق: حكة مصطفى، دار النشر المغربية، الدار البيضاء، 1983، ص 38. عياض، القاضي أبو الفضل: الشفا بتعريف حقوق المصطفى، تحقيق: عبد السلام محمد أمين، دار الكتب العلمية، بيروت، ط3، 2006، 2/169. شلتوت، محمود: الإسلام عقيدة وشريعة، دار الشروق، القاهرة، ط18، 2001، ص 19. الغزالي، محمد: مع الله، دراسات في الدعوة والدعاة، شركة نهضة مصر، القاهرة، ط6، 2005، ص 56.البنا، جمال: سه‌رچاوه‌ی پێشوو ، ص 30. صليل، مهدي: التعددية الدينية، قراءة في المعنى، محاضرات الشيخ حسن الصفار، القطيف، المملكة العربية السعودية، ط1، 2015، ص 30.
28- شلتوت، محمود: سه‌رچاوه‌ی پێشوو ، ص 19.
29- بڕوانه: الغزالي، محمد: مع الله، دراسات في الدعوة والدعاة، ص 56.