د. هۆشمەن عەتا مەحموود- پسپۆڕی مێژووی هاوچەرخ

بەرایی

ئەم توێژینەوەیە هەوڵێكە بۆ تێگەیشتن لە سروشتی پەیوەندییەكانی عێراق و چین لە دوای ڕاگەیاندنی پڕۆژەی پشتێن و ڕێگا لە لایەن سەرۆكی چین «شی جی پین» لە ساڵی 2013. پڕۆژەكە زیاتر لە دەرەوەی چین بە پڕۆژەی ڕێگای ئاوریشمی نوێ ناسراوە، پاش زیاتر لە دەیەیەک لە جیهاندا دەنگدانەوەی گەورەی دروست كردووە بە هۆی گرنگیی جیۆئابووری و ستراتیژییەوە، لە ئێستادا نزیكەی 150 وڵات و زیاتر لە 10 ڕێكخراوی كاریگەری نێودەوڵەتی تێیدا ئەندامن. بە هۆی دەوڵەمەندی بە سەرچاوەكانی وزە و گرنگیی جیۆپۆلەتیكیی كە ڕۆژهەڵات بە ڕۆژئاواوە دەبەستێتەوە، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست  بە تایبەت كەنداو پێگەیەكی ستراتیژیی لەو پڕۆژە هەیە. لەو نێوەشدا عێراق یەكێكە لە گرنگترین ئەو وڵاتانەی كە هەردوو تایبەتمەندییەكەی لە یەک كاتدا تێدایە. عێراقییەكان هەر لە سەرەتاوە خواستی خۆیان نیشاندا بۆ پەیوەستبوون بەم پڕۆژەوە، بەڵام لێرەدا ئاستەنگێكی گەورە هەبوو، ئەویش ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكایە. سەرباری ئەوەی كە ئەمەریكا و چین لە ئاستە جیهانییەكەدا لە كێبڕكێی ئابووری و سیاسییشدان، بەڵام عێراق بۆ ئەمەریكا گرنگیی لەڕادەبەدەری هەیە كە ئامادە نییە پاش ئەو هەموو هەوڵ و تێچوونەی كە لە عێراقدا لە پاش 2003 كردوویەتی؛ بە ئاسانی بۆ چینییەكانی بەجێ بهێڵێت، هەر چەندە ناشتوانێت بەر بە فراوانبوونی هەژموونی ئابووریی چین لە عێراق بگرێت. عێراق و چین كە پەیوەندیی ئابووری و بازرگانیی بەهێزیان هەیە، پەرەسەندنەكان بەرەو ئەوە دەڕۆن كە عێراق ببێتە بەشێك لە پڕۆژەی ستراتیژیی چینیی ناسراو بە پشتێن و ڕێگا یان ڕێگای نوێی ئاوریشمی، ئەویش بە دروستكردنی بەندەری گەوری فاو و گرێدانی بە تۆڕێكی گواستنەوەی ڕێگاوبان و هێڵی شەمەندەفەر كە ناسراوە بە ڕێگای گەشەپێدان. ئەم توێژینەوەیە هەوڵێكە بۆ تێگەیشتن لەو دەرفەت و ئاستەنگ و ئاڵنگارییانەی كە لە بەردەم عێراقدایە لە پەیوەستبوون بە پڕۆژەكە. توێژینەوەكە گریمانەی ئەوە دەكات كە دواجار عێراق سوودمەند دەبێت لە ڕووی ئابوورییەوە لە پڕۆژەكە، بەڵام گرفتی لە لای دیكەوە بۆ دروست دەكات.

قۆناغەكانی پەیوەستبوونی عێراق بە پڕۆژەكەوە

هەر چەندە عێراق بە هۆی كێشە ناوخۆیی و ناسەقامگیریی گشتییەوە دەناڵێنێت، بەڵام چین بە گرنگی دەزانێت بۆ پڕۆژەكەی. لە کۆتایی ٢٠١٧دا عێراق پلەی پێنجەمی هەبوو لە یەدەگی نەوتی خاو لەسەر ئاستی جیهان.^[1] عێراق دووەم گەورەترین بەرهەمهێنەری نەوتە لە ڕێکخراوی وڵاتانی هەناردەکاری نەوت (ئۆپێک). هەر چەندە لە پاش كۆتاییهاتنی جەنگ دژی داعش و كۆتایی پەتای كۆرۆنا و پێكهێنانی حكومەتی نوێ بە سەرۆكایەتیی محەمەد شیاع سوودانی، بارودۆخی سیاسیی عێراق تا ڕادەیەک سەقامگیرترە، بەڵام بە پلەی جیاواز گێژاوی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووری کە بە هۆی شەڕی ناوخۆ و دەستوەردانی هێزە دەرەکییەکانەوە دروست دەبێت؛ عێراق هێشتا لە تەنگژەدایە. عێراق کار بۆ بونیادنانەوەی ژێرخانی ئابوورییەكەی دەکات، ئەمەش دەرفەتی بازرگانیی گەورە دەڕەخسێنێت. ئامادەیی چین  نوێ نییە لە پەرەپێدانی سەرچاوە نەوتییەکان لە عێراق و بەدوای زیادكردنی هەل و دەرفەتدایە.

بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ڕەخنەی هەمەلایەن لە پڕۆژەی پشتێن و ڕێگا لە جیهاندا هەیە. چین لە ساڵی ٢٠١٣دا دەستپێشخەریی پشتێنە و ڕێگای دەستپێکرد بۆ بەرەوپێشبردنی پەیوەندییە بازرگانییەکان لەگەڵ باقیی جیهان و بڕە پارەیەکی بەرچاو بۆ پەرەپێدانی ژێرخانی لە دەیان وڵاتی جیهان خەرج دەکات. بەڵام هەندێک لە ڕەخنەگران دەڵێن ئەو پارەیەی کە پەکین پێشکەشی دەکات؛ زۆر جار نالەبار و تەمومژاوییە و بەشێک لە وڵاتانی هەژارتر (بە تایبەت لە ئەفەریقا) بە قەرز و وابەستەی چین دەمێنێتەوە. بەڵام لە عێراق دۆخەكە جیاوازە و چین وەک هاوبەشێكی ستراتیژیی گرنگ دەبینرێت^[2].

سەرەتای پەیوەندییەكانی عێراق و چین لە 1958ەوە دەست پێ دەكات، بە درێژایی ئەو قۆناغە عێراق كڕیارێكی سەرەكیی چەكی چین بووە، بە تایبەت لە دەیەی هەشتا لە كاتی لە جەنگ لەگەڵ ئێران. هەر چەندە چین دژی داگیركاریی كوێت بوو لە لایەن عێراقەوە، بەڵام نەچووە ناو ئەو هاوپەیمانییەوە كە هێزیان لە دژی عێراق بەكار هێنا، ئەوەش دواتر كاریگەریی هەبوو لە سەر پەیوەندیی بەتینی عێراق و چین لە ماوەی گەمارۆی ئابووری لە دەیەی نەوەد. هەر لەو ماوەدا چین پشتگیریی بەرنامەی نەوت بەرانبەر خۆراكی كرد، چەندین گرێبەستی نەوتی لەگەڵ ڕژێمی سەددام حسین واژۆ كرد بۆ بەرهەمهێنانی نەوت. سەرەڕای دژایەتیکردنی لەشکرکێشی و داگیرکردنی عێراق لە لایەن ئەمەریکاوە، چین بووەتە یەکێک لە گەورەترین براوەی گرێبەستە نەوتییەکان لە عێراق. لە 2008دا کۆمپانیای نیشتمانیی نەوتی چین ڕێککەوتنێکی گەورەی بەرهەمهێنانی لەگەڵ حکومەتی عێراق واژۆ کرد. لە ٢٠١٣دا چین نزیکەی نیوەی بەرهەمی نەوتی عێراقی دەکڕی. لە ٢٠١٥دا عێراق بۆ بەرەنگاربوونەوەی ڕێکخراوی دەوڵەتی ئیسلامیی ناسراو بە داعش، تەکنەلۆژیای فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی چەکداریی لە چینەوە هاوردە کرد[3].

وەبەرهێنانی كۆمپانیا چینییەكان لە كەرتی نەوتی عێراقدا دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1997 كاتێک كۆمپانیای نەوتی چینی گرێبەستی كێڵگەی نەوتی حەلفایەی پێ درا، بەڵام بە هۆی گەمارۆكانەوە نەتوانرا ئەو گرێبەستە سەر بگرێت. پاش گۆڕینی ڕژێمی سیاسیی عێراق لە 2003دا، ئەگەرچی هەتا چەند ساڵێک چینییەكان بێبەش بوون لە هاتنەژوورەوە بۆ بازاڕی عێراق، بەڵام پاش ساڵی 2008 و لێخۆشبوونی (80%)ی قەرزەكانی عێراق، پێگەی ئەو وڵاتە لە عێراق بەهێزتر بوو. بە دیاریكراوی پاش كشانەوەی سوپای ئەمەریكا لە 2011دا، چینییەكان بە چڕی هاتنە ناوەوە بۆ عێراق، بە هەرێمی كوردستانیشەوە[4].

سەرەڕای فراوانبوونی پەیوەندییەکان، بەڵام تا ڕادەیەکی زۆر لە سەر بنەمای نەوت و گازی عێراق دەمێننەوە. لە ئەیلوولی ٢٠١٤، چین و عێراق بەیاننامەیەکی هاوبەشیان بڵاو کردەوە و پەیوەندیی نێوانیان بە هاوبەشی ستراتیژی ناساند. «شی جی پینگ»؛ سەرۆکی چین، ستایشی پەرەپێدانی پەیوەندییەکانی چین و عێراقی کرد و ڕایگەیاند هاوبەشی ستراتیژی نوێ “بناغەیەکی تۆکمە” بۆ پێشکەوتنی داهاتوو لە پەیوەندییەکەدا دابین دەکات. «شی» هەروەها بەڵێنی هاوکاریی چینی دا لە “پڕۆژەکانی وزە، کارەبا، پەیوەندییەکان و ژێرخان”ی عێراقی کە پەیوەندییان بە دەستپێشخەریی پشتێن و ڕێگاوبانی چینەوە هەیە[5].

هەر چەندە بە هۆی شەڕی داعشەوە عێراق ڕاستەوخۆ نەیتوانی پاش كشانەوەی سوپای ئەمەریكا بچێتە نێو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، بەڵام سەبارەت بە چین دۆخەكە كەمێک جیاوازتر بوو، ئەویش كاتێک حەیدەر عەبادیی سەرۆکوەزیرانی عێراق لە 2015دا سەردانی چینی كرد. سەردانەكە بایەخی گرنگی هەیە لە مێژووی پەیوەندییە دووقۆڵییەكانی هەردوو لادا، بە جۆرێک كە پەیوەندییەكانیان لە پەیوەندییەكی ئاساییەوە گۆڕی بۆ ستراتیژی و چەندین ڕێكکەوتنامە و یاداشتی لێكتێگەیشتن واژۆ كران، لە سەرووی هەموویانەوە بڕیاری بەشداریكردنی عێراق بۆ پڕۆژەی ڕێگا و پشتێن ئەنجام درا[6].

بە هۆی گرفتە ناوخۆییەكانەوە، عێراق نەیتوانی سوود لەو هاوبەشییە ستراتیژییە وەربگرێت كە لە 2015دا لەگەڵ چین پێی گەیشتبوو. هەتا دوای هەڵبژاردنەكانی عێراق و دەستبەكاربوونی عادل عەبدولمەهدی وەک سەرۆکوەزیران لە 2018. لەم قۆناغەدا پەیوەندییەكانی هەردوو لا پێیان نایە قۆناغێكی نوێ، ئەویش دوای سەردانە مێژووییەكەی بۆ چین لە ئەیلوولی 2019 كە واژۆكردنی گرێبەستی فرۆشتنی 100 هەزار بەرمیل نەوت بە چین لە لایەن عێراقەوە و لە بەرانبەردا چین دەبوو چەندین پڕۆژەی سەرخان وەک: قوتابخانە، نەخۆشخانە، پرد و ڕێگاوبان لە عێراق جێبەجێ بكات[7]. بەڵام پاش ئەم سەردانە، عێراق نەیتوانی پرسەكە بەرێـتە پێشەوە، یەكەم: بە هۆی سەرهەڵدانەكانی خۆپیشاندانەكان لە تشرینی یەكەمی 2019، دووەم: بە هۆی سەرهەڵدانی پەتای كۆرۆناوە. لە سەردەمی پەتای كۆرۆنادا، بۆ یەکەم جار پڕۆژەکانی پشتێن و ڕێگا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست تووشی کێشە بوون، بەڵام بە زوویی چارەسەر كران. چین ژمارەیەکی بەرچاو لە پڕۆژەی ژێرخانی و ئابووریی لە وڵاتە جیاوازەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ژێر یاسای پشتێن و ڕێگادا تەواو کرد یان دەستی پێ کرد[8].

دواتر پاش دەستلەكاركێشانەوەی عەبدولمەهدی، حكومەتی نوێ بە سەرۆكایەتیی مستەفا كازمی دەستبەكار بوو، ئەویش كەمتر مەیلی بە ئاڕاستەی پتەكردنی پەیوەندییەكان لەگەڵ چین هەبوو. لە ئێستادا پاش هەڵبژاردنەكانی 2022 و دەستبەكاربوونی محەمەد شیاع سوودانی، پەیوەندییەكان لە بەهێزترین قۆناغدان، ئەویش دوای بەرزبوونەوەی ئاستی هەناردەی نەوتی عێراق بۆ نزیكەی نیوەی بۆ چین و هاتنەناوەوەی كۆمپانیا چینییەكان بۆ وەبەرهێنان لە عێراقدا لە كەرتی نانەوتیدا.

وزە وەک بەردی بناغەی پەیوەندییەکانی چین عێراق دەمێنێتەوە، چونکە هاوردەکردنی نەوتی چین لە ماوەی دەیەی ڕابردوودا بەرز بووەتەوە. لە ٢٠٠٦دا چین تەنها یەک ملیۆن تۆن نەوتی لە عێراقەوە هاوردە کردووە، لە بەرامبەردا تەنها لە مانگی كانوونی دووەمی ٢٠١٥دا چین 3،4 ملیۆن تۆن نەوتی ڕۆژانەی لە عێراق وەرگرتووە، ئەمەش وای کردووە دوای سعودیە، ببێتە دووەم گەورەترین دابینکەری نەوتی خاو بۆ چین. لەو کاتەدا چین و عێراق یاداشتێکی لێکتێگەیشتنیان لە سەر نەوت و گاز واژۆ کرد، کە تێیدا چوونە ناو “هاوبەشییەکی ستراتیژیی درێژخایەن و گشتگیر بۆ هاوکاریی وزە”. هەردوو وڵات بەڵێنیان دا هاوکارییە بەرچاوەکانیان لە بواری وزەدا فراوانتر بکەن، لەگەڵ وەبەرهێنانی زیاتر بۆ پەرەپێدانی بازرگانیی نەوت و توێژینەوە و پەرەپێدانی کێڵگە نەوتی و گازییەکان، هەروەها ئەمباركردن و گواستنەوەی سەرچاوەکانی وزە[9].

پێشکەوتنی پەیوەندییەكانی چین لەگەڵ عێراق لە ٢٠٢١دا چووە قۆناغێكی نوێوە، كاتێک وەزیرانی دەرەوەی چین و ئێران ڕێککەوتنێکی هاریکاریی ٢٥ ساڵەیان لە تاران واژۆ کرد. بە پێی ئەم ڕێککەوتنە، پەکین بەڵێنی دا ٤٠٠ ملیار دۆلار لە ئابووریی ئێران وەبەرهێنان بکات لە بەرامبەردا ئێران نەوت بە نرخێكی داشكاو لە بازاڕی جیهانی دابین بكات بۆ چین. لەو کاتەدا گفتوگۆیەکی فراوان سەبارەت بەم ڕێککەوتنە و کاریگەرییەکانی لە سەر ئاسایشی جیهانی و ئابووری هەبوو، بەڵام لە کۆتایی ٢٠٢١دا دەركەوت کە دراوسێی ڕۆژئاوای ئێران، عێراق، دەتوانێت ببێتە یاریزانێکی سەرەکیی ڕاستەقینە لە ستراتیژی پشتێن و ڕێگای چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست[10].

بە پێی ڕاپۆرتێکی سەنتەرێكی توێژینەوە لە زانکۆی فودانی چین، عێراق ئامانجی سەرەکیی دەستپێشخەریی ژێرخانی پشتێن و ڕێگای چین بووە لە 2021، کە بڕی 10.5 ملیار دۆلاری وەک بودجە بۆ پڕۆژە جیاوازەکان وەرگرتووە. عێراق بووە سێیەم گەورەترین هاوبەشی وزەی چین لە دوای ڕووسیا و پاکستان. بە گوێرەی ڕاپۆرتەکە، وەبەرهێنانی چینی لە وڵاتانی عەرەبی و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە 2021دا بە گشتی نزیکەی 360% زیادی کردووە، هاوکات بەشداریکردن لە بواری بیناسازیدا بە بەراورد بە ساڵی 2020 بە ڕێژەی 116% زیادی کردووە. عێراق سێیەم گەورەترین هاوبەشی وزە بووە لە پڕۆژەی پشتێن و ڕێگا لە ساڵی (2013)ەوە، دوای پاکستان و ڕووسیا. چین و عێراق پێکەوە کار دەکەن بۆ دروستکردنی وێستگەی کارەبای ئەلخەیرات بە بڕی پێنج ملیار دۆلار لە پارێزگای کەربەلا و کۆمپانیای سینۆپێکی چینییش گرێبەستێکی بۆ پەرەپێدانی کێڵگەی گازی مەنسووریە لە پارێزگای دیالە لە ڕۆژئاوای خانەقین كە ناوچەیەكی كێشە لەسەرە لە نێوان حكومەتی هەرێم و بەغدا، بەدەست هێناوە. هەروەها هەردوو وڵات له بواری فڕۆکەخانه و وزەی خۆر و پڕۆژەکانی تریش هاوکارن[11].

لە سەر ئاستی جەماوەریی و هێزی نەرمی چین بەردەوام لە برەودایە، بۆ ئەوەش هۆكار زۆرن، بەشێكی بە هۆی پرسە سیاسییەكانەوەیە، چونكە پێكهاتەی شیعە كە بڕیاری یەكلاكەرەوە دەدات لە عێراقدا؛ دۆستایەتی و پەیوەندیی هەمەلایەنەی لەگەڵ ئێران هەیە، ئێرانیش هەمیشە چین و ڕووسیای وەك دوو زلهێزی جیهانیی بەدیلی ئەمەریكا و ڕۆژئاوای ئەورووپا داناوە. ئەم هۆكارە كاریگەریی گەورەی هەیە لە زەمینەسازی بۆ پەرەسەندنی ئامادەیی چین لە عێراق لە بواری جیاوازدا. لە ئێستادا پشتگیریكردنی چین و داخوازی بۆ پەیوەستبوونی عێراق بە پڕۆژەی پشتێن و ڕێگای چینی نزیكە ببێتە داخوازییەكی جەماوەری لە باشووری عێراق. چەندین چالاكوان و ڕووناكبیر ڕۆژانە لە ڕێگەی پلاتفۆڕمەكانی سۆشیالمیدیاوە هانی خەڵک دەدەن و بەرچاوڕوونی بە خەڵک دەدەن دەربارەی گرنگیی پڕۆژە چینییەكان لە عێراق و بە تایبەت بەندەری فاو و ڕێگەی گەشەپێدان. لەوانە مامۆستایەكی زانكۆ بە ناوی «كەریم بەدر» كە كاریگەریی بەرچاوی لە ئاڕاستەكردنی ڕای گشتی لەو بوارەدا هەیە.

 پەرەسەندنی چین تەنانەت چووەتە بواری دروستكردنی دامەزراوە و ڕێكخراوەوە، لەوانە «کۆمەڵەی دۆستایەتیی عێراق و چین». ڕێكخراوەكە لە سایتی فەرمیی خۆیدا بەم شێوەیە گوزارشت دەكات: «كۆمەڵەكە لە 8/8/2018 لە بەغدا دامەزراوە، کار دەکات بۆ پەرەپێدانی هاوکاری و لێکتێگەیشتنی کولتووری و کۆمەڵایەتیی نێوان هەردوو گەلی عێراق و چین، ئاڵوگۆڕی سەردان و دەستکەوتە کولتوورییە جۆراوجۆرەکان، وەك سازدانی موحازەرات و سیمینار و شاندكردن. ئامانجەکانی کۆمەڵەکە ئاشناکردنی گەلی چینە بە واقیعی پرسە نیشتمانییەکانی عێراق. پیشاندانی ژیان و خزمەتی چینی بۆ هەموو هاوڵاتییان بەبێ جیاوازی[12].»

هەروەها دەربارەی ئامانجەكانی هاتووە كە بریتییە لە پتەوکردنی پەیوەندیی دۆستایەتیی عێراق و چین، ناساندنی هاوڵاتییانی هەردوو وڵات بە شێوەیەکی گونجاو و بابەتیانە بۆ پرس و ڕووداوەکانی لایەنی بەرامبەر لە بوارە جیاجیاکانی ژیاندا، بۆ پێشخستن و قووڵکردنەوەی پەیوەندییەکان لە بواری ڕۆشنبیری و توێژینەوە و زانستدا، هەروەها بۆ فراوانکردن و پتەوکردنی پەیوەندییە ئابووری و کولتوورییە هاوبەشەکان و لە سەرووی هەمووشیانەوە پڕۆژەکانی هاوکاریی نێوان هەردوو وڵات. هەروەها گرنگیدان بە کۆمەڵگەی عێراقی و بازرگانانی نیشتەجێی چین و بە پێچەوانەوە و ئاسانکاری بۆ کاری کۆمپانیا چینییەکان کە لە عێراق کار دەکەن[13].

بەندەری گەورەی فاو

عێراق پێنج بەندەری بازرگانیی هەیە، هەموویان دەکەونە پارێزگای بەسڕە كە بریتین لە: ئوم قەسری سەروو، ئوم قەسری خواروو، خور ئەلزوبەیر، ئەبو فلوس،  و ئەلمەقال. بەڵام توانای هەموویان لە بواری بازرگانیدا سنووردارن، هەر بۆیە لە عێراقی نوێی پاش ساڵی 2003دا ئامانجی بونیادنانی بەندەرێكی گەورەی بازرگانی لە ناوچەی فاو هاتە ئاراوە. دیارترین تایبەتمەندیی بەندەری فاو شوێنە ستراتیژیەكەیەتی، چونکە ڕاستەوخۆ لە سەر ئاوەكانی کەنداو هەڵكەوتووە، بە پێچەوانەی بەندەرەکانی دیکە کە لە تەنیشت کەناڵە ئاوییەكانەوە هەڵکەوتوون. لەو کاتەوەی بەردی بناغەی پڕۆسەی فراوانكردن و پەرەپێدانی بەندەری گەورەی فاو دانراوە لە 2010، ئەو ئامانجە وەک خەونێکی گەورەی عێراقی ماوەتەوە کە تا ئێستا گەرەنتیی بەدیهێنانی لە لایەن پێنج وەزیری وەزارەتی گواستنەوە لە پێنج كابینەی حكومەتدا بەدی نەهاتووە[14] (بڕوانە نەخشەی ژمارە 1).

دیزاینی پڕۆژەکە لە لایەن کۆمپانیایەکی ڕاوێژکاریی ئیتاڵییەوە پەرەی پێ دراوە، بە جۆرێک كە زۆرترین توانای بەندەرەکە وەرگرتنی ٩٩ ملیۆن تەن كاڵا و شتومەكە لە ساڵێکدا، هەروەها پڕۆژەكە وەک شاڕێی پیشەسازی وایە كە پێک هاتووە لە دەیان شوێنی نیشتەجێبوون و حەوشە و کۆگای عەمبارکردن، دامەزراندنی پاڵاوگەیەک بۆ بەرهەمهێنان و پاڵاوتنی نەوت، کارگەیەکی پترۆکیمیایی، فڕۆکەخانەی بارهەڵگری ئاسمانی (كارگۆ). کۆمپانیایەکی یۆنانی شەپۆلشکێنی ڕۆژهەڵاتی تەواو کردووە، کۆمپانیایەکی کۆرییش نزیكە شەپۆلشکێنی ڕۆژئاوا تەواو بكات[15].

پڕۆژەی بەندەری گەورەی فاو بە دەیەمین گەورەترین بەندەری جیهان دادەنرێت. بەندەرەکە لە سەر ڕووبەرێک دروست دەکرێت کە درێژییەکەی 6700 مەتر و پانییەکەی 2190 مەتر دەبێت، هەروەها شوێنی هەڵگرتنی کۆنتێنەرەکان ٣٩ هەزار مەتر چوارگۆشە دەبێت. لە ڕێگەی ئەم پڕۆژەوە، عێراق چاوی لەوەیە ببێتە بەشێكی گرنگ لە پڕۆژەی ڕێگای نوێی ئاوریشمیی چین، بەو پێیەی گرنگترین ڕێگەی ئایندەیە بۆ بازرگانیی جیهانی. بە بڕوای كاربەدەستانی عێراق، ئەمە بەبێ تەواوکردنی بەندەری گەورەی فاو و بەستنەوەی بە هێڵێکی شەمەندەفەر و ڕێگایەكی نوێ (های وەی) کە درێژ دەبێتەوە بۆ سنووری تورکیا؛ نایەتە دی. ئەوە جگە لەوەی كە بەندەرەکە لە گەشەپێدانی ئابووریی عێراقدا گرنگییەکی زۆری دەبێت، پێشبینی دەکرێت لانی کەم 70 هەزار هەلی کار دابین بکات، پێگەی شاری بەسڕە وەک پایتەختی ئابووریی عێراق زیاد بكات. بە لەبەرچاوگرتنی گرنگیی ستراتیژیی بەندەرەکە، بەو پێیەی عێراق دەکاتە دەروازەیەک بۆ بازرگانیی نێودەوڵەتی، لە بەر ئەم هۆکارەش وڵاتانی ناوچەكە پێشوازیی لێ ناكەن، بە تایبەتی کوێت هەوڵ دەدات هێڵی شەمەندەفەر لەگەڵ عێراقدا دروست بکات بۆ ئەوەی بەندەری «موبارەک ئەلکەبیر» کە لە دوورگەی بوبیان دروست دەکرێت، ببێتە بەدیلێکی گرنگ بۆ بەندەری گەورەی فاو^[16]. عامر عەبدولجەبار؛ وەزیری گواستنەوە و گەیاندن، دوای دانانی بەردی بناغە ڕایگەیاند: «پڕۆژكە ڕووبەڕووی ڕەخنەی زۆر بووەتەوە و ئیمتیازێکی زۆرمان پێشکەش کرا بۆ ئەوەی دەستبەرداری بین لە بەرامبەر پەرەپێدانی بەندەری ئوم قەسر، بەڵام ئەوەمان ڕەت کردەوە[17].»

نەخشەی ژمارە (١): بەندەری فاوی گەورە

ڕێگەی گەشەپێدان

لە مانگی ئایاری ٢٠٢٣، عێراق پڕۆژەیەکی دیكەی ئاشكرا كرد كە بەندەری گەورەی فاو لە کەنداوەوە بە تورکیاوە لە ڕێگەی تۆڕێكی شەمەندەفەر و ڕێگاوبانەوە دەبەستێتەوە، پڕۆژەكەشی ناو نا ڕێگەی گەشەپێدان (طریق التنمیة). ڕێگای گەشەپێدان بە تێچووی ١٧ ملیار دۆلار، وەک پردی پەیوەندییەکی نوێ لە نێوان ئاسیا و ئەورووپا دەبینرێت. ئەو پڕۆژەیە تەوەری سەرەکیی گفتوگۆی کۆنفرانسێک بوو لە بەغدا، کە لە لایەن محەمەد شیاع سوودانی سەرۆکوەزیرانی عێراق ڕێک خرابوو و وەزیرانی گواستنەوە و بەرپرسانی ئەنجوومەنی هاریکاریی کەنداو، ئێران، تورکیا، سووریا و ئوردن ئامادەیبوون. ڕێگای گەشەپێدان ئامانجی گۆڕینی ژێرخانی گواستنەوەیە لە عێراق، دوای ئەوەی چەندین دەیە لە جەنگ و ململانێ تۆڕەکانی ڕێگاوبان و شەمەندەفەر لە دۆخێکی خراپدا ماونەتەوە، ئەمەش نەک تەنها کاریگەریی لە سەر گواستنەوەی مرۆیی هەبووە، بەڵکوو تێچووی بازرگانیی زیاد كردووە و ڕێگریی لە جووڵەی نێودەوڵەتی و ناوچەیی کاڵا و خزمەتگوزارییەکان کردووە. بە گوێرەی ئامارەکانی حکومەتی عێراق، پڕۆژەکە لە 2024دا بە فەرمی دەست پێ دەکات و بە سێ قۆناغ تا ساڵی 2050 تەواو دەبێت. ئامانجی حکومەت ئەوەیە لە ماوەی چوار ساڵی یەکەمدا بتوانێت ساڵانە 22 ملیۆن تۆن بار لە ڕێگەی شەمەندەفەرەوە بگوازێتەوە[18]. پێشبینی دەکرێت ئەم پڕۆژەیە وڵاتەکە بکاتە ناوەندێکی ترانزێت بە کورتکردنەوەی ماوەی گەشتەکانی نێوان ئاسیا و ئەورووپا لە هەوڵێکدا بۆ ڕکابەریکردن لەگەڵ کەناڵی سوێسی میسری[19] (بڕوانە نەخشەی ژمارە 2).

پلانەکە بریتییە لە «دروستکردنی ١٥ وێستگەی شەمەندەفەر بۆ کەلوپەل و سەرنشینەکان بە درێژایی هێڵەکە، کە درێژییەکەی ١١٧٤ کیلۆمەتر دەبێت و بە ١٢ پارێزگای عێراقدا تێدەپەڕێت». لەگەڵ ئەوەشدا باڵوێزی چین لە عێراق؛ «کوی وی»، لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ڕابردوودا ڕایگەیاندبوو کە پڕۆژەی ستراتیژیی ڕێگای گەشەپێدانی عێراق “دەستخۆشییە” بۆ دەستپێشخەریی پشتێن و ڕێگای چینی. هەر چەندە ئەمە تا ڕادەیەک دەربڕینێكی گشتییە، بەڵام ئاماژەی ئەوەی تێدایە كە دیدگای ڕاستەقینەی چین بۆ پڕۆژەکە ئەوەیە كە لە ڕوانگەی چینەوە جێبەجێکردنی ئەو پڕۆژە لە ئێستادا ئاسان نیە، بەواتایەكی دیكە دەرخەری ئەوەیە كە چینییەكان گەشبین نین بە تواناكانیی عێراق لە داهاتوودا بۆ ئەوەی بەسەركەوتوویی پڕۆژەکە جێبەجێ بكات[20].

ئەم تۆڕە پێگەی جیۆپۆلەتیکیی عێراق وەک ڕێڕەوێکی بازرگانی زیاد دەكات و داهاتی دارایی دابین دەکات، ئەمەش پشتبەستنی دەوڵەت بە نەوت کەم دەکاتەوە و بەشدار دەبێت لە هەمەچەشنكردنی ئابووریی عێراقیدا، بەڵام پڕۆژەکە ڕووبەڕووی ئاستەنگ بووەتەوە، لەوانە: ئاڵنگاریی دارایی و جێبەجێکردن، گەندەڵیی بەربڵاو، ئاسایش و ناسەقامگیری، دژایەتیی وڵاتانی دراوسێ. جگە لەوەش، پرسیاری گەورەی لە ناوخۆدا ورووژاندووە کە چاودێران و چالاکوانان پرسیاریان کردووە کە: ئایا ڕێگای گەشەپێدان پەیوەستە بە خواستەکانی پەکینەوە، یان جیایە و لە چوارچێوەی پڕۆژەی پشتێن و ڕیگادا نییە[21]؟

«وەرچەرخان بەرەو چین» بووەتە بەشێک لە قسەوباسە سیاسییەکانی هەندێک لە کوتلە سیاسییەکانی عێراق، بە تایبەتی ئەوانەی لە ئێرانەوە نزیکن کە ئەمەیان وەک ئامرازێک بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی هەژموونی ئەمەریکی خستووەتە ڕوو. بیرۆکەی بەستنەوەی عێراق بە دەستپێشخەریی پشتێن و ڕێگا و هەروەها کردنی بە ڕێڕەوێکی بازرگانیی سەرەتایی بۆ چین؛ لە نێو هەندێک لە چالاکوانان و بازرگاناندا بووەتە جێی بایەخ، تا ئەو ڕادەیەی کە نزیکبوونەوەی عێراق لە چین وەک چارەسەرێکی ئەفسووناوی بۆ ژێرخانی داتەپیوی عێراق دەبینن. ئەم فشارە هەندێک ئەنجامی لێ کەوتەوە کاتێک حکومەتی كازمی لەگەڵ گرێبەستکردن لەگەڵ کۆمپانیا ڕۆژئاواییەکان بوو بۆ پڕۆژە گەورەکانی وزە، وەک گرێبەستی ٢٧ ملیار دۆلاری کە لەگەڵ کۆمپانیای «تۆتال ئینێرجی» واژۆ کرا بۆ زیادکردنی بەرهەمهێنانی نەوت و گاز لە باشووری عێراق.

بە بڕوای «حارس حەسەن» توێژەر لە ناوەندی كارینگی ئەمەریكی، بە کردەوە عێراق پێگەیەکی سەرەکی لە پڕۆژەی چین لە ناوچەكەدا داگیر ناکات. ڕێگای وشکانی کە بە شێوەیەکی بەرفراوان پێشنیار کراوە لە لایەن پەکینەوە، بە ئاسیای ناوەڕاست و تورکیادا تێدەپەڕێت نەک بە عێراقدا. هەر بۆیە حکومەتی عێراق بەندەری فاوی وەک پڕۆژەیەکی تەواوکەر وێنا کردووە، کە ڕێڕەوێکی دەریایی نوێی دابین دەکات کە دەتوانێت خزمەت بە چین و زلهێزە ئابوورییە تازەپێگەیشتووەکانی ئاسیاش بکات. بەڵام تەنانەت لێرەشدا عێراق ڕووبەڕووی ڕکابەریی توندی وڵاتانی دراوسێ دەبێتەوە، هەندێکیان زیاتر لە بازرگانیی نێودەوڵەتی و بەڕێوەبردنی بەندەر و کەشتیوانیدا پێشكەوتووترن، وەک ئیمارات و هەندێکیان توانای تێکدانی پلانەکانی عێراقیان هەیە بۆ جێبەجێکردنی ڕێگای گەشەپێدان، وەک تورکیا، ئێران و کوێت[22].

عێراق بۆ جێبەجێکردنی ڕێگای گەشەپێدان وابەستەی تورکیایە، پێدەچێت حکومەتی تورکیاش بەپەرۆش بێت، چونکە وەک تەواوکەری ئامانجەكانی دەیبنیێت کە تورکیا بکاتە ئەڵقەیەكی جیۆئیكۆنۆمی هەتاوەكوو ئاسیا و ئەورووپا و ئەفریقا بەیەکەوە ببەستێتەوە. ئەنقەرە کار دەکات بۆ ئەوەی ببێتە ڕێڕەوی سەرەکیی نێوان چین و ئەورووپا لە ڕێگەی ئاسیای ناوەڕاستەوە. هەروەها هەوڵ دەدات بەردەوام بێت لە پڕۆژەیەکی ڕێگاوبان کە لە دەریای قەزوینەوە دەست پێ دەکات لە ڕێگەی ئازەربایجانەوە بۆ گەیشتن بە خاکی تورکیا لە ڕێگەی ئەوەی پێی دەوترێت ڕێڕەوی زەنگەزور لە ئەرمینیا. ئامانجەکانی زیادکردنی بازرگانییە لەگەڵ ئاسیای ناوەڕاست، قەوقاز و ڕووسیا و بۆ پتەوکردنی پەیوەندیی دەوڵەتە هاوزمانە توركییەكان. بۆیە تورکیا ڕێگای گەشەپێدان بە دەرفەتێک دەزانێت بۆ بەرزکردنەوەی ئاستی بازرگانی لەگەڵ ناوچەی کەنداو و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. پشتیوانیی تورکیا بۆ ڕێگای گەشەپێدان کە بۆ پڕۆژەکە زۆر گرنگە، مەرجدارە بە توانای ئەنقەرە بۆ سوودوەرگرتن لێی.

نەخشەی ژمارە (٢) : ڕێگەی گەشەپێدان

 

ڕەخنەكان لە پڕۆژەی گەشەپێدان

بانگەشەكانی حکومەتی سوودانی بۆ پڕۆژەکە لە ناوخۆ و دەرەوە، ناڕەزایەتی یان ڕەخنەی لێ کەوتووەتەوە. هەندێک لە شارەزایان پرسیاریان لە كردەیی بوونی ڕێگای گەشەپێدان و ئەگەری کەمکردنەوەی تێچووی گواستنەوەی نێودەوڵەتی کردووە، بە لەبەرچاوگرتنی دۆخی پشێویی ئەمنیی عێراق کە پارەی بیمەی زۆر بەسەر کۆمپانیاکاندا دەسەپێنێت. بە پێی ڕەخنەگرانی پڕۆژەکە، ڕێگای گەشەپێدان پێویستی بە چەندین پلانی پێشوەختە هەبوو بە قۆناغ. پێشمەرجێکی گرنگ پێویستی هەڵسەنگاندنی بازاڕە جیهانییەکان و دیاریکردنی ئەو کڕیارانە بوو کە ڕەنگە ڕێگای گەشەپێدان بەکار بهێنن، بڕی ئەو کاڵایانە کە دەگوازرێنەوە و قەبارەی ئەو کۆمپانیایانە کە بەکاری دەهێنن. ئەو گریمانەیەی کە چین و وڵاتانی بازرگانیی گەورەی دیکە بازرگانییەکانیان لەو ڕێگەوە ئەنجام دەدەن، پێدەچێت زیاتر لە سەر بنەمای بیرکردنەوەی ئایدیاڵیەوە بێت نەک داتای ڕاستەقینە. سەرەڕای ئەوەش، گواستنەوەی دەریایی لە نێوان ئاسیا و ئەورووپا لە گواستنەوەی وشکانی هەرزانترە، لە کاتێکدا ئەوەی کە ڕێگای گەشەپێدان سەرەتا پێویستی بە گواستنەوەی دەریایی هەیە، دواتر گواستنەوەی وشکانی، خەرجیی زیادە بەسەر کۆمپانیاکانی گواستنەوەدا دەسەپێنێت

(بڕوانە نەخشەی ژمارە 3).

نەخشەی ژمارە (3):  ڕێڕەوە ئابوورییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست

هەڵوێستی ئەمەریكا

هەر لە بەر ئەم هۆکارەیە کە تورکیا لە ئەیلوولی ٢٠٢٣دا ناڕەزایەتیی دەربڕی بەرامبەر بەو دەستپێشخەرییە کە لە لایەن ئەمەریکاوە بۆ دامەزراندنی ڕێڕەوی ئابووریی هیندستان-ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست-ئەورووپا، کە هەوڵ دەدات پەیوەندی و یەکگرتنی ئابووری لە نێوان ئاسیا و کەنداوی عەرەبی و ئەورووپا زیاد بكات. واشنتن دوو پاڵنەری هەبوو بۆ پشتگیریکردنی ئەو پلانە، یەکەمیان بۆ بەرپەرچدانەوەی دەستپێشخەریی پشتێن و ڕێگای چینی بوو، دووەمیان بەرزکردنەوەی بەیەكداچوونی ئیسڕائیل بوو لەگەڵ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە سایەی ئەو ڕێککەوتنانەی ئاساییکردنەوە کە لە نێوان ئیسڕائیل و چەند وڵاتێکی عەرەبیدا هاتبوونە ئارا. لە بەرامبەردا تورکیا ئەو پلانەی وەک هەوڵێک بۆ دەرکردن و پەراوێزخستنی دەبینی، چونکە خاڵی کۆتایی ڕێڕەوەكە لە ئاسیا بەندەری حەیفای ئیسڕائیلە نەک تورکیا، ئەمەش وای کرد حکومەتی تورکیا پشتیوانیی خۆی بۆ ڕێگای گەشەپێدان وەک بژاردەیەکی بەدیل دووپات بکاتەوە.

هەڵوێستی ئێران

بە پێچەوانەی تورکیا، ئێران پشتگیری لە ڕێگای گەشەپێدان ناكات، چونکە پڕۆژەی عێراق کێبڕکێ لەگەڵ ڕێڕەوەکانی دیکە دەکات کە بە خاکی ئێراندا تێدەپەڕن. ئەم ڕێگایە دەتوانێت وەک بەدیلێک بێت بۆ ڕێڕەوێکی دیکەی پلانبۆداڕێژراو کە تورکیا و ئیمارات لە ڕێگەی ئێرانەوە بەیەکەوە دەبەستێتەوە. لە هەمان کاتدا ئێران ڕێککەوتنێکی هاوکاریی ستراتیژیی لەگەڵ چیندا کردووە، هەوڵ دەدات بەندەرەکانی بکاتە شوێنی سەرەکی بۆ بازرگانیی چین و ئاسیای ناوەڕاست و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەیەکەوە دەبەستێتەوە. حکومەتی ئێران لە دەروازەی کەنداودا، بەندەرەكانی وەک چابەهار، بەندەر عەباس و بەندەر ئیمام خومەینی پەرەپێدەدات.

خواستەكانی ئێران بە تەواوی عێراق بێبەش ناكەن، بەڵام ڕۆڵێكی پەراوێزی بەو وڵاتە دەدەن. هەر لە بەر ئەم هۆکارە تاران فشارێکی توندی خستووەتە سەر عێراق بۆ جێبەجێکردنی هێڵی شەمەندەفەری نێوان شەلەمچە لە پارێزگای خوزستانی ئێران و پارێزگای بەسڕە لە باشووری عێراق[23]. ڕەنگە بەهیوای کەمکردنەوەی دژایەتیی ئێران بۆ ڕێگای گەشەپێدان، عێراقیش چووبێتە ژێر باری ئەم داوایە. ئەوەش لە ناوخۆدا ڕەخنەی زۆری لێ گیرا كە پەیوەندیی شەمەندەفەریی نێوان بەسڕە و شەلەمچە پاڵپشتیی بەندەرەکانی ئێران دەکات و دەرچەیەکی وشکانییان بۆ دابین دەکات کە ئێران دەکاتە خاڵی سەرەکیی پەیوەندیی بازرگانی لەگەڵ ئاسیا. تەنانەت هەندێک ئەو پەیوەندییە وەک دانپێدانانێکی پێشوەختە بە شکستی بەندەری فاو دەبینن، چونکە بەندەرەی فاو لە ئامانجی سەرەکیی جیۆستراتیژیی خۆی بێبەش دەکات. لە بەرانبەردا حکومەتی عێراق ڕایگەیاندووە ئامانجی هێڵە شەمەندەفەرییەكە تەنها بۆ خزمەتکردنی گەشتیار و سەردانیكەرە ئایینییەكانە و بۆ بازرگانی بەکار ناهێنرێت، بە پێچەوانەوە لێدوانە فەرمییەكانی ئێران ئەو پەیوەندییەی وەک ئامرازێک بۆ فراوانکردنی بازرگانیی نێوان ئێران و عێراق و وەک بەشێک لە ڕێڕەوی بەستنەوەی کەنداوی فارس بە دەریای ناوەڕاستەوە لە ڕێگەی عێراق و سووریاوە نیشان داوە[24].

شەڕی غەززە، کردەوەکانی ئێران و هاوپەیمانە ناوچەییەکانی بۆ هەڕەشەی ڕاگرتنی ئازادیی کەشتیوانی لە کەنداو و دەریای سووردا زیاد کرد. ئێران لە كانوونی دووەمی ٢٠٢٤دا دەستی بەسەر تانکەرێکدا گرت کە نەوتی خاوی عێراقی بەرەو تورکیا بەڕێ كردبوو، پێدەچێت وەک تۆڵەسەندنەوەیەک بێت لە دەستبەسەرداگرتنی ساڵی ڕابردووی ئەمەریکا لە هەمان کەشتی و ئەو نەوتە ئێرانییەی کە هەڵیگرتبوو. لەوەش گرنگتر، گرژییەکان لە دەریای سوور لە ئەنجامی هێرشەکانی حوسییەكانەوە بۆ سەر کەشتییە بازرگانییەکان، کۆمپانیاکانی کەشتیوانی و گواستنەوەی ناچار کرد بیر لە ڕێگا نوێیەکان بکەنەوە[25].

هەرێمی كوردستان و ڕێگەی گەشەپێدان

سنوورەكانی باکووری عێراق بەردەوام شوێنی ململانێ بوون. لە دەیەی ڕابردوودا کاتێک داعش کۆنترۆڵی پارێزگای نەینەوای کرد، باکووری وڵاتەکە بە زنجیرەیەک جەنگ لە نێوان ئەو هێزە و هێزە عێراقی  و كوردییەكاندا تێپەڕی. پاش كۆتایی داعش، شەڕی نوێ لە نێوان سوپای تورکیا و پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) هاتە ئاراوە، بە تایبەتی لە ناوچەی شەنگال و دەوروبەری موسڵ. تورکیا بە بەردەوامی ناوچە سنوورییەكانی لەگەڵ هەرێم بۆردوومان دەکات و چەندین بنكە و بارەگای سەربازی و هەوڵگریی داناوە، لە کاتێکدا پەکەکە و گرووپە میلیشیاكانی عێراق ناوبەناو هەوڵیان داوە دژەهێرش بۆ ڕاگرتنی پێشڕەوییەکانی سوپای تورکیا ئەنجام بدەن. دەكرێت قۆناغی نوێی جووڵەی ئابووری ئەم جۆرە ململانێیانە کەم بكاتەوە و پاڵ بە هەردوو وڵاتەوە بنێت لە پەیوەندییە دووقۆڵییەكان ڕێبازێکی جیاواز لەبەرچاو بگرن. ئەمە دەبێتە نموونەیەک لەوەی کە چۆن دەتوانرێت ناوچە سنوورییە پڕ تەنگژەكان بۆ گەشەپێدان بگۆڕدرێن[26].

یەكێكی دیكە لە لەمپەرەكانی پڕۆژەكە لە باكوور؛ ناڕەزایی و نیگەرانییەكانی حکومەتی هەرێمی کوردستانە بەرامبەر بە پڕۆژەكە، چونکە بەپێی ئەو دیزاین و نەخشەیەی بۆ پڕۆژەكە كراوە، هەرێمی كوردستان کە دەسەڵاتی بەسەر تەواوی سنووری هاوبەشی تورکیا و عێراقدا هەیە، بەدەر کراوە و لە ڕێگەی پارێزگاری نەینەواوە و لە سەر سنووری سووریا-عێراق بە هێڵێک ڕێگەكە گەیەنراوە بە توركیا بەبێ ئەوەی بە پارێزگای دهۆكدا تێپەڕێت. حکومەتی هەرێم پێیوایە کە ڕێگریکردن لە لە پلانەکە پاڵنەری سیاسی و ئابووریی هەیە و ئامانجی لاوازکردنی هەرێمی کوردستانە. سەرۆکوەزیرانی هەرێم؛ مەسروور بارزانی، بەڵێنی داوە کە حکومەتەکەی ڕێگە نادات ئەمە ڕوو بدات[27]. لایەنە کوردییەکان دەتوانن مەترسیی ئاسایشی بۆ سەر پڕۆژەکە دروست بکەن، یان تەنانەت ڕێگری لە بونیادنانی لە ناوچەکانی نزیک حکومەتی هەرێم بكەن، بەمەش ڕێگای گەشەپێدان تووشی گرفت دەبێـتەوە. هاوکات پەکەکە کە بوونی بەهێزی هەیە لە ڕۆژئاوای پارێزگای نەینەوا و ئەودیوی سنوورەکانی عێراق لە دیوی سووریا و لە  ململانێیەکی درێژخایەندایە لەگەڵ حکومەتی تورکیا، ڕەنگە ڕێگری لە کارەکانی بونیادنانی بکات یان تەنانەت هەڕەشە لە گواستنەوە ڕێگای گەشەپێدانیش بکات[28].

بە بڕوای سەردار عەزیز، پڕۆژە ژێرخانییەكان لە هەر وڵاتێكدا هەمیشە ڕەهەندێكی سیاسییان هەیە، بە تایبەت کاتێک باس لە پڕۆژەی سەرتاسەریی دەکرێت، بەڵام بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە دەوڵەتی عێراق لە ژێر ترسی دابەشبووندا حوکمڕانی دەکات، دەرکردنی حكومەتی هەرێم لە ڕێگای گەشەپێدان هەنگاوێکی مەترسیدارە. كورد ئەو پڕۆژەیە وەک بەشێک لە ستراتیژێکی گەشەنەکردن و پەراوێزخستن و وەدەرنانی پارتی کرێکارانی کوردستان دەینن، کە دەبێتە هۆی دابەشبوونی ناوخۆیی زیاتر لەناو هێزە سیاسیەكان. وەزیری گواستنەوە و گەیاندنی حكومەتی هەرێم جەختی لەوە کردووەتەوە «بەبێ کوردستان هیچ ڕێگایەک بۆ گەشەکردن لە عێراق جێبەجێ نابێـت»[29].

بەڵام هۆکارگەلێک هەن کە ڕەنگە گرنگیی تورکیا بۆ ڕێگای گەشەپێدان کەم بکەنەوە و ئەوەش تەنها پەیوەندییان بەو ئاستەنگانەوە نییە کە ڕەنگە عێراق ڕووبەڕووی ببێتەوە لە جێبەجێکردنی پڕۆژەکەدا. چەندین دۆسیەی هەڵواسراو لە نێوان دوو وڵاتدا هەن، دیارترینیان سەبارەت بە ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكانی تورکیا لە باکووری عێراق دژی پەکەکە، ڕاگرتنی گواستنەوەی نەوت لە هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی تورکیاوە لە لایەن عێراقەوە، پرسی ئاو و گلدانەوەی ئاوی ڕووبارەكانی دیجلە و فوڕات لە توركیا. ڕێگەی گەشەپێدان ڕەنگە هاندەرێک بێت بۆ هاوکاریی هەردوو وڵات، بەڵام ئەگەری ئەوەش هەیە ئەم پرسە هەڵواسراوانە تەنیا بۆشایی بێمتمانەیی قووڵتر بکەنەوە و هاوکارییەکان لە ڕێڕەو لا بدەن[30].

باڵوێزی چین لە عێراق؛ «کوی وی»، ڕایگەیاند حکومەتی چین بەنیازە کۆنفڕانسێک لە سەر پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدانی عێراق ساز بکات. وتەکانی «وی» لە میانەی دیداری لەگەڵ ڕەزاق سەعداویی وەزیری گواستنەوەی عێراق لە بەغدا بۆ گفتوگۆکردن لە سەر هاوکارییەکانی نێوان عێراق و چین بوو. ئەلسەعداوی لە بەیاننامەیەکدا وتی: ئێمە بەوپەڕی خۆشحاڵییەوە چاوەڕێی بەهێزکردنی هاوبەشیمان لەگەڵ چین دەکەین. ئاماژەی بەوەش کردووە: ” ڕێز لە پێشکەوتنە زانستی و تەکنیکییەکانی پەکین دەگرین و دەمانەوێت لە شارەزایی چینییەکان لە کۆمەڵێک بواردا کە پەیوەندییان بە گواستنەوەوە هەیە؛ سود وەرگرین.” باڵوێزی چین ئاشکرای کرد کە حکومەتەکەی بەشداری لە پڕۆژەکەدا دەکات دوای پشکنینی وردەکارییە گشتگیرەکانی پڕۆژەکە و هەڵسەنگاندنی توانای ئابوورییەكانی پڕۆژەكە. «وی» باسی لەوە کرد کە پەکین خوازیاری بەشداربوونە لە پڕۆژەکەدا بەم شێوەیە، باڵوێزخانەکە پێشتر ڕاوێژکاری ئابووریی خۆی ناردووە بۆ کۆمپانیای گشتی بۆ هێڵی ئاسنی عێراقی بۆ ئەوەی زانیاریی زیاتر لە سەر تایبەتمەندییەکانی پڕۆژەکە بزانێت. باڵوێزی چین لە عێراق ئاشکرای کرد کە لیژنەی گەشەپێدان و چاکسازیی نیشتمانیی چین بە فەرمی دەسەڵاتی پێدراوە پەیوەندی لەگەڵ وەزارەتی گواستنەوەی عێراق بکات سەبارەت بەو پڕۆژەیە. «وی» ڕوونی کردەوە کە بەشداریکردنی پەکین لە ڕێگای گەشەپێدانەوە ڕەنگدانەوەی ئەرێنیی دەبێت لە سەر لایەنی عێراقیی، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی چین دەیەوێت پەیوەندییەکانی لەگەڵ عێراق کاریگەرتر بێت. زۆرێک لە وڵاتانی عەرەبی و ناوچەیی و ئەورووپی ئامادەیی خۆیان دەربڕیوە بۆ وەبەرهێنان و بەشداریکردن لە پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان لە عێراق[31].

لە شوباتی 2024دا وەزیرانی گواستنەوەی عێراق و توركیا كۆ بوونەوە. لەوێدا جەخت لە سەر ئەو پێشکەوتنە بەرچاوانە کرایەوە کە لە هەردوو قۆناغی هێڵی ئاسنین و ڕێگاوبانی پڕۆژەکەدا بەدەست هاتوون و باس لە گرنگییەکەی کراوە بۆ هەردوو وڵاتی تورکیا و عێراق. وەزیری توركیا ئوراڵئۆغڵو ڕایگەیاند کە لە چەند مانگی داهاتوودا لە نزیکەوە بەدواداچوون بۆ پێشهاتەکان دەکەن سەبارەت بە پارەدارکردن و تەندەرکردنی پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان. وەزیری عێراق باسی لە وردەکارییەکانی پێشکەوتنەکانی پڕۆژەكە كردووە كە سێ پێکهاتەی سەرەکیی پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدانی خستە ڕوو کە بریتین لە هێڵی ئاسن، ڕێگای خێرا و بەندەری گەورەی فاو. ناوبراو ڕایگەیاند کە ڕێککەوتن لە سەر پرسەکانی دەستبەسەرداگرتنی زەوی بە درێژایی ڕێگاکە کراوە، هەردوو وەزیر ڕێک کەوتن لە سەر کردنەوەی ئۆفیس لە وڵاتی بەرامبەر بە تایبەتی بۆ هەماهەنگیی کارکردن لە سەر پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان[32].

بە بڕوای توێژەر «بەڕاء سابری» لە پەیمانگای واشنتن، دەبێت بەرپرسانی عێراق بزانن کە وڵاتەکە توانای ئەنجامدان و تەواوکردنی پڕۆژەیەکی وەها فراوانی نییە کە تێچووی ڕاگەیەنراوی دەگاتە ١٧ ملیار دۆلار. ژێرخانی عێراق لە داڕماندایە، خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان لاوازن و دۆخی ئەمنی بە لاوازی دەمێنێتەوە. جگە لەوەش، ئابووریی عێراق هێشتا ئابوورییەكی كرێخۆرە و ناجێگیرە و پەیوەستە بە نرخی نەوتەوە، ئەمەش دۆخێکی ئابووریی ناپایەدارە بۆ وڵاتێک کە بەهیوای وەبەرهێنانە لە پڕۆژەی کارە گەورەکاندا. هەروەها ئاماژەکانی دابەزینی بەهای دیناری عێراقی بەرامبەر بە دۆلار و دابەزینی گەشەی بەرهەمی ناوخۆیی لێ دەكەوێتەوە. هەروەها هەرێمی کوردستان بەگومانە لە ڕێڕەوی پڕۆژەکان و بەبێ ئەویش ئەستەمە پڕۆژەكە جێبەجێ ببێت[33]، چونكە بەلای هەرێمەوە ئەمە هەوڵێکی بەئەنقەستە بۆ سنووردارکردنی ڕۆڵی ئابووریی هەرێم. بە تایبەت دەبێتە هۆی لەدەستدانی سەرچاوەیەكی گرنگی داهات بۆ هەرێم كە ئەویش گومرگ و ڕسوماتی خاڵی سنووریی ئیبراهیم خەلیلە وەک تاكە دەروازەی فەرمی كە عێراق لەگەڵ توركیا هەیەتی و لە سەرەتای دروستبوونی حكومەتی هەرێمەوە یەكێک بووە لە سەرچاوەكانی داهاتی هەرێمەكە.

سیناریۆ ئایندەییەكان

١. لەشکرکێشیی زیاتری تورکیا بۆ سەر سنووری پارێزگای دهۆک و ڕۆژئاوای موسڵ، لە پێناو دوورخستنەوەی پێگەکانی گەریلای پارتی کرێکاران تاوەکوو گرەنتیی ئاسایشی پڕۆژەکە بکات لە داهاتوودا.

۲.  بە هۆی ئەوەی حکومەتی عێراق نیازی نییە هەرێم ببێتە بەشێکی گرنگ لە پڕۆژەکە و دەیەوێت کەمترین بەرکەوتنی لەگەڵ خاکی هەرێم هەبێت، ئەوەش ببێتە دۆسیەیەکی دیکەی ململانێ لە نێوان هەولێر و بەغداد.

۳.  ئێران و کوێت زۆر خۆشحاڵ نین بە پڕۆژەکە، ئەمەریکا و ئیسڕائیل پلانی بەدیلیان هەیە تاوەکوو پڕۆژەیەکی دی لە هیندستانەوە بۆ عەرەبستان و تا دەگاتە ئیسڕائیل دروست بکەن، هەموو ئەو وڵاتە دژبەرانە کاریگەرییان دەبێت لە سەرنەگرتنی پڕۆژەکە.

٤. لە ناوخۆدا عێراق توانای تەرخانکردنی دارایی پێویستی نییە چ بۆ تەواوکردنی بەندەری گەورەی فاو، چ بۆ ڕێگای گەشەپێدان، هەروەها لە ڕووی کارگێڕییەوە ئەستەمە بتوانێت پڕۆژەیەکی وا بەڕێوە ببات، بۆیە قەرزی بیانی و کەرتی تایبەت دوو بەدیلن وەک چارەسەر لە ئایندەدا دێنە پێشەوە.

٥. هێزە شیعییەکان نایانەوێت لە ئێستا ئەو پڕۆژە بچێتە بواری جێبەجێکردنەوە، چونکە ئاستی جەماوەریی سوودانی زیاد دەکات، بە تایبەتییش کە نزیک دەبینەوە لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە ساڵی داهاتوودا.

دەرئەنجام

پەیوەندییە دووقۆڵییەكانی عێراق و چین بەردەوام لە گەشەكردنی بەرچاودان، لەو نێوەندەشدا وزە تەوەری سەرەكیی پێكگەشتنی هەردوو لایە. پەیوەندییەكان لە پاش ڕاگەیاندنی پڕۆژەی پشتێن و ڕێگا بایەخی زیاتر بووە، ئەویش بە هۆی پێگەی جیۆپۆلەتیكی و جیۆستراتیژیی عێراقەوە كە دەتوانرێـت وەک پردێكی پەیوەندی بۆ گرێدانی كەنداو بە توركیا و ئەورووپاوە ببینرێت. لەو نێوەندەشدا عێراق خواستی زۆری هەیە بۆ پەرەپێدان و هەمەچەشنكردنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ چین، بەڵام لێكەوتەكانی جەنگی دەیان ساڵە سەرخان و ژێرخانی وڵاتەكەی بە لاوازی هێشتووەتەوە، هەر بۆیە وڵاتەكە خوازیارە ببێتە بەشێكی گرنگ لە پڕۆژەی ڕێگای ئاوریشمیی نوێی چینی و تاوەكوو ئابوورییەكەی هەمەچەشن بكات و بەشدار بێت لە تۆڕی بازرگانیی نێودەوڵەتیی جیهانی. بۆ ئەو مەبەستەش لە 2010ەوە دەستی كردووە بە بونیادنانی بەندەری گەورەی فاو و لە مایسی 2023دا پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدانی ڕاگەیاند كە بەندەرەكە بە تۆڕێكی ڕێگاوبان و هێڵی شەمەندەفەر بە توركیاوە دەبەستێتەوە، ئەو پلانەش دەستكەوتی گرنگی ئابووری و بازرگانی پێشكەشی عێراق دەكات. بەڵام چەندین ئاڵنگاری هەن كە ئەنجامدانی پڕۆژەكە ئەستەم دەكەن، لەوانە: گەندەڵیی ئابووری و كارگێڕی، تێچووی ئابووری، ناسەقامگیریی ئاسایشی، نیگەرانییەكانی دەوڵەتانی دراوسێ لە پڕۆژەكە، دژایەتیی ئەمەریكا و ناڕوونیی هەڵوێست و پێگەی هەرێمی كوردستان، ئەوەش وا دەكات كە پڕۆژەكە بە كۆمەڵێک قەیرانی قووڵەوە دەست پێ بكات كە لەوانەیە ئەنجامدانی بەو دۆخەی ئێستاوە ئەو ئامانجە نەپێكێت كە بۆی دانراوە یان لەوانەیە نەتوانرێت تەواو بكرێت.

سەرچاوە و پەراوێزەكان

[1] Tudor, T. & Dutra, C. (2021). The Routledge Handbook of Waste, Resources and the Circular Economy. Routledge. New York.

[2] Meszár Tárik, The Growing Cooperation Between Iraq and China, in a book “the Eurasia series, Regional Integration in Eurasia, EURASIA CENTER JOHN VON NEUMANN UNIVERSITY Budapest, November 2022, P. 90.

[3] Meszár Tárik, The Growing Cooperation Between Iraq and China, in a book “the Eurasia series, Regional Integration in Eurasia, EURASIA CENTER JOHN VON NEUMANN UNIVERSITY Budapest, November 2022, P. 93-94.

[4] بۆ زانیاریی زیاتر دەربارەی گەشەكردنی پەیوەندییەكانی چین لەو قۆناغەدا، بڕوانە: د. هيوا عەزیز سەعيد، هۆشمەند عەتا مەحموود، گەشەكردنی هەژموون و كاریگەریی چین لە سایەی باڵادەستیی ئەمەریكادا، مجلة جامعە تنمیة البشریة، المجلد 9، العدد 4، (2023).

[5] Meszár Tárik, The Growing Cooperation Between Iraq and China, in a book “the Eurasia series, Regional Integration in Eurasia, EURASIA CENTER JOHN VON NEUMANN UNIVERSITY Budapest, November 2022, P. 94.

[6]  د. باهر مردان مضخور: العلاقات العراقية – الصينية في مرحلة ما بعد اقامة الشراكة الاستراتيجية 2015 نحو انشاء آلية للحوار الاستراجي العراقي-الصيني، مقال بحثي منشور في صحيفة الصباح البغدادية بمناسبة ذكرى مرور ستين عاما على إقامة العلاقات الدبلوماسية بين الصين والعراق. 25/8/2019، (63) العلاقات العراقية- الصينية .. نحو انشاء الية حوار استراتيجي | Dr . Baher Mrdan – Academia.edu

[7]  بڕوانە: هۆشمه‌ند عه‌تا، فاكته‌ری كوردی له‌ په‌یوه‌ندییه‌كانی عێراق-چیندا، گۆڤاری ئایندەناسی، ژماره (6‌)ی ئازاری ٢٠٢١.

[8] Anchi Hoh, Covid and China’s BRI in Iraq and Syria. Middle East Policy. Retrieved  from: Covid and China’s BRI in Iraq and Syria – Hoh – 2021 – Middle East Policy – Wiley Online Library

[9] Shannon Tiezzi, China and Iraq Announce Strategic Partnership, December 23, 2015, The Diplomat. Retrieved from: China and Iraq Announce Strategic Partnership – The Diplomat

[10] KSENIA SVETLOVA, How Iraq Became the Top Link in Beijing’s Belt and Road Strategy. 02/06/2022, The Medialine. Retrieved from: How Iraq Became the Top Link in Beijing’s Belt and Road Strategy – The Media Line

[11] Meszár Tárik, Op. Cit. P. 98

[12] جمعية الصداقة العراقية الصينية، لە سەر ئەم لینكە بەردەستە: https://www.iqch.org/site/index#news

[13] المصدر نفسە.

[14] ماجد البريكان، ميناء الفاو الكبير… هذه هي التحديات التي يواجهها هذا المشروع الذي يربط الشرق بالغرب، الثلاثاء 26 فبراير 2019،

[15] المصدر نفسە.

[16] المصدر نفسە.

[17] FRANCE 24: شركات إيطالية تشرع في بناء عاشر أكبر ميناء في العالم بمدينة الفاو، نشرت في: 06/04/2010 – 06:31،

[18] SARDAR AZIZ, Iraq’s Development Road: No Place for Kurdistan? Carnegie Endowment for International Peace, August 08, 2023, https://carnegieendowment.org/sada/90345

[19] Amr Salem, Chinese government to hold conference on Iraq’s Development Road project, January 18, 2024, retrived from: https://www.iraqinews.com/iraq/chinese-government-to-hold-conference-on-the-development-road/

[20] Baraa Sabri, Iraqi Officials Eye a Path for Chinese-Iraqi Development, Sep 28, 2023, washington institute for near east policy, retrieved from: Iraqi Officials Eye a Path for Chinese-Iraqi Development | The Washington Institute

[21] Harith Hasan, Iraq’s Development Road: Geopolitics, Rentierism, and Border Connectivity, Malcolm H. Kerr, Carnegie middle east center, MARCH 11, 2024

[22] Harith Hasan,

[23] حمزة مصطفى، السوداني وضع حجر الأساس للربط السككي مع إيران بغداد تصر على نقل المسافرين فقط… وطهران تريد ضم البضائع، الشرق الاوسط، نُشر: 13:14-2 سبتمبر 2023م،

[24] Harith Hasan, Op. Cit.

[25] Ibid.

[26] Ibid.

[27] “Masrour Barzani to the Turkish Delegation: The Development Road Must be Implemented with the Kurdistan Region’s Approval” [in Arabic], Al-Masalah, August 24, 2023, https://almasalah.com/archives/64078.

[28] Harith Hasan, Op. Cit.

[29] Saradr Azeez, Op. Cit.

[30] Maha El Dahan and Ahmed Rasheed, “Explainer: What Is Stopping the Iraq-Turkey Oil Pipeline Restarting?,” Reuters, October 9, 2023, https://www.reuters.com/business/energy/what-is-stopping-iraq-turkey-oil-pipeline-restarting-2023-10-09.

[31] Amr Salem, Chinese government to hold conference on Iraq’s Development Road project, January 18, 2024, retrived from: https://www.iraqinews.com/iraq/chinese-government-to-hold-conference-on-the-development-road/

[32] Iraq-Business News, retived from: https://www.iraq-businessnews.com/2024/02/05/turkiye-iraq-to-open-new-offices-for-development-road-project/

[33] Baraa Sabri, Op. Cit.