ئامادەكردن: ژیلوان لەتیف یارئەحمەد

عێراق لە نموونەی ئەو وڵاتە پڕ ئاریشانەیە كە گیروگرفتە سیاسی و ئابوورییەكانی لەگەڵ خۆیدا هەڵدەگرێت، بەو پێودانگەی كە ڕیشەی ئەو گیروگرفتانە لە ئەجێندای كاری حكومەتە یەکلەدواییەكەكاندا بە میرات ماوەتەوە. ئاشكرایە كە حكومەتی سوودانی لە بەردەم ئاڵنگاریی ئەو كێشمەكێشە سیاسی و ئابوورییانەدایە كە لەگەڵ دەستبەكاربوونیدا ئامادەییان هەبوو، هاوكات بەهیوای چوونە ناو قۆناغی بەرەنگاری و هەنگاونان لە ڕووی چاكسازیی ڕاستەقینەدا سەرپێ كەوت، بەڵام لێكەوتەكانی شەڕی غەززە و پرسی ناجێگیریی بەهای دینار لە بەرامبەر دۆلار و پێشهاتە نوێیەكانی كاریگەریی ململانێكانی ئەمەریكا و ئێران لە عێراقدا، بوونەتە گرنگترین ئەو ئاڵنگارییانەی لە بەردەم كارنامە چاكسازییەكەی حكومەتی سوودانیدا بنجیان داكوتاوە.

شەڕی غەززە و دەرهاویشتەكانی لە سەر عێراق

شەڕی غەززە کاردانەوەی بەهێز و كاریگەری لە سەر دۆخی ناوخۆیی عێراق جێ هێشت، وەک چۆن تەمایی ئەو كاریگەرییە لە سەر زۆرێک لە وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامیدا خۆی نواند، بەڵام ئەو كارتێكردنە عێراقییە لە هەڵوێستە جەماوەری و فەرمییەکانیدا لە شێوەی ڕەتکردنەوەی دەستدرێژییەک تێپەڕی، تاكوو ئەو ڕادەیەی خواستی جموجووڵی سەربازی و خۆسازدانی سوپای بەدوادا هات و ڕەهەندێکی سەربازییان وەرگرت، ئەو مەیلە توندڕۆیەش پەیوەندیدار بوو بەو ڕێبازە چەکدارییەی کە خۆیان وەک بەشێک لە “میحوەری بەرەنگاری”ی دەسەڵات و هێزی سەربازی كە بەسەر وڵاتانی دیکەی ناوچەکەدا درێژ دەبێتەوە، لە نێویاندا بزووتنەوەی حەماس كە بە بەشێکی سەرەکی دادەنرێت.

لە ژێر كاریگەرییەكانی دەرهاویشتەی جەنگەكەدا، ناوەندی جەزیرە بۆ توێژینەوە هێمای بۆ ئەوە كردووە كە لە وادەی سەرهەڵدانی جەنگی غەززەدا؛ عێراق شایەتحاڵی چەندین خۆپیشاندان و جموجووڵی سیاسیی دەستبەجێ بوو، لەوانە دانیشتنی تایبەتی ئەنجوومەنی نوێنەران و کۆبوونەوەیەکی بە پەلەی یەکێتیی پەرلەمانی عەرەبی لە بەغداد، لە كاتێكدا هەندێک کوتلەی سیاسی بەشداریی چەکداریی خۆیان لە جەنگدا بە دەستتێوەردانی ئەمەریکا لە ئۆپەراسیۆنەکانی ئیسڕائیلدا گرێ دا، یاخود بە دەستپێكردنی هێرشی زەمینی بۆ سەر غەززە، تەنانەت بەشێک لە گرووپە پەڕگیرەكان بە فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و مووشەک هێرشیان کردە سەر ئەو ناوەندە سەربازییانەی کە سەربازانی ئەمەریکیی لێ مۆڵ ببوون، كە دیارترینیان بنكەكانی «ڤیکتۆریا» لە نزیک فڕۆکەخانەی بەغدا، عەین ئەسەد لە ڕۆژئاوای عێراق و هەریر لە هەولێر، هەروەها بنکەی ئەلتەنف لە لادێکانی دێرەزۆر لە ڕۆژهەڵاتی سووریا، یاخود ئۆپەراسیۆنی تۆفانی ئەقسا، لە ٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣؛ کاردانەوەی توندی لە عێراقدا بەدوای خۆیدا هێنا.

جیا لەوە، محەمەد شیاع سوودانی لە لوتکەی ئاشتیی قاهیرە لە 21ی تشرینی یەکەمی 2023، لە وتارەكەیدا زمانێکی توندی دژی هێرشەکانی ئیسڕائیل بەکار هێنا، کە بە “تاوان” و “جینۆساید” وەسفی کرد و داوای ئاگربەستی دەستبەجێی کرد. ئەم هەڵوێستە دەستبەجێیانە لەگەڵ مەزاجی گشتیی عێراقییەكاندا دەگونجا، کە پشتیوانیی دۆزی فەڵەستین دەکات، هاوكات هەندێک لە کوتلە عێراقییەکان بەشداریکردنیان لە شەڕی ئێستای غەززە بەستەوە بە دوو ئاڕاستەوە: یەكەم: دەستتێوەردانی ئەمەریکا لە لایەن ئیسڕائیل و هێرشی زەمینیی ئیسڕائیل و پشتڕاستکردنەوەی پشتیوانیی بێمەرجی واشنتن بۆ ئیسڕائیل، ئەمەش لە کاتی بۆردوومانی ئیسڕائیل بۆ سەر نەخۆشخانەی ئەلئەهلی لە غەززە ڕووی دا و بە هۆیەوە نزیکەی 500 فەڵەستینی گیانیان لەدەست دا. ئەمەش تووڕەیی بەرفراوانی عێراقی لێ کەوتەوە و وتەبێژی لیواکانی «حزبوڵڵا» لە 19ی ئۆکتۆبەردا ڕایگەیاند کە «ئەمەریکییەکان هاوبەشی جەوهەرین لە کوشتنی خەڵکی غەززە و هەر بۆیە دەبێت بەرگەی لێکەوتەکانی بگرن».

 لە ژێر ئەم كاریگەرییانەدا، بەردەوامیی شەڕی  غەززە دەتوانێت ڕاستەوخۆ کاریگەریی لە سەر چەندین وڵاتی ناوچەکە هەبێت، دیارترینیان لوبنان و سووریا و عێراقە، بە تایبەت كە لە هەموویاندا هێزی چەکداریی کاریگەر و گرنگ هەن کە دەکەونە ژێر ناوی «میحوەری بەرەنگاری» و توانای سەربازیی گەورە و کاریگەریی سیاسیی فراوانیان هەیە. بەردەوامیی شەڕ، مانای ڕاکێشانی ئەو سێ وڵاتە دەبێت بۆ شەڕ بە جۆرێک لە جۆرەكان كە پێدەچێت دۆخی عێراق لەچاو سووریا و لوبنان کەمتر سەخت بێت، بەو پێیەی سنووری وشکانیی لەگەڵ ئیسڕائیلدا نییە، هەروەها چەکدارانی سەر بەو کوتلانەی بەشدارن لە شەڕەکەدا زیاتر ڕوو لە سووریا و لوبنانن، هەر بۆیە ئەگەری ئەوە هەیە ئەم دۆخە بگۆڕێت ئەگەر شەڕەکە فراوانتر بێت بۆ لوبنان و سووریا، ئەوا حەتمی دەبێت کە کوتلە عێراقییەکانی ئامادەبوو لە سووریا بەشداری بکەن، لێرەشەوە کاردانەوەکان بە شێوەیەکی سەرەکی پەیوەندییان بە تێکچوونی چاوەڕوانکراوی پەیوەندییەکان لەگەڵ ئەمەریکا هەیە، هەروەها ئەو کێشە سیاسی و ئابوورییانەی كە دەتوانێت بۆ عێراقی دروست بکات، لە كاتێكدا پارەی عێراق لە فرۆشتنی نەوت لە بانکی یەدەگی فیدراڵیی ئەمەریکادا دەهێڵرێتەوە تەنانەت دەتوانێت پەكی بخات و ڕەنگە ڕایبگرێت، ئینجا حکومەت لە بەغدا بە تەواوی شکست دەهێنێت لە جێبەجێکردنی ئەرکەکانی و ڕەنگە قەیرانێکی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئەمنی لە عێراقدا سەر هەڵبدات، بەم پێیە بەدوور نازانرێت ئەمەریکا بژاردەی ئابووری پێشنیار بکات كە ئەگەر بنکەکانی لە عێراق بەردەوام بن لە بەرکەوتنی هێرشەکان، ئەوا بابەتەکە ئاڵۆزتر دەبێت كە ڕەنگە حکومەتی عێراقیش بخاتە بەردەم تاقیکردنەوە سەختەکان. بە دڵنیاییەوە ئاڵۆزترین بابەتیش ڕوو دەدات ئەگەر شەڕەکە درێژ ببێتەوە بۆ ئێران، بەو پێیەی ئەوکات عێراق لە ناوەڕاستی جەنگەكەدا دەبێت و ناتوانرێت خەیاڵ بکرێت کە دوور لە ڕووبەڕووبوونەوە بمێنێتەوە و ڕەنگە ئاژاوەی ئەمنییش ڕوو بدات و سەر بكێشێت بۆ هێرشکردنە سەر بارەگا دیپلۆماتییەکانی ڕۆژئاوا و بەدووریش نازانرێت ئەمەریکا و ڕێکخراوە تیرۆریستییەکان ئەو بۆشاییە ئەمنییە بقۆزنەوە کە لە ئەنجامی ئەو جۆرە پێشهاتانەدا دروست دەبێت.

لە بارەی ئەم دەرهاویشتانە، یاسین تەها ئەوە پشتڕاست دەكاتەوە كە جەنگی غەززە پێشهاتێكی ئەمنی و سیاسیی هەرێمایەتیی نوێیە كە پەیوەندیدارە بە جەمسەری ئەمەریكی و جەمسەری ئێرانی لە ناوچەكە، ئەمەش بەو مانایە دێت بە عێراقیشەوە پەیوەندیدارە بە شێوەیەكی ئۆتۆماتیكی، چونكە لە عێراقدا زۆر گرووپی چەكدار هەن بەشێكن لە بەرەی ئێرانی و بە خۆیان دەڵێن “موقاوەمەی ئیسلامی”. لە پاش حەوتی ئۆكتۆبەری 2023، ئەم گرووپانە ناوبەناو چالاكییان هەبووە دژی سوپای ئەمەریكا لە عێراق و سووریا، بەڵام هێشتا پەرچەكدارەكانی ئەمەریكا توند و زەبری كاریگەر نین، باوەڕیش وایە لە قۆناغی داهاتووی پاش هەڵبژاردنی 18ی دیسەمبەری 2023 ئەو پەرچەكردارانە توندتر ببن، ئەوەش عێراق دەخاتە قۆناغێكی دژوارەوە.

لە ڕووی سیاسییەوە جەنگی غەززە بەكار هێنرا بۆ موزایەدەی بەهاناوەچوونی فەڵەستین، چ لە ناوخۆی شیعە لە نێوان سەدر و چوارچێوەی شیعی، چ لە نێوان هێزە شیعەكان و هێزە سوننەكانی دۆست و نزیك لە وڵاتانی كەنداو و توركیا. بە كەڵکوەرگرتنیش لە سەرقاڵییەكانی دەوروبەر بە لێكەوتەی جەنگی غەززە، سەرۆكی پەرلەمانی عێراق محەمەد حەلبوسی لە پۆستەكەی دوور خرایەوە بەبێ ئەوەی كێشەیەكی گەورە دروست بكات.

لێكەوتەكانی جەنگی غەززەش پەیوەندیی زۆری هەیە بە ئاست و وادەی درێژەكێشانی و هەڵوێستی یەكلایی تاران لە جەنگەكە، چونكە بكەرە شیعییە عێراقییە بەشدارەكانی ئەو ململانێیە زیاتر ڕێنمایی لە ئێرانەوە وەردەگرن بۆ شێوازی مامەڵەكردن و دیاریكردنی ڕۆڵ، لە سەرەتاكانی جەنگەكەشدا زیاتر لە عێراق؛ ئێران میحوەری لوبنان و یەمەنی بەكار هێناوە بۆ بەرەنگاری.

ناوەندی هەواڵگریی سكای عەرەبییە جەخت لەوە دەكاتەوە كە بەردەوامیی كاریگەریی جەنگی غەززە  کاردانەوەی نەرێنی لە سەر عێراق و لایەنە ئەمنییەكەی جێ دەهێڵێت، لە بەر ڕۆشنایی ترسی تێوەگلانی تەواوەتیی هێز و فراکسیۆنەکانی عێراق لە پاشخانی پشتیوانیی ئەمەریکا بۆ ئیسڕائیل، ئەویش بە هۆی کاریگەریی عێراق لە ناو  «میحوەری بەرەنگاری»، بە سەرۆکایەتیی ئێران،  چونكە ئەو هێزە عێراقییانە دابەش بوون لە نێوان لایەنە هاوبەشەکانی دەسەڵات، کوتلە چەکدارەکانی ناو پێکهاتەکانی هێزەکانی کۆکردنەوەی جەماوەری، یان کوتلە سەربەخۆکان. هەروەها ناوەندەكە هۆشداریی داوە لە «تێوەگلانی فراکسیۆنە عێراقییەکان» کە خاوەنی چەک و پارەن و پەیڕەوی لە ڕەوتی دەرەکی دەکەن و لە ململانێکاندا خزمەت بە بەرژەوەندیی عێراق ناکات و ڕەنگە ببێتە هۆی داڕمانی لایەنی ئەمنی بە هۆی زۆریی ژمارەی کوتلەکان و دیدگا جیاوازەکانیان سەبارەت بە مامەڵەکردن لەگەڵ ڕووداوەکان بە تایبەت لە غەززە، بە جۆرێک دۆخەکە تێک بچێت و بگۆڕێت بۆ شەڕی تائیفی و نەتەوەیی، جیا لەوەی کە لە ناوچەکانی فەڵەستین ڕوو دەدات، بە تایبەتی کە عێراق هێشتا بەدەست تیرۆرەوە دەناڵێنێت، بە تایبەت كە ئەنتۆنی بلینکن وەزیری دەرەوەی ئەمەریکا، دوای سەردانەكەی بۆ بەغداد، پێشهاتەکانی دۆخی کەرتی غەززە و پێویستیی فراواننەکردنی ململانێکانیان تاوتوێ کرد و لە لێدوانەکانیدا بۆ ڕۆژنامەنووسان، هۆشداریی دا لەوەی کە میلیشیاکانی لایەنگری ئێران لە ئیستغلالکردنی شەڕی غەززە و هێرشکردنە سەر بەرژەوەندییەکانی ئەمەریکا تێوە گلاون، هەر بۆیە جەختی كردەوە لە پێویستیی فراواننەکردنی ململانێکان و دووپاتی كردەوە نایانەوێت هیچ ڕووبەڕووبوونەوەیەک لەگەڵ ئێران ڕوو بدات، بەڵام هەموو ڕێوشوێنێک دەگرینە بەر بۆ پاراستنی هێزەکانمان و هاوڵاتییان، هەوڵی خۆمان دەدەین بۆ ئەوەی ململانێکان لە دەرەوەی غەززە فراوانتر نەبێت.

 

ناجێگیریی دۆخی دۆلار و ئایندەی ئابووریی عێراق

بەردەوامیی دابەزینی بەهای دیناری عێراقی بەرامبەر بە دۆلاری ئەمەریکی و ناجێگیریی نرخ و نەبوونی دڵنیایی تەواوەتی لە مامەڵەی بازاڕ و ئاڵۆگۆڕەكان، هەتا ئاستی نزیكبوونەوەی لە تۆماركردنی ژمارەیەكی پێوانەیی و مەترسیی بەردەوامبوونی، هەڵئاوسانی نرخەكان، عێراقییەکان تووشی کێشە دەکات و مەترسیی کاردانەوەی کارەساتبارانەی لە سەر بارودۆخی ژیان و توانای کڕین لای عێراقییەكان جێ هێشتووە، کە ڕۆژانە بە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی کاڵا و کەرەستە و خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان لە دابەزیندایە، لەگەڵ دابەزینی نرخی کاڵا و کەرەستە و خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان كە ڕاستەوخۆ پەیوەستن  ناجێگیری بەهای دینار بەرامبەر دۆلار.

ئاژانسی ڕۆیتەرز ئاماژە بەوە دەكات كە زۆرێک لە بانکە ناوخۆییەکان لە ماوەی چەند مانگی ڕابردوودا سنووردارکردنی دەرهێنانی پارەی نەختینەی دۆلاریان کردووە، بەمەش نرخی ئاڵوگۆڕەكان هاوتەریب لەگەڵ بازاڕدا بەردەوامیی بەرزبوونەوەی بەخۆیەوە بینیوە، بەمەش بەشێک لە بانکەکان نرخی دۆلاریان کەم بووە، چونکە خەڵکێکی زۆر هەوڵیان دەدا دۆلار بە یەکجاری بکێشنەوە لە کاتێکدا هەست بە نائارامی دەکەن لە سەر سیستمی دارایی، هاوکات هەندێک لە بانکەکانیش کەموکورتییان هەبووە، چونکە قەرزەکانیان بە دۆلار دابین کردووە کە دواتر بە دینار دەدرێتەوە. لە نێو ئەم بارەدا، دکتۆر ڕائید ئەلعەزاوی سەرۆکی سەنتەری ئەلئەمسار بۆ لێکۆڵینەوەی ستراتیژی و ئابووری، پێی وایە هەڵئاوسانی نرخی ئاڵوگۆڕی دراو بەردەوام دەبێت، سەرەڕای هەوڵەکانی بانکی ناوەندیی عێراق بۆ کۆنترۆڵکردنی و گەڕانەوە بۆ نرخی پەسەندکراوی فەرمی کە 146 هەزار دینارە بۆ هەر 100 دۆلارێک، ئەمەش وای کردووە چاودێران و شارەزایانی ئابووری زەنگی ئاگادارکردنەوە لێبدەن کە چی ڕوو بدات؛ سەقامگیریی سیاسی و کۆمەڵایەتیی وڵات زیاتر ناسەقامگیر دەکات و ڕێژەی بەرزی هەژاری و بێکاری و نرخە بەرزەکانیش بەرز دەکاتەوە. هەر بۆیە دابەزینی بەهای دیناری عێراقی بەرامبەر دۆلاری ئەمەریکی بووەتە قەیرانێکی جددی، بە تایبەت ئەوانەی چینی مامناوەند و هەژارن، ئەوەش بە هۆی دابەزینی ڕێژەی هەڵئاوسان و بەرزبوونەوەی نرخەکانەوە، ئەمەش سەختیی بارودۆخی ژیان و ئابووری گەورەتر دەکات لە بەر ڕۆشنایی بەرزی ڕێژەی بێکاری.

ئەلعەزاوی ئاماژە بەوە دەكات كە ململانێ توندەکەی نێوان واشنتن و تاران لە ڕووی ئابوورییەوە و بە شێوەیەکی خنکێنەر کاریگەریی لە سەر عێراق هەیە، بەو پێیەی هەنگاوەکانی بانکی فیدراڵیی ئەمەریکا بووە هۆی سنووردارکردنی ڕۆیشتنی پارە بە دۆلار بۆ ئێران لە عێراقەوە، سەرەڕای گفتوگۆکانی نێوان یەدەگی فیدراڵیی ئەمەریکا و بانکی ناوەندیی عێراق بۆ چارەسەرکردنی قەیرانەکە، پێدەچێت تا ئێستا هیچ چارەسەرێکی کۆنکرێتی دانەنرابێت، بەو پێیەی داواکاریی لایەنی ئەمەریکی هەیە بۆ ڕاگرتنی گواستنەوەی دارایی گەورە و ناڕەوا بۆ ئێران و بۆ کۆنترۆڵکردنی هاتنەژوورەوە و دەرچوونی دۆلار لە عێراق. لە لایەکی دیکەوە پێدەچێت گوشاری ئێران و لایەنە سیاسییە عێراقییەکانی سەر بە تاران هەبێت بۆ پاڵنانی بەرەو پاراستنی ئۆپەراسیۆنی قاچاخی دۆلار بۆ ئێران و سوودمەندانی، ئەمەش تەنیا لە لایەنی ئێرانییەوە سنووردار نییە، بەڵکوو هەن وڵاتانی دیکە کە سوودمەندن لە قاچاخی دۆلار لە عێراقەوە، وەک سووریا و تورکیا.

لە سەر ئاستی ئابوورییش، ناوەندی هەواڵگریی عەرەبییە خوێندنەوەیەكی جیاواز دەكات و پێی وایە ئەو ململانێیانەی لە عێراق و دەوروبەریدا ڕوو دەدات؛ کاریگەریی نەرێنیی لە سەر عێراق دەبێت، بە تایبەتی کە پارەی نەوتی ئەو وڵاتە دەچێتە سەر بانکەکانی ئەمەریکا، کە ڕەنگە مەترسی دروست بکات ئەگەر واشنتن هەست بکات کە کردەوەکانی کوتلە عێراقییەکان زیان بە ئاسایشی وڵاتەکەی دەگەیەنن. بەڵام جیاواز لە پێشبینییەكان، یاسین تەها پێی وایە لە جەنگی غەززە و لە هێرشی گرووپە ئێرانییەكانی عێراق بۆ سەر هەندێک لە بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكا لە عێراق و سووریا، واشنتن دۆلاری وەک چەكێک بەكار نەهێنا دژی حكومەتی سوودانی. باوەرێكی زاڵ هەیە كە حكومەتی سوودانی دوور بكەوێتەوە لەوەی ببێتە بەشێک لە میحوەری ئێرانی، لە بەر ئەم هۆكارەش ڕێساكانی بەرەنگاربوونەوەی ئەمەریكا و باڵە ئێرانییەكان؛ سوودانی و حكومەت و دۆلاری ناجێگیر كرد، ئەمەش دەرفەتی ڕەخساند بەهۆی هەڵكشانی توندەوە بەرەو دابەزینی بەهاكەی بڕوات و ملكەچ بێت بە داوا و خواستی بازاڕ و ڕێككارەكانی بەدیناركردنی مامەڵە بازرگانییە ناوخۆییەكانی عێراقەوە.

هەروەها ناوەندی توێژینەوەی سكای عەرەبی ئەوەی خستووەتە ڕوو كە حکومەتی سوودانی هەوڵێکی زۆر دەدات بۆ ئەوەی هەنگاو بنێت بۆ چارەسەرکردن و ڕاگرتنی تێكشكانی بەهای دینار، بەڵام پێویستی بە پاڵپشتیی سیاسیی ناوخۆیی هەیە کە هێشتا ئەو پاڵپشتییە لاواز و ناڕوونە، وەک چۆن هێزە سیاسییە کاریگەرەکان نایانەوێت چاکسازیی ڕاستەقینەی ئابووری ئەنجام بدەن و ناتوانن بە قاچاخ بردنی دۆلار لەو وڵاتە ڕابگرن، کە نوێنەرایەتیی ئەو ئاڵنگارییە گەورەیە دەكات لە بەرامبەر خواستەكانی سوودانیدا بۆ ئەنجامدانی ئەو چاکسازییانە و جێبەجێکردنیان، لە كاتێكدا ئەوەی لە کۆتاییدا باجەکەی دەدات هاوڵاتیی عێراقییە، هەر چەندە ڕەنگە نرخی ئاڵوگۆڕی دراو زیاتر و زیاتر بەرز بێتەوە. گەیشتن بە ئاستەنگی 180 هەزار دینار و سەرووتر بۆ هەر 100 دۆلارێک، ئەمەش بارگرانی لە سەر بەکاربەران و کەسانی کەمداهات زیاتر دەبێت، بە لەبەرچاوگرتنی گرانیی نرخەکان و ئەو کێشە جددییە کۆمەڵایەتی و ئەمنییانەی دروستی دەکات.

هەڵئاوسانی نرخی دینار بەرامبەر بە دۆلار حاڵەتێکی تووڕەیی جەماوەریی لێ کەوتەوە، لە کاتێکدا پێشبینیی ئەنجامدانی خۆپیشاندانی جەماوەری لە بەردەم بارەگای بانکی ناوەندیی عێراق لە سەرەتای ساڵی تازەدا دەكرێت، ئەمەش وەک ناڕەزایەتییەک بەرامبەر بە بەردەوامیی دابەزینی نرخی دینار نرخی ئاڵوگۆڕکردن بەرامبەر بە دۆلار.

ململانێکانی نێوان ئێران و ئەمەریکا و کاریگەریی لە سەر عێراق

ڕەنگدانەوەی ململانێكانی دوو لایەنی بەهێز و كاریگەر  له واقیعی سیاسی و ئەمنی و ئابووریی عێراق لە نموونەی  ئەمەریکا و ئێران که له بەر ڕۆشنایی بارودۆخی سیاسی و سەربازیی مەترسیداری ناوچه که عێراق دەكەنە چەقی ڕكابەرییەكی هەمیشەیی و بەردەوام، بە تایبەت كە زۆرێک لە لایەنە سیاسییەكان بە چوارچێوەی هەڵسووڕانی سیاسیی چالاكدا كەوتوونەتە نێو بازنەی ستراتیژیی واشنتن و تاران و قورسایی ئەو ڕكابەرییەیان خزاندووەتە ناوخۆی عێراق.

 ناوەندی جەزیرە بۆ توێژینەوە، پێی وایە بێلایەنیی عێراق لە ململانێی ئەمەریکا و ئێران ئەو گریمانە قورسەیە كە بەغداد بۆ ڕازیکردنی هەردوو لایەنی ململانێکان بە هەمیشەیی وەک دەستکەوتی کاتی و سنووردار دەربکەوێت، بەو پێیەی واقیعی سیاسیی عێراق ئەوە دەسەلمێنێت كە لە هیچ قۆناغێكدا نەیتوانیوە خۆ بەدوور بگرێت لە ململانێ ئایینزایی و تائیفییەكان و قووڵبوونەوە لە نێو بنەمایەكی یەكگرتووی نیشتمانی، هەر بۆیە لە لایەن دەسەڵاتە دەرەکییەکانەوە ئاڕاستە دەكرێت، بە تایبەت كە ئەمڕۆ عێراقییەكان خۆیان لە دۆخێكی هەستیاری بێ سەرۆکدا دەبیننەوە كە  تایبەتمەندییەکانی ڕێبازێكی نوێ بونیاد بنێت و سەروەریی عێراق بپارێزێت و چانسی گردبوونەوە لە دەوری یەک شوناسی نەتەوەیی بەرز بكاتەوە، لەڵام بە پێچەوانەوە، لە ئێستادا چینی سیاسی دابەشبوونی خۆی بۆ لایەنی ئێران یان ئەمەریکا ڕاگەیاندووە، سەرەڕای ئەوەی هەموویان لە ژێر قوبەی یەک پەرلەمان دانیشتوون، لە كاتێكدا دۆخی حکومەتی عێراق زۆر سەختە، ڕەنگە لە هەلومەرجی ئێستادا توانای ڕاستەقینەی نەبێت هەڵوێستێکی دیاریکراو بگرێتە بەر. ئەمەریکا هاوپەیمانێکی ستراتیژیی گرنگی عێراقە، هەروەک ئێران، لەگەڵ ئەوەی کە بەرژەوەندیی ئابووری زۆر گرنگی هەیە.

یاسین تەها پێی وایە لە سەردەمی ئیدارەی بایدن جۆرێک لە هێوری هەیە لە ململانێی ئەمەریكا و ئێران لە گۆڕەپانی عێراقیدا. بەر لە جەنگی غەززە، هەردوو لا لە سەر هەندێک شت بەرەو نزیكبوونەوە دەچوون و پارەی ئێرانی بلۆككراو ئازاد دەكرا و لە سەر هەندێک پرسی تر نزیک بوون لە گەیشتنە لێكگەیشتنی پشت پەردەی نافەرمی، ئەمەش ڕەنگدانەوەی هەبوو لە سەر دۆخی عێراق و ئەوە بوو بە ڕەزامەندیی ئەمەریكا حكومەتی چوارچێوەی شیعە بە سەرۆكایەتیی سوودانی كەوتە سەر پێ. لە ئێستاشدا ئەمەریكا بەرەو هەڵبژاردن دەچێت، لەمساڵدا بەریەككەوتنی توند لە ئاسۆدا پێشبینی ناكرێت و چارەنووسی ململانێ توندەكانی هەردوو لاش لە ناوچەكە وابەستەی دەرئەنجامی كێبەركێكانی سەرۆكایەتیی ئەمەریكایە لە نێوان دیمەكراتەكان و كۆمارییەكان كە گوشاری زۆر دەكەن واشنتن بەرامبەر ئێران توند بێت.

پەیمانگای بەیان بۆ توێژینەوە، جەخت لەوە دەكاتەوە كە لەگەڵ تێڕوانینەكانی ئەمەریكا لە قۆناغی بایدن بۆ ئێران، پێدەچێت عێراق ببێتە فایلی سەرەکی لە دانوستانەکانی داهاتوودا سەبارەت بە کاریگەری و ڕۆڵی ئێران لە ناوچەکەدا. دوای ئەوەی دیدگا فەرمییەکانی ئەمەریکا ڕوون بووەتەوە لە بارەی دۆسیەی ئەتۆمیی ئێران و پرسی مووشەکی بالیستی و دەستتێوەردانەکان لە وڵاتانی دراوسێ، یان ناوچەی عەرەبی، كە بە دڵنیاییەوە لە ئەگەری ئەو جۆرە دانوستانانەدا عێراق دۆڕاوە، چونكە جووڵاندنی هەر دۆسیەیەک لە نێوان ئەمەریكا و ئێراندا ئەو پرسە لە بەرژەوەندیی عێراقدا نابێت، چونكە گریمانەی دانوستان یان گرژبوونی پەیوەندییەكان موزایەدە لە سەر گەل و خاک و دەسەڵاتی حوکمڕانی و سامان و جوگرافیای عێراق، لە نێوان دوو داگیرکەردا، بە شێوەیەک کە بەرژەوەندیی دانوستانکاران لە سەر حیسابی لایەنی نائامادە بەدەست بهێنێت.

هەر چەندە ئەمەریکا -و هەڵبەت ئیسڕائیل- له بەرنامەی ئەتۆمیی ئێران نیگەران دەکات، ترسه بۆ ئیسڕائیل نه ک کەسێکی دیکه. ئەوەی لە بارەی مووشەکی بالیستیکەوە نیگەرانی دەکات، ئەوەیە کە ئێران ئەو مووشەکە دوورمەودایانە دەگوازێتەوە بۆ میلیشیاکانی ئێران لە عێراق، ئەمەش بە ڕوونی لە هەڵمەتی ئیسڕائیل دژ بە سووریا دەردەکەوێت، واتە دابینکردنی مووشەکی ئێران بۆ سووریا و ترانزێتیان بۆ میلیشیاکانی حەسەن نەسروڵڵا و بۆردوومانكردنیان.

سەبارەت بە دۆسیەی عێراق، پێگەی دەسەڵاتی ئەمەریكا و ئێران لە عێراق بە بەردەوامی لە سەر مێزی گفتوگۆ و سەرنجە چاوەڕوانكراوەكاندا دەبێت بە مەبەستی هاوبەشکردنی کاریگەری و بەرژەوەندییەکانی نێوان هەردوو لا نەک بەرژەوەندیی گەلی عێراق، لێرەدا بە تایبەتی بابەتی میلیشیاکانی ئێران یەکلاکەرەوە دەبێت لە دیاریکردنی ئاڕاستەکانی داهاتوو، لە بارەی عێراق و پرسی فراوانبوونی میلیشیاکان لە عێراقەوە بۆ سووریا و هەوڵدان بۆ بنیاتنانی ئێرانێکی بەهێز لە سەر حسابی عێراق، بە مانایەکی تر: دانوستانەکان پەیوەستن بە چارەنووسی عێراق و دەسەڵاتی سیاسی و هاوسەنگیی ناوخۆیی و جووڵەی هێزە سیاسییەکان و سیستمی سیاسی و سیماکانی دەسەڵات.

مەترسیی دۆسیەی عێراق بە لەبەرچاوگرتنی ئەوە دێت کە دانوستانەکان ئەنجام دەدرێن، لە کاتێکدا عێراق لە دۆخێکی هەڵبژاردەی چارەنووسسازدایە. دوای نزیکەی ٢٠ ساڵ لە کوشتن و تاڵانکردن، ئێستا عێراق نزیکتر بووەتەوە لە دۆخێکی کۆدەنگیی جەماوەری بۆ کۆتاییهێنان بەو حوکمڕانییەی کە مۆدێلی ئێران و ئەمەریكایی هێناویەتیە ئاراوە دوای ئەوەی زۆربەی پێکهاتە جەماوەرییەکانی عێراق لە سەر پێویستیی گۆڕانکارییەکی هەمەلایەنەی دۆخەکە گرد بوونەوە.

ئێستا مەترسیی موزایەدەی ئەمەریکا و ئێران لە سەر عێراق لەو ڕوانگەیەوە دێت کە گۆڕەپانی عێراق نزیکترینە لە ئیمتیازێکی ئەمەریکی، ئەمەش لە بەر زۆر هۆکارە:

یەکەمیان: ئەوەیە کە پلانی ئێران بۆ پەرەپێدانی بەرنامەی ئەتۆمی ڕووی دا و بەردەوامییشی هەیە بۆ بەدەستهێنانی دەستکەوتەکان لە ناوچەکەدا، چونکە فایلە ئەتۆمییەکە لە پلانی بایدندا ئەولەویەتێکی هەیە، چونکە ئەم مەلەفە پەیوەندییەکی نزیکی بە دیدگا و بەرژەوەندییەکانی زایۆنیزمەوە هەیە لە لایەک لە بەر ئەوەی هاتنی ئێران بە بەرنامە ئەتۆمییەکەیەوە بۆ ئاستی سەربازی، لە لایەکی دیکەوە عێراق گرنگترین ئەولەویەتی کارنامەی فراوانکردن و بڵاوبوونەوەی چەکی ئێرانە لە ناوچەکەدا.

دووەم: لە بەر ئەوەی ئێران لە عێراقدا کێبەرکێی زلهێزێکی هەرێمی ناکات کە پاڵپشتیی گەلی عێراق بکات لە کۆنترۆڵکردنیدا. ئەمەریکا هەر لە سەرەتای داگیرکارییەوە ڕێگەی بۆ بوونی ئێران لە عێراق کردەوە، بۆ ئەوەی خزمەت بە بەرژەوەندییەکانی خۆی بکات لە ڕووبەڕووبوونەوەی گەلی عێراق، هاوکات دەرگای عێراقی بە ڕووی وڵاتانی عەرەبی و تورکیادا داخست بە هۆی پشتبەستن بە شیعە كە پێکهاتەیەکە لە ڕووبەڕووبوونەوەی پێکهاتەی سوننەدا، بۆیە ئەمەریکا لە ئەگەری دانوستاندا لە دۆخێکی لاوازتردایە.

سێیەم: لە بەر ئەوەی ئەمەریکا لە ژێر دەسەڵاتی بایدندا نزیکتر دەبێتەوە لە بیرۆکەی بەهێزکردنی ئێران لە بەر ڕۆشنایی پێگەی ستراتیژیی دوژمنایەتی لەگەڵ وڵاتانی سوننە، ئەوەش هەمووان لە ناوچەکەدا دەگرێتەوە.

بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی و کاریگەرییان لە سەر حکومەتی فیدراڵ

كارابوونی بڕیاری بەدادگاییكردنی پڕۆسەی سیاسی و لێكەوتەكانی لە سەر جموجووڵی سیاسی لە ئایندەی عێراقدا، بووەتە ئەو بابەتە هەستیارەی كە شێوەی نەشتەرێكی سیاسیی بارگاویكراو بە بڕیاری سیاسیی پاڵپشتیكراو خۆ دەنوێنێت و بۆ حكومەت و بەشێک لە لایەنە سیاسییەكان نموونەی پاراستنی سەربەخۆیی و نیشاندانی باڵادەستی و هێز و ئیرادەی دادگا و پڕۆژە یاساییەكانی عێراقە، بەڵام بۆ هەندێک لایەنی تر نموونەیەكی نوێی پیلانگێڕیی دەرەكی و شێوازێكی نوێی دەستوەردانە. ئاژانسی شەفەق نیوز  پشتیوانیی ئەو دیدگایە دەكات كە لێكەوتەكانی لادانی خێرای محەمەد حەلبوسیی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق پەیوەستە بە ناكۆکییەكی سیاسیی ڕێكخراو و پێشوەختە كە بە پاڵپشتیی کەسایەتی و سەرکردە سیاسییە دیارەکانی سوننە،  وەک مانۆڕێكی تاكتیكی بە مەبەستی دوورخستنەوەی سەرۆکی ئەنجوومەنی نوێنەران لە هەڵوێستەكانی بۆ قۆناغی داهاتوو گێڕاویانە، بە جۆرێک ئەم ناكۆکییە لە لایەن هەندێک لە سەرکردەکانی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە پشتگیری دەکرێت، بەو هیوایەی لەگەڵ دەستپێکردنی خولی نوێی پەرلەمان، محەمەد حەلبوسی بە یەكجاری لە پۆستەکەی دوور بخاتەوە، بۆ ئەوەی ناوی سەرکردەیەکی دیکەی سوننە بۆ سەرۆکایەتیی پەرلەمان دابنێت.

ئاژانسی شەفەق نیوز لە بارەی هۆكارەكانی دوورخستنەوەی حەلبووسی، پێی وایە ناوبراو بە ڕوونی ئەوی خستووەتە ڕوو ئەگەر ڕێککەوتنێک لە نێوان چوارچێوەی هەماهەنگی و هاوپەیمانیی سەروەری نەکرێت، بە تایبەتی لە بارەی ئازادکردنی دەستگیرکراوان، دروستکردنی ژێرخان لە شارە ئازادکراوەکان، قەرەبووکردنەوەی خەڵک، گەڕانەوەی ئاوارەکان و مەرجەکانی دیکە بۆ بەشداریکردن لە حکومەت و هاوپەیمانی لە پڕۆسەی سیاسی و لە ئەنجوومەنی نوێنەران، ئەوا دەکشێتەوە. ئاماژەی بەوە دا کە لە ناو ماڵی سوننەدا ئاماژەی ڕوون هەیە بۆ پێکهێنانی ئەنجوومەنی پارێزگاکان، ئەمەش بە واتای کۆنترۆڵ و نفوزی حەلبووسی لە پارێزگایەکی گەورەی وەک ئەنبار، بەو پێیەی پێگەیەكی سوننی و عەشائیریی خێڵەكییشی هەیە، لە كاتێكدا پێی وایە ناکرێت لەم بابەتەدا ڕەهەندی ناوچەیی چاوپۆشیی لێ بکرێت، بە تایبەتی ئێران کە دەبێت گڵۆپی سەوز بۆ هەنگاوێکی لەم شێوەیە هەڵبكات.

یاسین تەها ئەو سەرنجە دەخاتە ڕوو كە لە ئێستادا دادگای فیدراڵی كاریگەریی لە پەرلەمان و حكومەتیش زیاترە بۆ یەكلاییكردنەوەی پرسە زۆر هەستیارەكان. لەم ماوەیەی دواییدا دەستی بۆ هەندێک دۆسیەی بردووە كە پێشتر دانوستانی سیاسی و مشتومڕی پەرلەمانی دەرەقەتی چارەسەركردنی نەدەهاتن. ئەم مكوڕی و خێراییەی دادگا لایەنێكی خراپی هەیە، ئەویش ئەوەیە بڕیاری قەزایی بنجبڕ و توند و یەكلاییە و دەرفەتی نەرمكێشی و سازان و دانوستانی تێدا نییە، ئەمەش دەكرێت گرژی و قەیران دروست بكات. لایەنێكی باشیشی هەیە كە پەرلەمان و حكومەت دەكەونە خۆیان و هەندێ شەعبەویەتی ناو پەرلەمان هەیە لە دەركردنی یاساكان دەكرێت ڤیتۆ بكرێنەوە. ڕەنگە زیادەڕۆیی نەبێ بگوترێت ئەم قۆناغەی پڕۆسەی سیاسی قۆناغی دادگای فیدراڵییە، چونكە لە پاش هەڵبژاردنی 2021؛ ناوبژیوان و یەكلاكەرەوەی یەكەمی دۆسیە ئاڵۆزەكانە، ئەمەش پێشهاتێكی نوێیە، لە قۆناغەكانی پێشوو بەم گوڕ و كاریگەرییە نەبووە و هەڵوێستەكردن هەڵدەگرێت و بەشدارە سیاسییەكان دەخاتە بەردەم پێشهاتی نوێ.

هەمان كات ماڵپەڕی ئیرم نیوز لە بارەی دەرهاویشتەكانی دادگای فیدراڵی ئاماژەی بەوە داوە لە عێراقدا تەنگەژەیەكی سیاسیی دوورمەودا هەیە، بە تایبەت دوای بڕیارەکەی دادگای باڵای فیدراڵی بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەندامێتیی محەمەد حەلبووسیی سەرۆکی پەرلەمان كە بێگومان کاردانەوەی لە سەر دۆخی سوننە و بەشدارییان لە پڕۆسەی سیاسیی عێراق دەبێت، بە تایبەت قووڵبوونەوەی ڕكابەرییەكان لە سەر وەرگرتنەوەی سەرۆكایەتیی پەرلەمان و دوورخستنەوەی لە بابەتی قۆرخكاری و پاوانخوازی بۆ لایەنێكی دیاری سوننەكان، ئەمە لە كاتێكدا بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی و دوورخستنەوەی حەلبووسی کاردانەوەی لە سەر فۆڕمی هاوپەیمانییە سیاسییەکانی ئێستا و تەنانەت هاوپەیمانی نێو هەڵبژاردنەکانیش جێ دەهێڵێت، چونكە بە دڵنیاییەوە حەلبووسی هەوڵ دەدات لە پۆستی سەرۆکی پەرلەمانی عێراق بمێنێتەوە، لە كاتێكدا پارتەکەی (تەقەدوم) کە زۆرینەی کورسییەکانی سوننەی پەرلەمانی هەیە، بەڵام لەوەش دڵنیایە کە دژایەتیی نەیارە سوننەكان لە بۆسەدان بۆی، تەنانەت بەشێكی شیعەکانیش لە چوارچێوەی هەماهەنگیدا. هەروەها جەختی لەوە كردووەتەوە یەكێک لە لێكەوتەكانی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی بۆ کۆتاییهێنان بە ئەندامێتیی حەلبووسی، دەبێتە هۆی پەکخستنی دانیشتنەکانی ئەنجوومەنی نوێنەران. لە چەند ڕۆژی داهاتوودا عێراق شاهیدی پێشهاتی زۆر دەبێت دوای بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی ئەندامێتیی حەلبووسی، لەوانە بووژانەوەی ململانێی لایەنە جیاوازەكانی سوننە لە سەر پۆستی سەرۆکی پەرلەمان، چونكە هەر بڕیارێک لە لایەن دادگای فیدراڵییەوە دەربچێت؛ دەبێتە پابەندکەر بۆ سەرجەم دەسەڵاتدارانی عێراق و ناکەوێتە ژێر تانەدان و جیاکاری و دادگاش ناتوانێت بە هیچ بیانوویەک بیکێشێتەوە و هەر لە بەر ئەم هۆکارەش کۆتاییهێنان بە ئەندامێتیی حەلبووسی کاریگەر بووە.

لە هەمان كاتدا حەلبووسی ڕووبەڕووی تۆمەتی ساختەکردنی دەستلەکارکێشانەوەی نووسراوی ئەندامانی حزبەکەی دەبێتەوە بۆ ئەوەی فشار بخاتە سەریان ئەگەر هەریەکێکیان بڕیاری جێهێشتنی حزبەکەی بدات، كە ئەمەش دوای ساڵی نوێ پێشبینیی پێشهاتی نوێی لێ دەكرێت. لە نموونەی ئەوەی كە دوای ماوەیەکی کەم لە ڕاگەیاندنی کۆتاییهاتنی ئەندامێتیی سەرۆکی پەرلەمان، پارتی تەقەدوم ڕایگەیاند کە سێ وەزیرەکەی لە حکومەتی محەمەد شیاع سوودانی دەستلەکارکێشانەوەی خۆیان پێشکەش کردووە، ئەمە جگە لە دەستلەکارکێشانەوەکە لە جێگرەکانی پارتەکە لە لیژنەکانی سەرۆکایەتی لە ئەنجوومەنی نوێنەران، لە هەمان کاتدا بایکۆتکردنی دانیشتنەکان و بەشدارینەکردن لە کۆبوونەوەکانی هاوپەیمانیی ئیدارەی دەوڵەت.

دۆخی چاکسازی و پلانەکانی حکومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی

حكومەتی سوودانی دەرفەتی بەردەمی سنووردارە و دەبێت چاوەڕێی لێكەوتەكانی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكان بكات كە لە (2005)ەوە ئەنجام نەدراوە، بەڵام لەو ماوەیەی لە بەر دەستیدایە، ئەنجوومەنی پارێزگاكان دەگێڕێتەوە پاش ئەوەی لە كۆتایی (2019)وە پەک خران و هەڵوەشێنرانەوە. پاش گەڕانەوەی ئەنجوومەنەكانیش، بودجە و پڕۆژە دەچنە پارێزگاكان و جموجووڵێک دروست دەبێت لە ئاوەدانی، بەڵام ئاڵنگاریی گەورەی بەردەم ئەو پڕۆسەیەش گەندەڵی و بەفیڕۆدانە، چونكە ئەوە كێشە و گرفتی قۆناغەكانی ڕابردوو بووە. جگە لەوەش، ئاڵنگاریی گەورەی بەردەم هێزە سیاسییەكان؛ چۆنێتیی مامەڵەكردنە لەگەڵ لەمپەری سەدر كە لە حاڵەتی بایكۆتدایە و مل نادات بۆ پڕۆسەكە و بڕیاری یەكلایی ئەم ڕەوتە جەماوەرییەی شیعە ڕۆڵی دەبێت لە دیاریكردنی دۆخی بنكە سیاسییەكەی حكومەتی ناوەندی.

ناوەندی جەزیرە بۆ توێژینەوە ئەوە دەخاتە ڕوو كە زۆر دۆسیە هەیە کە سوودانی و حکومەتەکەی ڕووبەڕووی دەبنەوە، دۆسیەی گەندەڵی لە گرنگترین ئەو دۆسیانەیە كە كارنامەی سەرەكیی حكومەتە لە ساڵی ئایندەدا. وەک ئەوەی بەڵێنی داوە، لەم بارەیەوە گەندەڵیی وەک یەكێک لەو دۆسیە هەستیارانە داناوە کە پەیوەندیی بە تەواوی پەیكەربەندی سیاسی و ئابووریی عێراقەوە هەیە، كە ئەگەر سوودانی لە جووڵاندنی ئەم دۆسیەدا سەرکەوتوو بێت، ئەوا دەكرێت ئاڵنگارییەكانی بەردەم چاكسازیی ئابووری هەڵبگرێت، لەوانە: وزە، کشتوکاڵ، وشکەساڵی و ئاو، لەگەڵ پێویستیی گرتنەبەری ستراتیژییەکی کاریگەر بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستنی وڵات بە داهاتە نەوتییەکانی.

سەبارەت بە تواناكانی حكومەتی سوودانی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی، ناوەندی جەزیرە تێبینیی ئەوە دەکات سوودانی ناتوانێت چارەسەری دۆسیەی گەندەڵی بکات، بەڵام دەتوانێت لەم قۆناغەدا هەنگاوەكانی لە ڕووی چاكسازییەوە تا ئەندازەیەک قایلكەر بن، بە تایبەت كە بە بەردەوامی چاوی بەشێكی هێزە بەرهەڵستكارەكانی لە سەرە، لە نموونەی ڕەوتی سەدر كە بزاڤێكی كارای جەماوەرییە و بە نەنگییەوە لە كارنامەكەی سوودانیی ڕوانیوە و لە توانایدا هەیە لە هەر كاتێكدا گرفتی گەورە بۆ حكومەتەكەی سوودانی بسازێنێت. بۆیە هەر ئاڵنگارییەک بەدەر نییە لە قایلكردنی سەدرییەكان. حكومەتیش ناتوانێت بەبێ ڕازیكردنی سەدر تەمەنی خۆی درێژ بكات. لە لایەکی ترەوە، ناوەندەكە پێی وایە کێشەی گەندەڵی دەبێتە هۆكارێكی سەرەکیی  کە لە ماوەی سەرۆکایەتیکردنی زۆرێک لە وەزارەتەکانی حکومەتەکانی پێشوودا بەدەستی هێناوە، ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە سوودانییەکان پێویستیان بە ستراتیژییەکی گشتگیر هەیە بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵیی بەربڵاو، کە بە دڵنیاییەوە پەیوەستە بە هاوکاریی هێزە سیاسییەکان بۆ بەرەنگاربوونەوەی، یان لانی کەم سنووردارکردنی.

سیناریۆكان

یەكەم: جەنگی غەززە پێشهاتێكی ئەمنی و سیاسیی هەرێمایەتیی نوێ دەڕسكێنێت، كە پەیوەندیدارە بە جەمسەری ئەمەریكی و جەمسەری ئێرانی لە ناوچەكە، ئەمەش بەو مانایە دێت بە عێراقیشەوە پەیوەندیدارە بێ ویستی خۆی، چونكە لە عێراقدا زۆر گرووپی چەكدار هەن بەشێكن لە بەرەی ئێرانی و بە خۆیان دەڵێن “موقاوەمەی ئیسلامی”. ئەم گرووپانە لە بەردەم پێشهاتە سیاسییەكاندا عێراق لە ئاڵنگاریی قۆناغە نوێیەكەی شەڕدا بەری ناكەن و ڕەنگە ئەو بێدەنگییەی حكومەتەكەی سوودانی لە باری سڕبووندا بێتە دەر و لە ژێر فشاری جموجووڵەكانی ئێران و گرووپە وەلائییەكانیدا گێرەوكێشەی نوێ بۆ عێراق بسازێنن.

دووەم: ئەو ململانێیانەی لە عێراق و دەوروبەریدا ڕوو دەدات، کاریگەریی نەرێنیی لە سەر عێراق دەبێت، بە تایبەتی کە پارەی نەوتی ئەو وڵاتە دەچێتە سەر بانکەکانی ئەمەریکا، کە ڕەنگە مەترسی دروست بکات ئەگەر واشنتن هەست بکات کە کردەوەکانی کوتلە عێراقییەکان زیان بە ئاسایشی وڵاتەکەی دەگەیەنن، بەڵام پرسی دۆلار لە عێراقدا كە بە تەواوی مامەڵە و جووڵە ئابووری و سیاسییەكەی لە دەستی ئەمەریكا و هێزی قاچاخ و ناجێگیریی بازاڕەكەی بەدەست ئێراندا دابەش بووە، بە گشتی عێراق دەخەنە بەردەم ئەو تاقیكردنەوە قورسەی كە بچووكترین هەڵە دەبێتە هۆی زیاتر ئاڵۆزكردنی ئەركەكانی بانكی ناوەندی و حكومەتەكەی سوودانی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو ئاڵنگارییە سەختە، هەمان كات دەبێتە چەكێكی بەهێزی ئەمەریكییەكان بۆ جڵەوكردنی هێزە ئابوورییەكەی عێراق و خستنە نێو بازنە ئاڵۆز و قۆرخكارییەكەی دونیای سەرمایەداری.

سێیەم: حکومەتی سوودانی هەوڵێکی زۆر دەدات بۆ ئەوەی هەنگاو بنێت بۆ چارەسەرکردن و ڕاگرتنی تێكشكانی بەهای دینار، بەڵام پێویستی بە پاڵپشتیی سیاسیی ناوخۆیی هەیە کە هێشتا ئەو پاڵپشتییە لاواز و ناڕوونە، وەک چۆن هێزە سیاسییە کاریگەرەکان نایانەوێت چاکسازیی ڕاستەقینەی ئابووری ئەنجام بدەن و ناتوانن بەقاچاخبردنی دۆلار لەو وڵاتە ڕابگرن، کە نوێنەرایەتیی ئەو ئاڵنگارییە گەورەیە دەكات لە بەرامبەر خواستەكانی سوودانیدا بۆ ئەنجامدانی ئەو چاکسازییانە و جێبەجێکردنیان.

چوارەم: بێلایەنیی عێراق لە ململانێی ئەمەریکا و ئێران، ئەو گریمانە قورسەیە كە بەغداد بۆ ڕازیکردنی هەردوو لایەنی ململانێکان بە هەمیشەیی وەک دەستکەوتی کاتی و  سنووردار دەربکەوێت، بەو پێیەی واقیعی سیاسیی عێراق ئەوە دەسەلمێنێت كە لە هیچ قۆناغێكدا نەیتوانیوە خۆ بەدوور بگرێت لە ململانێ مەزهەبی و تائیفییەكان و  قووڵبوونەوە لە نێو بنەمایەكی یەكگرتووی نیشتمانیدا، كە چارەكردنی لە قۆناغی داهاتوودا نزیكە لە مەحاڵ.

پێنجەم: دادگای فیدراڵی كاریگەریی لە پەرلەمان و حكومەتیش زیاترە بۆ یەكلاییكردنەوەی پرسە هەستیارەكان، لەم ماوەیەی دواییدا دەستی بۆ هەندێک دۆسیە بردووە كە پێشتر دانوستانی سیاسی و مشتومڕی پەرلەمانی دەرەقەتی چارەسەركردنی نەدەهاتن، پێدەچێت لە ساڵی ئایندەدا ئەم مكوڕی و خێراییەی دادگا بە هۆی كاریگەریی هەڵوێستەكانی ئەم دواییەی؛ قورسایی لە نێو بڕیارە چارەنووسسازەكانی حكومەتی سوودانیدا زیاتر و كاریگەرتر بێت.

شەشەم: دۆسیەی گەندەڵی لە گرنگترین ئەو دۆسیانەیە كە سوودانی و حکومەتەکەی ڕووبەڕووی دەبنەوە لە ساڵی ئایندەدا، وەک ئەوەی بەڵێنی داوە، لەم بارەیەوە گەندەڵی وەک یەكێک لەو دۆسیە هەستیارانە داناوە کە پەیوەندیی بە تەواوی پەیكەربەندی سیاسی و ئابووریی عێراقەوە هەیە، كە ئەگەر سوودانی لە جووڵاندنی ئەم دۆسیەدا سەرکەوتوو بێت، ئەوا دەكرێت ئاڵنگارییەكانی بەردەم چاكسازیی ئابووری هەڵبگرێت.

سەرچاوەكان

• أحمد الدباغ (19/10/2022)، “بعد تكليف السوداني بتشكيلها.. ما أهم الملفات التي ستواجهها الحكومة العراقية الجديدة؟”، https://shorturl.at/dmu79.
• طلعت رمیح (13/2/2021)، “العراق.. نقطة تبادل الضغوط والمصالح بين إيران وأمريكا-بايدن”، https://www.albayan.co.uk/MGZarticle2.aspx?ID=12394.
• سكای نیوز عربیة (3/2/2023)، “أزمة الدولار بالعراق.. تفاقم يومي وتحذيرات من طول استمرارها”، https://shorturl.at/pBKPX.
• سكای نیوز عربیة (3/2/2023)، “الدولار يرتفع مع ترقب المستثمرين لبيانات الوظائف الأميركية”، https://shorturl.at/lnSUY.
• لقاء مكي، (22/10/2023)، “العراق وتداعيات الحرب على غزة”، https://shorturl.at/vNPSZ.
• ارم نيوز (14/11/2023)، “العراق.. تحذيرات من أزمة سياسية بعد إنهاء عضوية الحلبوسي البرلمانية”، https://www.eremnews.com/news/arab-world/i1oxc0y18b.
• عربیك (10/11/2023)، “تحليل إخباري: كيف تؤثر الحرب الدائرة في قطاع غزة على العراق؟”، https://shorturl.at/cnFX4.
• چاوپێكەوتن لەگەڵ “یاسین تەها”، سلێمانی، 20/12/2023