میران حسێن

بەرایی

تەنگەی بابولمەندەب یەكێكە لە شوێنە ستراتیژییەكان لە جیهاندا، بەهۆی هەڵكەوتەی جوگرافی كە دەكەوێتە سەر ڕێگەی بازرگانی نێوان سەرجەم كێشوەرەكان و كۆنتڕۆڵی ڕێگەی بازرگانی ئاوی دەكات لە جیهاندا، بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ هەرسێ كێشوەری ئاسیا و ئەفریقا و ئەورووپا و هەموو جیهانی پێكەوە بەستووەتەوە، ئەم تەنگەیە بەشێویەكی ڕاستەوخۆ بە نۆكەندی سوێس لە میسر بەستراوەتەوە بۆیە گرنگی ئەم تەنگەیە وابەستەیە بە نۆكەندی سوێسەوە، چونكە هەردووكیان كۆنتڕۆڵی دەریای سوور دەكەن، ئەمەش بۆتە هۆی بەدرێژایی مێژوو تەنگەی بابولمەندەب شوێنێكی گرنگ و ستراتیژی بێت و جێگای چاوتێبڕینی هەموو وڵاتانی جیهان بێت، بەتایبەتی پاش هەڵكەندنی نۆكەندی سوێس لە ساڵی 1869.

هەوڵەكانی ئێران بۆ كۆنتڕۆڵكردنی ئەم تەنگەیە مەبەست لێی تەواوكردنی هەوڵەكانێتی لە كۆنتڕۆڵكردنی تەنگەی هورمز لە كەنداو بەمەبەستی كۆنتڕۆڵكردنی ڕێرەوەی بازرگانی جیهانی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە بەشێكە لە ستراتیژی ئێران لە ناوچەكە .

نەخشەی بابولمەندەب

گرنگی تەنگەی بابولمەندەب

تەنگە یەكێكە لە دیاردە جوگرافییەكان كە سروشتین و دەستكرد نین، پێكدیت لە كەناڵێكی ئاوی كە دوو دەریا یان دووزەریا یان دەریا وزەریایەك بەیەكەوە دەبەستێتەوە، لە دوولاوە دەوردراوە بە وشكانی بەشێوەیەك كە ناوچە وشكانییەكان كۆنتڕۆڵی دەكەن بەهۆی قەبارەی تەنگەكان كە پانی زۆر تەسك دەبێتەوە(١) جیاوازی لەگەڵ نۆكەند ئەوەیە نۆكەندەكان دەستكردن و مرۆڤ دروستیكردووە وەكو نۆكەندی سوێس و نۆكەندی پەنەما …هتد.

تەنگەكانی بایەخێكی ئابووری و ستراتیژی زۆر گەورەیان هەیە چونكە كۆنتڕۆڵی هاتوچۆی دەریایی و ڕێڕەوی هیڵە بازرگانی و ئابوورییەكان دەكەن كە بە تەنگەكاندا تێپەر دەبن، لەسەر ئاستی جیهان چەندین تەنگە هەیە وەكو تەنگەی بابولمەندەب و هورمز و مەلەگا و تەنگەی جەبەلتارق و پۆسفۆر و دەردەنیل .. هتد، كۆنتڕۆڵكردنی ئەو تەنگانە دەبێتە هۆی كۆنتڕۆڵكردنی ڕێڕەوی بازرگانییەكان لەجیهاندا (٢).

تەنگەی بابولمەندەب یەكێكە لەگرنگترین تەنگەكان لە جیهان و گرنگی ئابووری و ستراتیژی دەگەرێتەوە بۆ هەڵكەوتەی جیۆستراتیژی تەنگەكە كە بەهاوبەشی لەگەڵ نۆكەندی سوێس دەریای سوور دەبەستێتەوە بە دەریا وزەریاكانی دیكە بەهۆی ئەوەی دەریای سوور دەكەوێتە ناوەڕاست هەر سێ كێشوەری ئاسیا و ئەفریقا و ئەورووپا، ئەم تەنگەیە دەروازەی باشووری دەریای سوورە و دەریای سوور بە زەریا هیندی و كەنداوی عەدەن و خۆرهەڵاتی ئەفریقا دەبەستێتەوە كە كەشتییەكان پیایدا تێپەر دەبن بەرەو نۆكەندی سوێس كە دەریای سوور بە دەریای سپی دەبەستێتەوە، و كەشتییەكان كە لە ئاسیا و خۆرهەڵاتی ئەفریقا و ئوسترالیا و كەنداوەوە بەرەو ئەورووپا هاتوچۆ دەكەن و بە پێچەوانەوە كە ئەم دوو دەروازەیە بەكاردەهێنن بۆ تێپەربوون، بۆیە بە ڕێگەیەكی بازرگانی جیهانی لەقەڵەمدەدرێت و شادەماری بازرگانی جیهانییە و ڕۆژانە دەیان بارهەڵگری نەوت پیایدا تێپەر دەبێت (٣).

تەنگەی بابولمەندەب لەڕووی جوگرافییەوە

تەنگەی بابە مەندەب یەكێكە لە تەنگە ستراتیژییەكان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهان كە زەریای هیندی و دەریای عەرەب و كەنداوی عەدەن بە دەریای سوورەوە دەبەستێتەوە، پانی ئەم تەنگەیە 32 كیلۆمەترە كە تیایدا ژمارەیەك دوورگە هەیە گرنگترنیان دوورگەی برێمە كە ئەم تەنگەیە دەكات بە دوو بەشەوە، بەشی ڕاستی پانییەكەی سێ كیلۆمەتەرە و قووڵی سی مەترە و هاتۆچۆكردن تیایدا ئەستەمە بەهۆی قووڵی و پانی ئەم بەشە، بەشی چەپی 25 كیلۆمەترە و قووڵی 310 مەترە، تەنها ئەم بەشەی بەكاردەهێنرێت بۆ هاتوچۆی كەشتییەكان و گونجاوە بۆ بەكارهێنان لە لایەن سەرجەم جۆرەكانی كەشتییەوە .(٤)

ئەم تەنگەیە دەوردراوە بە سێ دەوڵەت بەشی ڕاستی وڵاتی یەمەنە و بەشی چەپی و ڕۆژئاوای هەریەك لەئەریتریا و جیبۆتییە و یەمەن 578 كیلۆمەتر كەناری هەیە لەسەر ئەم تەنگەیە و جیبۆتی 141 كیلۆمەتر و ئەریتریا 55 كیلۆمەتر (٥).

سیستمی هاتوچۆ لەم تەنگەیە ڕێكخراوە بەپێی ڕێکەوتننامەی نەتەوە یەكگرتووەكان تایبەت بە دەریاكان لەساڵی 1982 تیایدا هاتوچۆكردن لە تەنگەكان ئازاد دەكات و سیستمی تێپەربوون ڕەها دەكات بۆ هەموو كەشتییەكان بەمەرجێك كەشتییەكان بەردەوام بن لەتێپەربوون لەتەنگەكە بێ ڕاوەستان، لەگەڵ هەندێك ڕێنمایی و مەرجی تایبەت سەبارەت بە كەشتییە سەربازیی و ژێر دەریایی و كەشتییەكان كە بە وزەی ئەتۆم كاردەكەن یان بابەتی مەترسیدار دەگوازنەوە، ئەم ڕێكەوتننامەیە كۆمەڵێك ماف دەدات بەو دەوڵەتانە وەكو دەركردنی یاسا و گومرگ و گواستنەوە و ماسی گرتن و پیسبوونی ژینگە لەو تەنگانە بەمەبەستی بەڕێوەبردن نەك كۆنتڕۆڵكردن(٦) سەرەڕای ئەوەش وڵاتانی دەوروبەری تەنگەكان زۆر بە ئاسانی دەتوانن ڕێگری بكەن لە هاتوچۆی كەشتییەكان ئەگەر و یستیان هەبێت و خوازیار بن لەسەر داخستنی یان كۆنتڕۆڵكردن بە پێچەوانەی یاسا و ڕێكەوتننامەكان .

جیۆپۆلەتیكی تەنگەی بابولمەندەب

تەنگەی بابولمەندەب یەكێكە لە شوێنە ستراتیژییەكان لەسەر ئاستی جیهانی و خاوەن پێگەیەكی جیۆپۆلەتیكی بەهێزە، بەهۆی ئەوەی هەڵكەوتەی كۆنترۆڵی باشووری دەریا سوور دەكات كە جگە لەوەی ڕێگەیەكی بازرگانی نێودەوڵەتییە و گرنگی دەبێت لەسەر ئاستی بازرگانی جیهانی و ڕێڕەوێكی سەرەكییە، ئەم دەریاچەیە دەرچەیەكی ئاوییە بۆ هەریەك لە عەرەبستانی سعودی و جیبۆتی و ئەریتریا و سۆدان و یەمەن و ئیسرائیل و ئوردن و میسر، هەروەها كاریگەری لەسەر پەیوەندییە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەكان هەیە، کە دەبێتە خاڵێكی ستراتیژی و هەستیار لە ستراتیژی هێزە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەكان، كە لەهەوڵی ئەوەدان كۆنتڕۆڵی ئەو تەنگەیە بكەن و كۆنتڕۆڵی جووڵەی دەریای بكەن تیایدا .

هەر لایەنیك یان دەوڵەتێك كۆنتڕۆڵی ئەو تەنگەیە بكات ئەوا كۆنتڕۆڵی ڕێگە بازرگانییە نێودەوڵەتییەكان دەكات و كۆنتۆڵی دەریای سوور و هاتوچۆ لە نۆكەندی سوێس دەكات، بۆیە تەنگەی بابولمەندەب بە یەكێك لە گرنگترین و پڕ بایەخترین شوێنە ستراتیژییەكان لەسەر ئاستی جیهان دادەنرێت. لەهەمانكاتیشدا ناوچەیەكی مەترسیدارە و گرنگە بۆیە وڵاتانی جیهان بێ جیاوازی و بە درێژایی مێژوو هەمیشە لە هەوڵی كۆنتڕۆڵكردنیدان.

گرنگی تەنگەی بابولمەندەب دەركەوت پاش هەڵكەندنی نۆكەندی سوێس لە ساڵی 1869 و پێشتر ئەم تەنگەیە تەنها كۆنتڕۆڵی بازرگانی بەرەو وڵاتانی دەریای سووری دەكرد و كەشتییەكان بەدەوری كیشوەری ئەفریقا دەسووڕانەوە بەمەبەستی گەیشتن بە ئەورووپا، بەڵام پاش هەڵكەندنی نۆكەندی سوێس گرنگی ئەم تەنگەیە زیاتر بوو كاتێك دەریای سوور بە دەریای سپییەوەی بەسترایەوە بەمەش تەنگەی بابولمەندەب و دەریای سوور بوون بەڕێگەیەكی نێودەوڵەتی و ڕێگەیەكی بازرگانی لە نێوان ئاسیا و ئەفریقا و ئەورووپا بەشێویەكی بەرچاو كورتكردەوە(٧)، سەرەڕای پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا و بوونی دەیان پڕۆژەی ستراتیژی نوێ، كە ئەگەر جێبەجێ بكرێت ئەوا دەبێتە جێگرەوە بۆ ئەو تەنگەیە، بەڵام پێگەی تەنگەی بابولمەندەب و دەریای سوور و نۆكەندەی سوێسی بەگرنگی ماوەتەوە و گرنگی لەدەستنەداوە .

بەهۆی پێگەی ستراتیژی تەنگەی بابولمەندەب چەندین وڵات لە جیهاندا بنگەی سەربازییان هەیە لە هەریەك لە ئەریتریا و جیبۆتی و سۆمال و یەمەن.

نەخشەی تەنگەكان

تەنگەی بابولمەندەب وەكو دەروازەیەكی ئابووری

 ئەم تەنگەیە ڕێرەوێكی بازرگانی زۆر گرنگە لەسەر ئاستی جیهان كە سەرجەم كاڵاكان كە لە ئەورووپاوە هەناردەی ئاسیا و خۆرهەڵاتی ئەفریقا و جیهانی عەرەبی و ئوسترالیا دەكرێت و بە پێچەوانەوە بەو تەنگەیە تێپەر دەبێت و نەوت و غازی هەناردە كراو لە ئاسیا و كەنداو و ئەفریقا بەرەو ئەورووپا بەو تەنگەیە تێپەر دەبێت، بەمەش ئەوە تەنگەیە لەگەڵ نۆكەندی سوێس بە شادەماری ئابووری جیهان دادەنرێت.

ئەم تەنگەیە چوارەم گەورەترین ڕێڕەوی ئاوییە لە جیهاندا كە كۆنتڕۆڵی سەرجەم هێڵە دەریایە بازرگانییەكان دەكات كە ڕۆژئاوا بە ڕۆژهەڵاتەوە دەبەستێتەوە و ڕۆژانە 75 كەشتی كە كەلوپەل و نەوت دەگوازێتەوە و 3،8 ملیۆن بەرمیل ڕۆژانە و ساڵانە 25 هەزار كەشتی بەم تەنگەیە تێپەر دەبێت كە 7% كۆێ هاتۆچۆی دەریایی جیهانییە(٨)، ژماری كەشتی و بارهەڵگرە گەورەكانی نەوت كە بەم تەنگەیە تێپەر دەبێت بە هەردوو ئاڕاستە ساڵانە 21 هەزار كەشتییە واتە 75 كەشتی لەیەك ڕۆژدا و 10% كۆێ بارهەڵگری بازرگانی جیهانی بەو تەنگەیە تێپەر دەبێت، ڕۆژانە 20-30 بارهەڵگری نەوتی مامناوەند بەم تەنگەیە تێپەر دەبێت واتە یەك بارهەڵگری نەوت لە 6 خولەك، و بەپیێ ئامارەكانی دامەزراوەی كاریگەری وزەی ئەمریكا كە لەساڵی 2013 دەرچووە ڕۆژانە 3-4 ملیۆن بەرمیل بەو تەنگەیە تێپەر دەبێت و لە ساڵی 2016 بەرزبووتەوە بۆ 4،8 ملیۆن بەرمیل لەڕۆژێكدا، 4% كۆی داواكاری لەسەر نەوتی جیهانی، جگە لە سەرجەم نەوتی هەناردەكراو لە كەنداو بەرەو ئەورووپا بەم تەنگەیە تێپەر دەبێت .(٩)

بێگومان داخستنی ئەم تەنگەیە كەشتی نەوتییەكان كە نەوتی وڵاتانی كەنداو و عێراق دەگوازنەوە بەرەو ئەمریكا و ئەورووپا ڕێگەی باشووری ئەفریقا بەكاردەهێنن ئەمەش هەم لەڕووی كات و هەم لەڕووی تێچووەوە زیانی دەبێت بۆ بازرگانی و ئابووری جیهان، جگە لەوەی زیانی دەبێت بۆ وڵاتانی كە دەكەونە سەر دەریای سوور وەكو عەرەبستانی سعودی و سۆدان و ئوردن و میسر و جیبۆتی و ئەریتریا و ئیسرائیل و داخستنی ئەو تەنگەیە كاریگەری زۆر گەورەی دەبێتە سەر هەندێك وڵات وەكو میسر بەهۆی لەكاركەوتنی نۆكەندی سوێس كە داهاتەكەی 9،6 ملیار دۆلارە ساڵانە بۆ میسر (١٠).

بنگەی سەربازییەكان لە تەنگەی بابولمەندەب

ئەم تەنگەیە جگە لە گرنگی ئابووری ستراتیژی و ئابووری گرنگییەكی سەربازیی زۆر گەورەی هەیە بەهۆی ئەوەی سەرجەم كەشتییە سەربازییەكان كە سەردانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكەن یان ئاسیا و ئوسترالیا لە دەریای سپیەوە بە نۆكەندی سوێس و ئەم تەنگەیە تێپەر دەبن، و كەشتیگەلی ئەمریكییەكان ئەم تەنگەیە بەكاردەهێنن لە هاتوچۆكردن، بۆ نموونە و لەكاتی جەنگی كەنداوی دووهەم لەساڵی 1991 ئەمریكا ئەم تەنگەیەی بەكارهێنا بۆ گواستنەوەی هێزیەكانی بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، دووبارە لە ساڵی 2003 لەمیانی جەنگی كەنداوی سێهەم بەهەمانشێوە ئەم تەنگەیەی بەكارهێنا(١١) و لە كاتی جەنگی ساڵی 1973 لە نێوان میسر و ئیسرائیل میسر بە هاوكاری یەمەن ئەو تەنگەیە بەڕوی كەشتییە ئیسرائییلیەكان داخست كە كاریگەری هەبوو لەسەر جەنگەكە(١٢)، ئەم ڕووداوەش گرنگی ستراتیژی ئەم تەنگەیەی دەرخست لەسەر ئاستی جیهان بووە هۆی زیادبوونی هەوڵەكان بۆ دەستبەسەراگرتنی زیادبوو بەمەبەستی مسۆگەركردنی هاتوچۆی دەریایی تیایدا، بۆیە زۆربەی دەوڵەتە گەوەركان بنكەی سەربازییان درستكردووە لە نزیك یان لە دوورگەكانی ئەو تەنگەیە بە بیانوونی مسۆگەركردنی ئاسایشی هاتوچۆی دەریایی لە تەنگەكە، ئەمریكییەكان بنكەی سەربازییان هەیە لە نزیكە ئەم تەنگەیە بە بیانووی مسۆگەركردنی ئاسایشی هاتوچۆی دەریایی و نەهیشتنی تیرۆر و چەتە دەریاییەكان.

نۆ بنكەی سەربازیی بوونی هەیە لە جیبۆتی، سێ بنكەی سەربازیی فەرەنسی و بنكەی سەربازیی بۆ هەریەك لە چین و ئەمریكا و ئیسپانیا و ئەڵمانیا و ژاپۆن و ئیتاڵیا و عەرەبستانی سعودیش بەنیازە بنكەیەك دروست بكات لەو وڵاتە.

لە سۆماڵ هەریەك لە توركیا و ئەمریكا و بەریتانیا و ئیمارات بنكەیان هەیە(١٣) و میسر لە مانگی كانونی دووهەمی 2020 گەوەرترین بنكەی سەربازیی لە سۆماڵ كردەوە كە بنكەیەی ئاسمانی و دەریاییە(١٤)، ئەریتریا دوو بنكەی سەربازیی هەیە یەكێكیان ئیسرائیلیەو ئەوی دیكەشیان ئیماراتیە، بنكەیەكی سەربازی ئیماراتی سعودی هاوبەش هەیە لە دوورگەی سۆقەترا یەمەنی نزیك تەنگەكە .

جگە لە بوونی چەند هێزێكی دیكە وەكو هێزی ئەورووپی بۆ لەناوبردنی چەتە دەرییایەكان لە نزیكە كەنارەكانی سۆماڵ(١٥) .

شۆڕشی بەهاری عەرەبی و یەمەن

پاش دەستپێكردنی شۆڕشەكانی بەهاری عەرەبی كە چەندین وڵاتی عەرەبی گرتەوە وەكو تونس، میسر، لیبیا، سووریا، بەحرین و یەمەن یەكێك بوون لەو وڵاتانەی كە شۆڕشەكانی بەهاری عەرەبی گرتەوە لە ساڵی 2011 پاش دەسپێكردنی خۆپیشاندانەكانی كە ئەو وڵاتەی گرتەوە و هەریەك لە عەربستانی سعودی و ئێران دەستێوەردانیان ئەنجامدا لە خۆپیشاندانەكان كە داوای لەسەر كار لابردنی عەلی عەبدوڵڵا ساڵحیان دەكرد و تۆمەتباركرا بە گەندەڵی و بەهەدەردانی سامانی گشتی وڵات.

لە ئەنجامی دەستپێشخەری عەرەبستانی سعودی بۆ چارەسەركردنی كێشەی شۆڕشی یەمەنی عەلی عەبدوڵڵا ساڵح دەستیلەكاركێشاوە و مەنسوری لە جێگەی خۆی دانا بۆ ماوەی دوو ساڵ وەكو ماوەیەكی ئینتقالی بەسەرپەرشتی نەتەوە یەكگرتووەگان و ڕێگەی پێبدرێت بچێتە دەرەوەی وڵات بەڵام حوسییەكان ئەو دەستپێشخەریەیان ڕەتكردەوە، بە پاڵپشتی ئێران توانیان سەنعای پایتەختی یەمەن كۆنتڕۆڵ بكەن، و عەبد ڕەبە مەنسور ناچار بكەن هەڵبێت بۆ شاری عەدەن .

 سەرئەنجام ئەم شۆڕشە بووە هۆی دروستبوونی دوو ناوچەی هەژموون لەو وڵاتە، ناوچەیەكی لە خۆرهەڵاتی یەمەن كە لەژێر كۆنترۆڵی عەبد ڕەبە مەنسور دایە كە لە لایەن عەرەبستانی سعودی و ئیمارات و خۆرئاواوە پاڵپشتكراوە و بەشێكی لە خۆرئاوای یەمەن كە حوسییەكان كە لە لایەن ئێرانەوە پاڵپشت دەكرێن، لەگەڵ چەند ناوچەیەكی دیكەش كە لەژێر كۆنتڕۆڵی داعش و قاعیدە و گرووپە توندڕەوەكانە ئەمەش بۆتە هۆی ناسەقامگیرییەكی زۆر گەورە لەو وڵاتە و تەنگەی بابولمەندەب كەوتە ژێر كۆنتڕۆڵی حوسییەكانەوە.

نەخشەی كۆنتڕۆڵ لەیەمەن

جووڵانەوەی حوسییەكان

سەرەتای دروستبوونی جووڵانەوەی حوسییەكان وەكو بزووتنەوەیەكی ئایینی دەركەوتن بەمەبەستی زیندووكردنەوەی بنەماكانی شیعەگەرایی لەسەر بنەمای زەیدییەكان نەك وەكو جووڵانەوەیەکی سیاسی، لە لایەن بەدرەدین حوسییەوە دروستبوو، سەرەڕای ئەوەی ئەو جووڵانەوەی لە بنەڕەتدا زەیدی بوو، بەڵام لەژێر كاریگەری ئێران بوو بە جووڵانەوەیەكی دوانزە ئیمامی و لە ناوچەی سەعدەی باكوری خۆرئاوای یەمەن سەنتەری چالاكییەكانی بوو، لە ساڵی 2004 وە بوو بە هێزیكی سەربازیی. (١٦)

دەتوانین مێژووی ئەم بزووتنەوەیە بۆ سێ قۆناغ دابەش بكەین :

 قۆناغی یەكەم: قۆناغی نێوان ساڵی 1990 و تا 2004 بوو، كە قۆناغی بڵاوكردنەوەی بیروباوەڕی بزووتنەوەكە بوو كە مۆركێكی ئایینی پێوە دیاربوو، تیایدا داوای چاكسازی و بڵاوكردنەوەی هزری دوانزە ئیمامی لەناو زەیدییەكانی یەمەن دەکرد(١٧).

 قۆناغی دووەم: لە ساڵی 2004وە دەستپێكرد تا شۆڕشی ساڵی 2011 بەردەوام بوو، كە تیایدا ڕووبەرووبوونەوەی سەربازیی ڕوویدا لە نێوان سوپای یەمەن و حوسییەكان، شەش جار جەنگ ڕوویدا لە نێوان هەردوولادا و هەموو جارێك بە ئاگربەست لە نێوان هەردوولا كۆتایی دەهات .

 جەنگی یەكەم لەمانگی ئەیلولی 2004 ڕوویدا و چەند مانگێكی خایاند، و جەنگی دووەم لە مانگی ئایاری 2005 ڕوویدا و دوو مانگی خایاند، و جەنگی سێهەم لە مانگی تشرینی دووەمی 2005 ڕویدا و چەند مانگێكی خایاند، جەنگی چوارەم لە ئەیاری 2007 ڕوویدا و نزیكەی یەك مانگی خایاند و بەنێوەندگیری قەتەر كێشەكە چارەسەر بوو، جەنگی پێنجەم لە مانگی تەمووزی 2008 ڕویدا و ئاستی جەنگەكە بۆ یەكەمجار چەند پارێزگایەكی یەمەنی گرتەوە، جەنگی شەشەم لە ساڵی 2010 و تیایدا حوسییەكانی هێرشیان كردە سەر عەرەبستانی سعودی، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی ئەم جەنگە ڕەهەندێكی نێودەوڵەتی هەبێت وەك لە جەنگێكی ناوخۆیی(١٨) .

قۆناغی سێهەم: لە چوارچێوەی شۆڕشەكانی بەهاری عەرەبی خۆپیشاندان لە یەمەن دەستی پێكرد لە مانگی شوباتی 2011 و حوسییەكانیش بەشدارییان كرد لە خۆپیشاندانەكان و داوای لەسەر كارلادانی عەلی عەبدوڵڵا ساڵحیان دەكرد، سەرەتا حوسییەكان لەناوچەكانی خۆیان دەستیان بە خۆپیشاندان كرد، دواتر بەشدارییان لە خێوەتی مانگرتن كە لە پایەتەختی یەمەن کرد و(١٩)، حوسییەكان دەستپێشخەری وڵاتانی كەنداو و ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێش وەختەیان ڕەتكردەوە كە بەپێی ئەو دەستپێشخەرییە عەلی عەبدوڵڵا ساڵح وازی لە پۆستەكەی هێنا و عەبد ڕەبە مەنسور هادی لە جێگەی خۆی دانا بۆ ماوەی دوو ساڵ وەكو ماوەیەكی ئینتقالی و كاتی بەڵام حوسییەكان ئەمیان ڕەتكردەوە و بە پیلانگیرییان لەقەڵمدا دژی شۆڕش، لە 21 ئەیلولی 2014 دەستیانگرت بەسەر سەنعای پایتەخت و سەرجەم دامەزاروە فەرمیەكانی وڵات، لەبەرامبەر نەبوونی هێزێكی سەربازیی بەهێز كە ڕێگرییان لێبكات ژمارەیەك لە شار و ناوچەی ستراتیژیان كۆنتڕۆڵ كرد، ڕاگەیاندنێكی دەستووریان ڕاگەیاند كە پەڕلەمان و سەرجەم دامەزراوە فەرمییەكانی وڵاتیان لەكارخست و هێرشیان كردە سەر شاری عەدەن کە دووەم گرنگترین شارە لە یەمەن، كە سەرۆكی یەمەن لە پاش هەڵهاتنی لە سەنعا پەنای برد بۆ عەدەن و وەكو پایتەخت دەستنیشانی كرد، بەڵام هێرشی حوسییەكانی شكستی پێهێنا(٢٠) .

لە بەرەبەیانی ڕۆژی 26 ئاداری 2015 عەرەبستانی سعودی دەستی كرد بە پرۆسەیەكی سەربازیی دژی حوسییەكان بەناوی (عاسفە حەزم) كەسەرجەم وڵاتانی ئەنجومەنی هاریكاری كەنداو جگە لە عومان لەخۆگرت و هەریەك لە سۆدان و میسر و پاكستان و مەغریب و ئوردن بەمەبەستی ناچاركردنی حوسییەكان بكشێنەوە لەشارەكان كە كۆنتڕۆڵیان كردووە(٢١)، بەڵام ئەو هاوپەیمانێتییە نەیتوانی ئامانجەكانی جێبەجێ بكات و شكستی هێنا.

حوسییەكان و تەنگەی بابولمەندەب

لەسەرەتای كۆنترۆڵكردنی تەنگەی بابولمەندەب لە لایەن حوسییەكانەوە دەستیان كرد بە بەكارهێنانی ئەم تەنگەیە بۆ بەرژەوندی خۆیان سەرەتا وەكو ئامرازێك بۆ بەدەستهێنانی چەك و تەقەمەنی لە دەرەوە، پاشان چەندین جار حوسییەكان هێرشیان كردە سەر كەشتییەكان بە تۆمەتی ئەو خاوەندارێتی دەگەڕێتەوە بۆ ئەمریكا و ئیسرائیل و عەرەبستانی سعودی و ئیمارات و هەندێك وڵاتی دیكە.

سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن كە حوسییەكان 26 جار هێرشیان كردۆتە سەر كەشتی بازرگانی و نەوتی لەماوەی یەك ساڵ لە تشرینی دووەمی 2022 تا تشرینی دووەمی 2023 ، لە مانگی تشرینی دووەمی ڕابردوو كەشتییەكیان بە بارمەتە گرت بە تۆمەتی ئەوەی كاڵای دەگواستەوە بۆ ئیسرائیل، و لەمانگی 12 هەمان ساڵ موشەكێكیان ئاڕاستەی بارهەڵگرێكی نەوتی نەرویجی كرد لە تەنگەی بابولمەندەب(٢٢) .

لە ئەنجامدا لە 12 كانونی دووەمی 2024 هاوپەیمانێتی ئەمریكی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی مەترسی حوسییەكان هێرشی ئاسمانیان كردە سەر بنكەی حوسییەكان لەیەمەن(٢٣)، وەكو وەڵامدانەوەیەك بۆ ئەوە هێرشانە لە مانگی كانونی دووەمی 2024 حوسییەكانی هێرشیان كرد كەشتییەكی ئەمریكی لە دەریای سوور (٢٤). پێشتر حوسییەكان هێرشیان كردەوە سەر بارهەڵگرێكی نەوتی لەمانگی كانونی یەكەم 2020 كە ئاڵای سەنگافورەی بەرزكردبووە لە ڕێگەی بەلەمێكی بۆمبڕێژكراو، لە تشرینی دووەمی یەكەمی 2020 لوغمێكی دەریاییان تەقاندەوە بە بارهەڵگرێكی نەوتی كە ئاڵای ماڵتای هەڵكردبوو، لە مانگی كانونی یەكەمی 2022 كەشتییەكی ئیماراتییان كۆنتڕۆڵ كرد و سەرجەم سەرنشینەكانیان بەبارمتە گرت(٢٥).

ئێران و بابولمەندەب

ڕوانگەی ئێران بۆ تەنگە و ڕێڕەوە ئاوییەكان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەكو بەشێك لە بواری کاری ئێران تەماشا دەكرێت، وەكو بەشێك لە هێزی ئێران كە بەكاریدەهێنێت لە پاڵپشتی سیاسەتی دەرەكی(٢٦).

شیكردنەوەی جیۆپۆلەتیكی ئاماژە بۆ ئەوە دەكات مەبەست لەبەرفراوانبوونی هەژموونی ئێران لە ڕێڕەو و تەنگەكان یەكێكە لە فاكتەرەكانی بەهێزی ئێران بەمەبەستی ئەوەی كاریگەری دروست بكات لەسەر هەڵسوكەوتی وڵاتانی دیكە لە ڕێگەی چەند ستراتیژێكی دیاریكراو(٢٧).

هەوڵەكانی ئێران بۆ كۆنتڕۆڵكردنی تەنگەكانی دەگەرێتەوە بۆ ساڵی 1971 كاتێكی ئێران سێ دوورگەی ئیماراتی كۆنتڕۆڵ كرد بە ناوەكانی تونب كوبرا و تونب سوغرا و ئەبو موسا، و پاش كۆنتڕۆڵكردنی ئەو سێ دوورگەیە توانی كۆنتڕۆڵی ڕێڕەوەی هاتوچۆ بكات لە تەنگەی هورمز كە دەریای عەرەب بە كەنداوەوە دەبەستێتەوە و 40% هەموو نەوتی جیهان بەو تەنگەیەدا تێپەر دەبێت و چەند جارێك ئێران بەفەرمی هەڕەشەی داخستنی ئەو تەنگەیەی كردووە(٢٨)، بوونی ئێران لە دەروازی باشووری دەریای سوور زۆر پێویستە بۆ ستراتیژی ئێرانی بەمەبەستی دروستكردنی فشار لەسەر عەرەبستانی سعودی لەو شوێنە و بنكەیەكە بۆ پاڵپشتیكردنی هاوپەیمانەكانی لە ناوچەكە و لوبنان و سووریا و بزووتنەوەی حەماس(٢٩) جگە لەوەی كۆنتڕۆڵكردنی ڕێڕەوە بازرگانیی و ڕێڕەوی گەیشتنی ئەمریكایە بۆ كەنداو(٣٠) .

لە لایەكی ترەوەی پەیوەندیەكی زۆر بەهێز هەیە لە نێوان فشارەكانی سەر ئێران و هەڕەشەكانی بە داخستنی تەنگەی هورمز و بابولمەندەب، ئەم هەڕەشانە ناسەقامگیری دروست دەكات لە بازاڕەكانی وزە لە جیهاندا(٣١) .

بۆیە كۆماری ئیسلامیی ئێران گرنگییەكی تایبەت دەدات بە یەمەن و تەنگەی بابولمەندەب چونكە دەتوانێت لەڕێگەی كۆنتڕۆڵكردنی ئەو تەنگەیەوە كاریگەری هەبێت لەسەر هەموو جیهان و كارتێكی فشاری بەهێزی ئێرانە لەبەردەم وڵاتانی عەرەبی و ئەورووپیەكان و وڵاتانی ئاسیا بەتایبەتی و هەموو جیهان بە گشتی، سەرەڕای ئەوەی تێپەربوونی كەشتییەكان بە تەنگەكان ڕێگە پێدراوە بەمەرجێك ئەو كەشتییانە كاری دوژمنكارانە ئەنجام نەدەن، بەڵام ئەزموونی ڕابردوو ئەوەی سەلماندووە كە ئێران زۆرجار هەڕەشەی داخستنی تەنگەی هورمزی كردووە و هێرشی كردۆتە سەر كەشتی سەربازیی و ئاسایی لە هەردوو تەنگەی هورمز و بابولمەندەب.

بۆیە هەوڵەكانی ئیران بۆ كۆنترۆڵكردنی بابولمەندەب لەڕێگەی حوسییەكان و تەواوكەری كۆنتڕۆڵكردنی تەنگەی هورمزە، و ئامانجی ستراتیژی ئێرانە لە ناوچەكە و جیهان، و كارتێكی فشاری بەهێزی ئێرانە بەرامبەر هەموو جیهان نەك تەنها بەرامبەر ئیسرائیل و ئەمریكا، وەكو چۆن كۆنتڕۆڵكردنی تەنگەی هورمز كارتێكی فشارە دژی وڵاتانی كەنداو و و وڵاتانی كە نەوتی كەنداو هاوردە دەكەن و بازاڕەكانی نەوت لە جیهاندا.

لە لایەكی ترەوە بەشێوەیەكی گشتی وڵاتانی كەنداو نیگەرانن لە بوونی هەژموونی ئیران لەم تەنگەیە وەكو هەڕەشەیەكی ستراتیژی لەقەڵەمی دەدەن بەتایبەت پاش شۆڕشەكانی بەهاری عەرەبی لە یەمەن، و سەرۆكی یەمەن عەبد ڕەبە مەنسور بە ئاشكرا ئێرانی تۆمەتبار كرد بەنیازە تەنگەی بابولمەندەب كۆنتڕۆڵ بكات لە دەریای سوور و داوای لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كردووە ڕێگری بكەن لە ئێران پلانەكانی لەیەمەن جێبەجێ بكات، چەندینجار حكومەتی یەمەنی دەستی گرتووە بەسەر كەشتی كە هاوكاری سەربازیی و چەكی ئێرانی بۆ حوسییەكان گواستۆتەوە(٣٢) .

مەترسییەكان لەسەر تەنگەی بابولمەندەب

جگە لە كێشەی حوسییەكان چەندین كێشەی دیكە هەیە كە هەڕەشە لە ئاسایش و سەقامگیری تەنگەی بابولمەندەب وەكو جەنگی نێوان غەززە و ئیسرائیل و لێكەوتەكانی لەسەر هەموو ناوچەكە، و كێشەی نێوان هەریەك لە ئەریتریا و ئەسیوبیا و یەمەن لە ناوچەكە و بۆشایی ئەمنی و سیاسی لە سۆماڵ و كێشەی بوونی چەتە دەریاییەكان، كە هەڕەشەی دەستگیركردن دەستبەسەراگرتنی كەشتییە بازرگانیەكان دەكەن لەو ناوچەیە و، سوودیان لە نەبوونی حكومەت و پشێوییەكانی وڵاتی سۆماڵ وەردەگرت و ئەو وڵاتەیان كردبووە مۆڵگەیەك بۆ هێرشكردنە سەر كەشتییە بازرگانییەكان كە بەو تەنگەیەدا تێپەر دەبوون .

چارەسەری سەربازیی

یەكێك لە چارەسەرە پێشنیاركراوەكان لە ئێستادا بەكارهێنانی هێزە دژی حووسیەكان لەكاتی داخستنی یان هەڕەشەی داخستن یان هێرشكردنە سەر كەشتییەكان كە بە تەنگەی بابولمەندەب، و ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی هاوپەیمانێتیەكی سەربازییان پێكهێناوە بۆ ڕووبەڕووبوونەوە و هەڕەشەی حوسییەكان، كە هەریەك لە ئەمریكا و بەریتانیا و بەحرین و كەنەدا و فەرەنسا و ئیتاڵیا و هۆڵەندا و سیشل و ئیسپانیا لە خۆدەگرێت بۆیە چارەسەری سەبازیی یەكێكە لە ئەگەرە پێشبینكراوەكان لەكاتی بەردەوامبوونی قەیرانی ئەو تەنگەیە و بەردەوامی هەڵسوكەوتی حوسییەكان و بەكارهێنانی ئەو تەنگەیە لە لایەن ئێرانەوە وەكو كارتی فشار دژی ئەمریكا و ئەورووپا و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی(٣٣) .

لە 12 كانونی دووەمی 2024 ئەو هاوپەیمانێتییە هێرشێكی بەرفراوانیان كردە سەر 60 بنكەی حوسییەكان لە یەمەن وەكو وەڵامدانەوەیەك بۆ هێرشەكانیان بۆ سەر كەشتییەكان لە تەنگەی بابولمەندەب.

پڕۆژە ئابوورییەكان و ئەڵتەرناتیڤەكان

سەرەڕای گرنگی گواستنەوەی ئاویی لەسەر ئاستی جیهان و گرنگی تەنگەی بابولمەندەب وەكو ڕێڕەوێكی بازرگانی جیهانی، بەڵام چەندین پڕۆژەی ئابووری و ستراتیژی هەیە، كە وڵاتان كاردەكەن لە پێناو جێبەجێكردنی، ئەم پڕۆژانە ئەگەر جێبەجێ بكرێن ئەوا كاریگەری نێگەتیڤیان دەبێت لەسەر هەریەك لە تەنگەی بابولمەندەب و نۆكەندی و سوێس و دەبیتە هۆی كەمكردنەوەی بەها و گرنگی دەریای سوور لەسەر ئاستی جیهان .

١- هێڵی ئابووری هیند- ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست – ئەورووپا

لە میانی كۆبوونەوەی 20 Gلە مانگی نۆی ڕابردوو کە لە هیند سازكرا، هەریەك لە جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا و ناریندرا مۆدی سەرۆك وەزیرانی هیند و محەمەد بن سەلمان جێنشینی عەرەبستانی سعودی واژۆیان لەسەر پڕۆژەی هێڵی ئابووری هیند – ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست – ئەورووپا(India – Middle East – Europe Economic Corridor)  كرد، كە بە پڕۆژەی (IMEC) دەناسرێت و كورتكراوەی ناوی پڕۆژەكەیە، ئەم پڕۆژەیە وڵاتی هیندی بە ئیمارات و عەرەبستانی سعودی و ئوردن و ئیسرائیل دەبەستێتەوە، بەندەری حەیفای ئیسرائیلی بە ئەورووپا دەبەستێتەوە و مەبەستی لێی ئاڵۆگۆڕی بازرگانییە لە نێوان ئاسیا و ئەورووپا و ئەفریقا لە ڕێگەی تۆڕێك لە هێڵی ئاسنین و بەندەر و هێڵی دەریایی(٣٤)، ڕكابەری پڕۆژەی ئاوریشمی نوێیە كە چین بە ئەورووپاوە دەبەستێتەوە.

٢- پڕۆژەی كەناڵی وشكانی

یەكێكە لە پڕۆژەكانی كە عێراق بەنیازە جێبەجێی بكات، کە لەو ڕێگەیەوە هەوڵدەدرێت جێگرەوەی بێت بۆ نۆكەندی سوێس و دەریای سوور و تەنگەی بابولمەندەب، عێراق پلانی جێبەجێكردنی پڕۆژە بەندەری فاوی گەورەی هەیە، كە هەوڵدەدات بەندەرێكی زۆر گەورە دروستبكات بەمەبەستی هێنانی كەلوپەل لە ئەورووپاوە بە شەمەندەفەر بۆ بەندەری فاو دواتر گواستنەوەی بۆ ئاسیا و ئوسترالیا و وڵاتە عەرەبییەكان بەڕێگەی دەریایی و بە پێچەوانەوە گواستنەوەی كەلوپەل لە ئاسیا و ئوسترالیا و وڵاتە عەرەبییەكان بۆ بەندەری فاو دواتر گواستنەوەی بۆ ئەورووپا كە ئەم پڕۆژەیە هەمان بیرۆكەی هێڵی شەمەندەفەری بەرلین بەغدا بەسڕەیە، كە ئەڵمانەكان بەنیازبوون هێڵێكی شەمەندەفەر لە نێوان بەسڕە و بەرلین دروست بكەن لەسەردەمی عوسمانییەكاندا، بەڵام داگیركردنی عێراق لەلایەن بەریتانیەوە لە جەنگی جیهانی یەكەم ڕێگری لە جێبەجێكردنی كرد(٣٥) .ئەم پڕۆژەیە بە یەكێك لە پڕۆژە ستراتیژییەكانی عێراق لە قەڵەم دەدرێت، نزیكەی 17ملیار دۆلاری تەرخانكردووە بۆ دروستكردنی بەندەری فاوی گەورە، هەروەها بەنیازە هێڵێكی شەمەندەفەرەی گەورە دروست بكات كە بەندەری فاو بە توركیا و ئەورووپاوە ببەستێتەوە .(٣٦)

ئەنجام

– تەنگەی بابولمەندەب یەكێكە لە تەنگە ستراتیژییەكان لەسەر ئاستی جیهان بەهۆی ئەوەی ڕێڕەوێكی بازرگانییە لەسەر ئاستی جیهان.

– تەنگەی بابولمەندەب گرنگی ئابووری و سیاسی و بازرگانی و ستراتیژی زۆر گەورەی هەیە.

–  بەهۆی گرنگییەکەیەوە چەندین وڵاتی جیهان لەهەوڵی دەستبەسەراگرتنی ئەم تەنگەیەن.

–  ئێران ڕۆڵێكی گەورەی هەیە لە ناساقەمگیری لە نزیك تەنگەی بابولمەندەب.

پەراوێزەکان:

• عەبدولوەهاب كەيالی ، موسوعة السياسة، بةشي دووهةم ، بةيروت ،المؤسسة العربية للدراسات و النشر،1981، لا27 .
• نةعيمة خةتير،الأهمية الجيوبوليتيكية لمضائق حوض المتوسط،مجلة مدارات سياسية ، 2017 ، لا130
• د سالم داود غزيل،الازمة اليمنية و مستقبل الملاحة الدولية في مضيق باب المندب، مجلة كلية القانون للعلوم القانونية و السياسية مجلد (10) ذمارة 39، 2021، لا242
• د. عةلي ياسين عةبدوللآ ، الاهمية الجيوبولتيكية لليمن في الاستراتيجية السعودية ، طؤظاري زانكؤي تكريت ،2020، لا 250
• سالح عةبد ربة ئةبو نةهار, احتلال جزيرة حنيش و ابعاد العدوان الارتيري, سةنعا , دار الموفة للطباعة و النشر, , 1999، لا 2
• ئةحمةد سوبحي ئةلسوبحي, اطلالة على البحر االحمر و النزاع اليمني- الارتيري, عةمان, دار البشير للطباعة و النشر, ،1996،لا22
• د.ئةنوةر سةيد كاميل عامر، مــضـيـق بــــــاب المـنــدب دراسة في الجغرافيا السياسية و الجيوستراتيجية، مجلة الدراسات الافريقية – ذمارة 36 ، 2014، لا503
• د. عةلي ياسين عةبدوللآ ، سةرضاوةي ثيشوو ، لا248
• شةهباز عةقباوي, البحر االحمر تزايد صراع المصالح و تراجع ثقافه المنافع, مجله اراء حول الخليج, ذمارة 127 ، 2018، لا83.
• reuters.com/world/africa/suez-canal-annual-revenue-hits-record-94-bln-chairman

لە ڕێکەوتى 30-1-2024 بينراوە .

• نەوار جەليل, الممرات المائية و امن الطاقة العالمي, دراسة في الجغرافية السياسية, بغداد, دار الكتب العالمية, .2011 ،لا114
• هەممان سةرچاوە،114
• رەحيمة الفقي، مستقبل التنافس على الممرات الملاحية الدولية، السياسة الدولية، ملحق تحولات استراتيجية، ذمارة،225 بةرط .56، 2021 لا7.
• ئەبو بەكر دسووقي، الرؤية المصرية لألمن و التعاون في البحر األحمر: المحددات و الادوات، السياسة الدولية،ذمارة ،224 بةرط .56 ،2021 لا 81
• ئاژانسی سپءتنيكی رووسی ، https://sputnikarabic.ae/20191029 لە ڕێکەوتى30-1-2024 بينراوە .
• .عادل ئەحمەدی، الزهر و الحجر: التمرد الشيعي في اليمن و موقع الاقليات الشيعية في السيناريو الجديد ،2006 – ضاث1 . – صنعاء: مركز نشوان الحميري للدراسات و النشر لا 128-126
• نايف بن سەعيد دۆسەری، الحركة الحوثية: دراسة منهجية شاملة، 2011، ضاث1 قاهيرة: دار الصحوة العالمية للطباعة و النشر. لا14-13
• د. نەوەر سەيد كاميل، الوجود الحوثي في اليمن دراسة في الجغرافيا السياسية، شعبة البحوث الجغرافية ،2017، لا22-23-24-25
• ئەحمەد ئەمين شوجاع ، إيران و الحوثيون مراجع و مواجع، 2012 رياز: مركز البيان للبحوث و الدراسات.:لا95.
• د.ئەنوەر سەيد كاميل سەرچاوەی پێشوو ،لا27-28
• هەممان سەرچاوە،ص31
• دی دەبليۆى ئەلمانی a-67697045 / dw.com/ar لە ڕێکەوتى-1-2024 بينراوە .
• بی بی سی https://www.bbc.com/arabic/articles/c4nyy18q1lwo لە ڕێکەوتى-1-2024 بينراوە .
• فرانس 20240116-24 france24.com/ar ، لە ڕێکەوتى30-1-2024 بينراوە .
• ئەحمەد خەتيب، السلوك الاقليمي الايراني تجاه الممرات و المضائق البحرية في منطقة الشرق األوسط،گۆفاری زانستی تيوێژينەوەی ئابووريە و زانستە سياسييەكان لە زانكۆی ئەسكەندريە – ميسر،بەرگی 8 ژمارە 16، 2023،لا299
• هه‌ممان سه‌رچاوه‌ی پیشوو، لا295
• هه‌ممان سه‌رچاوه‌ ،لا297
• د.سالم حەميد ، الجزر الإماراتية (المحرر الامن القومي الإماراتي و الخليجي و الجزر الإماراتية المحتلة. الإمارات: مركز المزماة للدراسات و البحوث(2014
• تاريق فەهمي ، المتغيرات الاقليمية و تحديات الامن في البحر الاحمر. السياسة الدولية، ذمار ،224 بةرط .56، 2021 لا 99-94(
• فريدة بنداري، سياسة إيران تجاه إفريقيا من منظور الجيواستراتيجية المذهبية،2020 لا 30-49
• [1] Kenneth Katzman، “IRAN’S THREAT TO THE STRAIT OF HORMUZ, Congressional Research Service,2012
• ميساق خةيرولآ جلود, تطورات الاوضاع في اليمن بعد ثوره ,2011 تحليلات استراتيجية , ژماره‌ 76، زانكۆی موسڵ ،مركز الدراسات الاقليمية, ,2012 ، لا٥
• جةزيرة https://www.aljazeera.net/news/2023/12/20/ لەڕێکەوتى30-1-2024 بينراوو .
• المعهد الدولي للدراسات الايرانية،الممر التجاري العالمي الهندي-الشرق أوسطي-الاوروبي.. الفرص و التحديات، 2023،لاپەرة5
• ميران حسين ،البعد الجيوبولتيكي و الاستراتيجي لميناء الفاو الكبير ، كۆنفرانسی به‌نده‌ری فاوی گه‌وره‌ ،2022،384
• العربية https://www.alarabiya.net/aswaq/economy/2023/05/27/ لەڕێکەوتى30-1-2024 بينراوە .

لیستی سەرچاوەكان :

–       عەبدولوەهاب كەیالی، موسوعە السیاسە، بەشی دووهەم، بەیروت ،المۆسسە العربیە للدراسات و النشر،1981.

–       نەعیمە خەتیر،لاهمیە الجیوبولیتیكیە لمضائق حوض المتوسط،مجلە مدارات سیاسیە، 2017 .

–       د سالم داود غزیل،الازمە الیمنیە و مستقبل الملاحە الدولیە فی مضیق باب المندب، مجلە كلیە القانون للعلوم القانونیە و السیاسیە مجلد (10) ژمارە 39، 2021.

–       عەلی یاسین عەبدولڵا، الاهمیە الجیوبولتیكیە للیمن فی الاستراتیجیە السعودیە، گۆڤاری زانكۆی تكریت ،2020.

–       سالح عەبد ربە ئەبو نەهار، احتلال جزیرە حنیش و ابعاد العدوان الارتیری، سەنعا، دار الموفە للطباعە و النشر، 1999.

–       ئەحمەد سوبحی ئەلسوبحی، اطلالە علی البحر االحمر و النزاع الیمنی- الارتیری، عەمان، دار البشیر للطباعە و النشر، ،1996.

–       د.ئەنوەر سەید كامیل عامر، مــضـیـق بــــــاب المـنــدب دراسە فی الجغرافیا السیاسیە و الجیوستراتیجیە، مجلە الدراسات الافریقیە – ژمارە 36، 2014،

–       شەهباز عەقباوی، البحر االحمر تزاید صراع المصالح و تراجع ثقافه المنافع، مجله اراو حول الخلیج، ژمارە 127، 2018.

–       نەوار جەلیل، الممرات المائیە و امن الطاقە العالمی، دراسە فی الجغرافیە السیاسیە، بغداد، دار الكتب العالمیە، .2011 .

–       .عادل ئەحمەدی، الزهر و الحجر: التمرد الشیعی فی الیمن و موقع الاقلیات الشیعیە فی السیناریو الجدید ،2006 – چاپ1 . – صنعاو: مركز نشوان الحمیری للدراسات و النشر .

–       نایف بن سەعید دۆسەری، الحركە الحوثیە: دراسە منهجیە شاملە، 2011، چاپ1 قاهیرە: دار الصحوە العالمیە للطباعە و النشر.

–       د. نەوەر سەید كامیل، الوجود الحوثی فی الیمن دراسە فی الجغرافیا السیاسیە، شعبە البحوث الجغرافیە ،2017.

–       ئەحمەد ئەمین شوجاع، إیران و الحوثیون مراجع و مواجع، 2012 ریاز: مركز البیان للبحوث و الدراسات.

–       ئەحمەد خەتیب، السلوك الاقلیمی الایرانی تجاه الممرات و المضائق البحریە فی منطقە الشرق االوسط،گۆڤاری زانستی تیویژینەوەی ئابووریە و زانستە سیاسییەكان لە زانكۆی ئەسكەندریە – میسر،بەرگی 8 ژمارە 16، 2023.

–       د.سالم حەمید، الجزر الإماراتیە (المحرر الامن القومی الإماراتی و الخلیجی و الجزر الإماراتیە المحتلە. الإمارات: مركز المزماە للدراسات و البحوث، 2014.

–       تاریق فەهمی، المتغیرات الاقلیمیە و تحدیات الامن فی البحر الاحمر. السیاسە الدولیە، ژمار ،224 بەرگ .56، 2021.

–       فریدە بنداری، سیاسە إیران تجاه إفریقیا من منڤور الجیواستراتیجیە المژهبیە،2020 .

–       میساق خەیروڵا جلود، تطورات الاوضاع فی الیمن بعد ثوره ،2011 تحلیلات استراتیجیە، ژمارە 76، زانكۆی موسڵ ،مركز الدراسات الاقلیمیە ،2012،

–       المعهد الدولی للدراسات الایرانیە،الممر التجاری العالمی الهندی-الشرق اوسطی-الاوروبی.. الفرص و التحدیات، 2023.

–       میران حسین ،البعد الجیوبولتیكی و الاستراتیجی لمیناو الفاو الكبیر، كۆنفرانسی بەندەری فاوی گەورە ،2022،384

–       رەحیمە الفقی، مستقبل التنافس علی الممرات الملاحیە الدولیە، السیاسە الدولیە، ملحق تحولات استراتیجیە، ژمارە،225 بەرگ .56، 2021 .

–       ئەبو بەكر دسووقی، الرۆیە المصریە ڵلمن و التعاون فی البحر االحمر: المحددات و الادوات، السیاسە الدولیە،ژمارە ،224 بەرگ .56 ،2021 .

سەرچاوە بە زمانی ئینگلیزی

–       Kenneth Katzman، “IRAN’S THREAT TO THE STRAIT OF HORMUZ، Congressional Research Service،2012

سەرچاوە ئەلكترونیەكان

–       ڕویتەرز

–       دی دەبلیو

–       جەزیرە

–       سپۆتینك

–       بی بی سی

–       فرانس 24

–       ئەلعەربیە.