وەرگێڕان و ئامادەكردن: موجاهید وەهاب

ئایندەی ئابووریی ئێران لە ساڵی 1401: هەڵئاوسان كەم دەبێتەوە؟

بەهای هەڵئاوسانی خاڵ بە خاڵ (Point-to-point Inflation)، لە كۆتا مانگی هاوینی ساڵی 2021 كە یەكەم مانگی دەستبەكاربوونی كابینەی سێزدەیەمی حكومەتە، 43.7% ڕاگەیەنرا. بە پێی ڕاپۆرتی سەنتەری ئاماری ئێران، بەهای هەڵئاوسانی خاڵ بە خاڵ لە كۆتایی ساڵی 1400 (زستانی 2022) گەیشتە 34.7% كە ئاماژە بۆ كەمبوونەوەی 9%ی خێرایی بەهای هەڵئاوسان لەم ماوەیەدا دەكات. بەهای هەڵئاوسانی مانگانەش لەم شەش مانگەدا، لە 3.9% تا 1.3% جووڵاوە. بە پێی ڕاپۆرتی سەنتەری ئاماری ئێران، بەهای هەڵئاوسان لە كۆتا مانگی هاوین تا كۆتا مانگی زستانی ساڵی 1400 (2022)، بەتێكڕایی بە كەمبوونەوەی ڕێژەی 5.6% گەیشتووەتە 40.2%..

ڕاپۆرتە مانگانەكانی سەنتەری ئاماری ئێران، ئاماژە بەوە دەكەن كە كابینەی سێزدەیەمی حكومەت لە كۆنترۆڵكردنی خێرایی هەڵئاوسانی خۆراكی لەم شەش مانگەدا زیاتر سەركەوتوو بووە. بەهای هەڵئاوسانی خاڵ بە خاڵی “خواردن و خواردنەوەكان”، لە كۆتا مانگی هاوین 62.6% بووە كە لە كۆتا مانگی زستان بۆ ڕێژەی 40.8% دابەزیوە. دابەزینی 21.8%ی خێرایی هەڵئاوسانی خۆراكی، لەو ڕوانگەیەوە كە خەرجییە خۆراكییەكان بەشێكی گەورە لە كۆی خەرجیی چینی كەم داهات بە خۆیەوە تەرخان دەكات و كاریگەریی زیاتری لەسەر بەهای هەڵئاوسان لە چینی كەم داهات دەبێت، گرنگییەكی تایبەتی لای داڕێژەرانی سیاسەت دەبێت.

هەر چەندە پڕۆسەی هەڵئاوسانی مانگانەی ئەم چینە لەم شەش مانگەدا جووڵانی هەبووە و پڕۆسەیەكی دابەزینی جێگیری تێنەپەڕاندووە، ئەمەش سەختییەكانی كۆنترۆڵكردنی هەڵئاوسانی خۆراكی نیشان دەدات.

 

كەمینی هەڵئاوسانی خۆراكی

خاڵێكی سەرنجڕاكێش لەسەر ئەم بابەتە كە دەتوانین لە شیكاری ڕاپۆرتە مانگانەكانی وەزارەتی هاریكاری،كار و ئاسایشی كۆمەڵایەتی بیبینین، لەگەڵ ئەوەی پڕۆسەی گشتیی هەڵئاوسانی خۆراكی لە نیوەی دووەمی ساڵدا ڕووی لە نزمبوونەوە بووە، بەڵام ڕێژەی ئەو كاڵایانەی كە زیاتر سەرف كراون و نرخیان لە “سەروو سنووری قەیران” زیادی كردووە، لە سەرەتای ئەم ماوەیە تا كۆتایی زیادی كردووە.

“سنووری قەیران” لەم ڕاپۆرتانەدا، زیادبوونی مانگانەی زیاد لە 2%ی نرخ یان گەشەی زیاد لە 24%ی ساڵانەی كاڵاكانە.

لە كۆتا مانگی هاوین، وەزارەتی هاریكاری، كار و ئاسایشی كۆمەڵایەتی (وزارت تعاون، كار و رفاه اجتماعی) لە ڕاپۆرتی گۆڕانكاریی نرخی كاڵا دیاریكراوەكان كە كاڵا گرانەكان لەخۆ دەگرێت، ژمارەی ئەو كاڵایانەی كە لە سنووری قەیران زیاترن، بە 75% ڕاگەیاند. ئەم ڕێژەیە لە دووەم مانگی زستان بۆ 87.5% بەرز بووەوە.

بە بەراوردكردن لەنێوان هەردوو ڕاپۆرتەكەی سەنتەری ئامار و وەزارەتی هاریكاری، بەم واتایە دێت كە لەم ماوە دیاریكراوەدا نرخی كاڵا زۆر سەرفكراوەكان لە ماڵان وەك خۆی و بە خێراییەكی زیاتر زیادی كردووە، بەڵام كەمبوونەوەی خێرایی زیادبوونی نرخی كاڵا خۆراكییەكان لە كۆتاییدا تێكڕای هەڵئاوسانی خۆراكی بە پڕۆسەیەكی هێواشتر لە جاران زیاد كردووە.

زیادبوونی بەرچاوی نرخی جیهانیی خۆراك دوای قەیرانی كۆرۆنا و پێشهاتەكانی هێرشی ڕووسیا بۆ ئۆكرانیا و نەبوونی بڕیارێك لەسەر وەستان یان بەردەوامبوون لە دراوی پەسەندكراو، دابینكردنی بودجە بۆ هاوردەكردنی كاڵا سەرەكییەكان دەتوانێت بە یەكێك لە هۆكارەكانی ئەم بارودۆخە هەژمار بكرێت.

لەگەڵ دابەزینی خێرایی نرخی هەڵئاوسان، ئابووریی ئێران لە ساڵی 2022دا بە هەمان شێوە دەستەویەخەی هەڵئاوسان دەبێت. بە زیادبوونی ئەگەری لابردنی بودجەی دیاریكراو بۆ هاوردەكردنی كاڵا سەرەكییەكان، بەرزبوونەوەی نرخی جیهانیی كاڵاكان، گۆڕانی بەهای دۆلار لە بودجەی 2022 و لە هەمووی گرنگتر كورتهێنانی بەرچاوی بودجە، لە هۆكارە گرنگە نیگەرانكەرەكان بۆ بەردەوامیی هەڵئاوسانی زۆر لە ئابووری ئێرانن. هەر چەندە ئەگەر گەیشتن بە ڕێككەوتن لە گفتوگۆكانی ڤیەننا كەمبوونەوەی چاوەڕوانییەكانی هەڵئاوسان بەدوای خۆیدا دێنێت، لەگەڵ ئەوەشدا بەرچاوڕوونییەكی ئومێدبەخش لە زیادبوونی داهاتی ئاڵوگۆڕی دراویی حكومەت و كۆنترۆڵی بەهای دراوی دەبێت كە دەتوانێت دەستی حكومەت بۆ كۆنترۆڵی نرخی هەڵئاوسان بكاتەوە.

سیاسەتی سیستماتیكی

ئەو ساڵانەی كە هاوكاتی گۆڕینی كابینەكانی حكومەت بوون لە ئێران، بەتایبەت لەو خولانەی كە كابینەی نوێ‌ بە ڕێكارێكی جیاواز لە كابینەی پێشوو دێتە سەر كار، نادڵنیاییەكی نوێ‌ بۆ دۆخ و چالاكوانانی ئابووری لەگەڵ خۆی دەهێنێت. ساڵی (2021)یش لەم نەریتە هەمیشەییە دەرباز نەبوو. چەند مانگێك دوای هەڵبژاردنەكان و دیاریكردنی وەزیرەكان و كابینەی نوێ‌، بە ڕۆژەكان و هەفتەكانی چاوەڕوانی هەژمار دەكران و ڕێكاری كابینەی نوێ‌ بۆ كەشی ئابووری، نادڵنیایی زیاتری دەبەخشییەوە.

دروستكردنی سیستم و كەمپە جۆراوجۆرەكان بۆ كۆنترۆڵكردنی نرخ لە بازاڕ، جەختكردنەوە لەسەر چاودێری و گەڕانەكان و هاتنەناوەوەی هێزە چەكدار و میلیشیاكان بۆ بابەتی كۆنترۆڵی بازاڕ، گرنگترین تایبەتمەندییەكانی كابینەی سێزدەیەم لە ڕووبەڕووبوونەوەی بازاڕ و ئابووری بوو.

هەر چەندە زیاد لە چوار دەیەی ڕابوردوو هیچ كات ئابووریی ئێران لەم پڕۆسەیە ڕزگاری نەبووە، بەڵام لە هەر خولێكدا بە پێویستییە نائابوورییەكان و بیروباوەڕی دەوڵەتمەدارەكان، سیاسەتەكانی چاودێری و دەستووری و بگرەوبەردەكان بەرزبوونەوە و نزمبوونەوە بەخۆیەوە دەبینێت.

بە سەرنجدان لەو بەرنامانەی كە لە نیوەی دووەمی ساڵی 2021دا لە كارنامەی وەزیرانی ئاشتی و كشتوكاڵ بووە و لە هەمووی گرنگتر لە جەختلێكردنەوەكانی ئیبراهیم ڕەئیسی و جێگری یەكەمیدا دەیبینین، دەكرێت بگەینە ئەو ئەنجامەی كە وەرزێكی تر لە پێكدادانی سەرپێچی-چاودێری لە ئابووریی ئێران هاتووەتە كایەوە كە هاودەنگ لەگەڵ پێشكەوتنە تەكنەلۆجییەكان، ڕەنگوبۆیەكی نوێی لە ڕەگەزی كۆنترۆڵی زیرەك یان بنیاتنانی سیستمی بڵاوكردنەوە و چاودێری بەخۆیەوە گرتووە.

ئەم خولە نوێیە، تایبەتمەندییەكی تری هەیە كە ئەویش جەختكردنەوە لەسەر خۆبژێوی و پشتیوانیكردنی بەرهەمی نێوخۆیی. ئەم چەمكانە هەر چەند ڕوویەكی سەرنجڕاكێشیان هەیە، بەڵام لە كرداردا دەبێتە هۆی ناكاری، فشار لەسەر سەرچاوەكان و قۆرخكاری كە لە ئەنجامدا هیچ سوودێكی بۆ ئابووریی نەتەوەیی نابێت.

دۆلاری 4200 تمەنی، چارەسەری كاتی و ناتەواو

بەشێكی بەرچاو لە وێنەی گشتیی ئابووریی ئێران لە ساڵی 2021دا، بریتیی بوو لە نادڵنیایی و سەرلێشێواویی حكومەت لەسەر گرنگترین سیاسەتە ئابوورییەكان. سەردێڕی ئەم سەرلێشێواوییەش لە بابەتی سیاسەتڕێژی، بڕیاردان لەسەر سیاسەتی دراوی پەسەندكراو بوو كە بووە چارەسەرێكی بەڕێكەری ئابووریی ئێران و تەنانەت كۆتایی  2021ی هەتاوی بۆ چارەسەری ئەم برینە بەس نەبوو و هەڵپەسێردراوی لەسەر ئەم سیاسەتە و بەرنامەكانی دوای ئەو بۆ 2022 شۆڕ بووەوە.

دراوی پەسەندكراو لە سەرەتای یەكەم مانگی زستان لا نەبرا و لەگەڵ ئەوەی بودجەی هەشت ملیار دۆلاریی پەیوەست بە تایبەتكردنی دۆلاری 4200 تمەنی تەواو بووە و دەورە شەش مانگییەكەی تێپەڕیبوو، كابینەی سێزدەیەم بە وەرگرتنی مۆڵەت لە ئەنجوومەنی باڵای سەرۆكایەتییەكان و دڵنیایی ڕێبەری كۆماری ئیسلامی بەردەوامن لە درێژەپێدانی ئەم سیاسەتە.

تەنانەت لابردنی ئەم دراوە لە بودجەی ساڵی داهاتوو، خاڵی كۆتایی سیاسەتی دۆلاری 4200 تمەنی نەبووە و لە كۆتاییدا ئەندامانی پەرلەمان 250 هەزار ملیار تمەن سەرچاوەی دارایی بۆ هاوردەكردنی كاڵا سەرەكییەكان، گەنم، دەرمان و كەرەستەی پزیشكییان لە پڕۆژەیاسای بودجە گونجاندووە. بەڵام سیاسەتی لابردن و بەرنامەكانی قەرەبوویان ڕادەستی حكومەت كرد، تا بتوانن خۆیان لە پێشهاتەكانی بێبەری بكەن.

نوێنەرەكان مەرجی جێگیربوونی نرخی ئەم كاڵایانەیان لە كۆتا مانگی هاوینی 2021 بۆ پڕۆژەیاساكە زیاد كرد، تا دیسان بیرەوەریی تاڵی جێگیربوونی نرخەكان لە خولی حەوتەمی پەرلەمان زیندوو بێتەوە. سیاسەتێك هەر چەند كە نەیتوانی نرخەكان بە جێگیری بهێڵێتەوە، بەڵام زیانی گەورەی لەسەر پڕۆسەی گەشەی بوارەكانی  ئاو، كارەبا و وزە بەجێ هێشت.

ئێستاكە سەرچاوەكانی دراوی پەسەندكراو بە ژمارەی گۆڕاو بۆ ڕیاڵ لە بودجەدا جێی خۆش كردووە. حكومەت ناچار كراوە ئەگەر ئامانجی لابردنی دراوی تایبەتمەندكراوی بۆ هاوردەكردنی ئەم كاڵایانە بخاتە كارنامەیەوە، پەرجوویەك بكات و نرخەكان لە ئاستی نیوساڵی یەكەمی ڕابردوو ڕابگرێت و ڕێگاكانی پشتیوانیی دوای لابردنیش لە ئەستۆی حكومەتە. ئەم وێنە نادیارە، گەورەترین نیگەرانیی ئابووریی ئێران لە ساڵی داهاتووە.

لە وتەكانی سەرەتای موحسین ڕەزایی جێگری سەرۆكی حكومەت بۆ كاروباری ئابووری و كاربەدەستانی تری حكومەت، ئەوە دەخوێنرێتەوە كە بەرنامەی قەرەبووی حكومەت تەنیا هەمان كارتی پاڵپشتیكردنی دارایی (كارت بن/كۆپن)، یان كارتی ئەلكترۆنییە، تا لە ڕێگەی ئەو كارتەوە بەكارهێنەران بتوانن یارمەتیی حكومیی (Subsidy)([1]) دیاریكراو بەكار بهێنن.

لەم نێوەندەدا لەوانەیە حكومەت ناچار بێت لە ئەنجامدا دوای تێپەڕینی 12 ساڵ بەسەر دەركردنی یاسای ئامانجداركردنی یارمەتییەكان (هدفمندی یارانەها)([2])، چارەنووسی ئەو گرووپ و خێزانانە ڕوون بكاتەوە كە یارمەتییە داراییەكانی حكومەت دەیانگرێتەوە.

ئەم ناڕوونییە لە چارەنووسی بەرنامەكانی قەرەبووی حكومەت و هەواڵە بڵاوكراوەكان لەسەر بەرزبوونەوەی 50-70%ی نرخی مریشك، هێلكە، بەرزبوونەوەی 30%ی نرخی شیرەمەنی و كاڵاكانی تری پەیوەست بە دراوی پەسەندكراو لە ساڵی داهاتوو، بە مۆتەكەی سەرەكیی ئابووریی ئێران لە ساڵی 2022دا هەژمار دەكرێت.

لەگەڵ ئەوەدا كە لە كۆتا مانگەكانی ساڵی 2021دا ئەوەی وتراوە و بیستراوە تەنیا لە بارەی چارەنووسی بەكاربەرانە و بەنزیكەیی نە لەنێو حكومەت و نە لەنێو پەرلەمان هیچ كەس لە بارەی چارەنووسی بەهەمهێنەران لەدوای لابردنی دراوی پەسەندكراو قسەی نەكردووە. ئەوەی كە ئەوان چۆن سەرمایەی لەگەڕیان دوای بازدانی نرخی كاڵا سەرەكییەكان دابین دەكەن؟ گۆڕانكاری لە نرخ، ئاڵوگۆڕی دراو لە دیاریكردنی باج و گومرك لە 4200 تمەن بۆ 23000 تمەن، نرخی هاوردە گرانتر لە جاران دەكات. بەرزبوونەوەی حەقدەست و هەڵئاوسانی گشتی، نزیكەی 35%ی دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی بەرهەمە ناوخۆییەكان و فەرمانی جێگیركردنی نرخەكان یان غەرامەكردنی وەبەرهێنەران بەو شێوەی كە لە كۆتا هەفتەكانی ساڵی 2021دا زیادی كردبوو، دەبێتە هۆی زیان و مایەپووچبوونیان.

نەخۆشییەكی هەمیشەیی

ئەوەی بەردەوام چالاكوانانی ئابووری لە ساڵی 2022 بە نیگەرانی لەسەر دۆخی ئابووری دەهێڵێتەوە، دۆخی كورتهێنانی بودجەیە. هەر چەند بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لە بازاڕی جیهانی و چانسی فرۆشتنی زیاتری نەوت و غاز، هیوای زیادبوونی داهاتی لەم بوارەدا زیاتر لە ساڵانی پێشوو بەرز ڕاگرتووە، لەگەڵ ئەوەشدا بودجەی ساڵی داهاتوو هەم لە ڕووی داهات و هەم لە ڕووی خەرجییەوە لەژێر فشارە.

بە شێوەی باو و مێژوویی، كورتهێنانی بودجە و شێوازەكانی پڕكردنەوەی ئەم كورتهێنانە كاریگەریی لەسەر كۆی دۆخی ئابووریی ئێران دەبێت و دەبێتە هۆی گەشەی سیولە و نەختینەیی كە لە كۆتاییدا كڵپەی هەڵئاوسان بەرز دەكاتەوە.

وردبوونەوە لە پڕۆسەی گەشەی نەختینەیی لە نیوەی دووەمی ساڵی  2022دا، دەریدەخات كە لەگەڵ بانگەشە زۆرەكان، حكومەت لەسەر كۆنترۆڵی گەشەی گۆڕاوە دراوییەكان (متغیرهای پولی) و دانانی هێڵی سوور بۆ ئەم گۆڕاوانە، بە هەمان شێوەی پێشوو گەشەی نەختینەیی و گۆڕاوەكانی تری دراو كەم و زۆر وەك خۆی بووە.

نەختینەیی لە 10 مانگی سەرەتای ساڵی  2021دا نزیكەی 29.5% گەشەی كردووە كە لەگەڵ گەشەی درێژمەودای ئەم گۆڕاوە دراوییە جیاوازییەكی ئەوتۆی نییە، هەروەها گەشەی خاڵ بە خاڵی نەختینەیی لە هیچ مانگێك لەو 10 مانگەی ساڵی  2021 كەمتر لە 38.8% نەبووە، بۆ ئەوەی ڕوون بێتەوە كە جێگیربوونی گەشەی نەختینەیی لە ژمارەکانی سەرەوە، بەردەوام بە كێشەیەكی گەورە بۆ ئابووریی ئێران دێتە هەژمار.

لەرزۆك وەكوو ئابووریی گشتی

ئابووریی ئێران لە ساڵی 2021دا هەروەك پێشتر لە زۆربەی پێشبینییەكانی ناوەندە نێودەڵەتییەكانی وەكوو سندووقی نێودەوڵەتیی دراو و بانكی جیهانی ئاماژەی پێ درابوو، لە لوتكەی كاریگەریی سزاكان تێپەڕی كە ئەم تێپەڕبوونە لە سزاكان بە دابەزاندنی قەیرانەكانی كۆرۆنا لە ئێران و كاریگەریی خێرایی ڤاكسینكردن لە كۆتایی ساڵی 2021، بە وتەی بانكی ناوەندی گەشەی 4.1%ی بەخۆوە بینی. ناوەندی ئاماری ئێران نرخی گەشەی ئابووریی نۆ مانگەی ساڵی 2021ی بە 5.1% خەمڵاندبوو.

لە هەردوو ڕاپۆرتی گەشەی گشتیی بەرهەمی ناوخۆیی ئێران ڕۆڵی دوو بەش سەرنجڕاكێشە، بەشی نەوت و غاز كە بە شلكردنی سزاكانی ئەمەریكا و بەكارهێنانی شێوازی جۆراوجۆر بۆ فرۆشتنی نەوت و بەرهەمە نەوتییەكان هاتە كایەوە. هەروەها گەڕانەوەی بەشی خزمەتگوزاری كە بە تێپەڕبوونی ئێران لە كۆڤید-19 و سووكتربوونی قەیرانی كۆرۆنا، توانیی گیانێك بە ئابووریی نیوەگیانبووی ئێران ببەخشێت.

لەگەڵ ئەمەشدا بەشی كشتوكاڵ لە هەردوو ڕاپۆرتەكەی ناوەندی ئامار و بانكی ناوەندی لە گەشەی 9 مانگی، ڕۆڵی سالبی هەبووە كە زیاتر لە هەر شتێكی تر بە هۆی كاریگەرییە نەرێنییەکانی وشكەساڵی لەسەر هێڵی دابەزین مایەوە.

هەروەها ڕۆڵی بەشی پیشەسازی لە سێ‌ وەرزی سەرەتای 2021 جیاواز بوو، كارەبا بڕانەكانی هاوین و قەیرانی كارەبا و غاز بەردەوام ڕێگریییەكی بەردەم پێشكەوتنی دۆخی ئەم بەشە بوو.

بە تێڕامان لە وەرز بە وەرزی ڕۆڵی بەشە جیاوازەكان لە هەردوو ڕاپۆرتەكەدا، دەگەینە ئەو ئەنجامەی كە ڕۆڵی بەشی نەوت و كاریگەرییەكانی لەسەر زۆربوونی ڕێژەی بەرهەمی ناوخۆیی نەیتوانیوە كاریگەرییەكی بەردەوام بێت و وەرز بە وەرز ئەم كاریگەرییە گۆڕانكاریی تێدا ڕووی داوە، مانەوەی كاریگەریی بەشی نەوت و غاز پێویستی بە وەبەرهێنان، گواستنەوەی تەكنەلۆژیا و گەشەی بەرهەم و هەناردەی ئەم بەشەیە.

هەر چەند جیاوازی لە خەمڵاندنەكانی هەردوو ناوەندەكە لە ڕۆڵی بەشە جیاوازەكانی ئابووری، تا ئاستێك بە حاڵەتێكی ئاسایی هەژمار دەكرێت، بەڵام جیاوازیی هەڵسەنگاندنی ناوەندی ئامار و بانكی ناوەندی لە نرخی دروستكردنی سەرمایەیەكی گشتیی جێگیر لەم 9 مانگەدا، كەمێك سەیرە.

ناوەندی ئاماری ئێران نرخی گەشەی دروستكردنی سەرمایەی گشتیی جێگیر لە 9 مانگی ساڵی 2021ی بە 4.9% ڕاگەیاندووە، بەڵام نرخی گەشەی دروستكردنی سەرمایەی گشتیی جێگیر لە كۆتایی پاییزی 2021دا بە هەمان شێوە سالبە. بانكی ناوەندی ئەم ڕێژەیەی بە 5.2% خەمڵاندووە.

ئەگەر خەمڵاندنەكەی بانكی ناوەندی بە ستاندارد وەربگرین، بە هەمان شێوە گرفتی نێگەتیڤبوونی وەبەرهێنان لە ئابووریی ئێران بۆ سێیەمین ساڵی لەسەریەك بەردەوام بووە.

ناوەندی لێكۆڵینەوەی پێشكەوتن و پێشبینیی پەیوەست بە ڕێكخراوی بەرنامە و بودجە، ماوەیەك پێش ئێستا لە ڕاپۆرتێكدا بە ئاماژەدان بەوەی كە گەشەی وەبەرهێنان لە ماوەی ساڵەكانی 2009 تا 2019 (1-)% بووە، هۆكاری سەرەكیی كەمبوونەوەی وەبەرهێنان لە ئابووریی ئێران بۆ ناجێگیری لە كەشی ئابووریی گشتی دەگەڕێنێتەوە و هۆكارەكانی تێكدانی جێگیریی ئەم كەشە بۆ گەشەی زۆری نەختینەیی و هەڵئاوسانی مەترسیدار، ناجێگیریی نرخی دراو و ناكارامەیی سیاسەتی دراو دەگەڕێنێتەوە.

لە دیدی ئەم ڕاپۆرتەوە، بە كەمبوونەوەی وەبەرهێنان ئابووریی ئێران كەوتووەتە نێو تەڵەی گەشەی نزم، كە پێشهاتەكانی ئەم دۆخە كەمبوونەوەی داهاتی تاك، زۆربوونی هەژاری و بێكاری، لاوازبوونی توانای حكومەت و كەمبوونەوەی داهاتی گشتی دەبێت.

بە سالب مانەوەی نرخی گەشەی وەبەرهێنان لە كۆتا وەرزی ساڵی 1400 (2022) كە هێشتا ڕانەگەیەنراوە، دەتوانێت بە ئاستەنگێكی جددی بۆ باشتركردنی دۆخی گەشەی بەرهەمی ناوخۆیی لە ساڵی داهاتوودا دابنرێت.

ڕاستی ئەوەیە كە ئابووریی ئێران لە حاڵێكدا پێی ناوەتە ساڵ و سەدەی نوێوە كە لە لیستی درێژی ئاڵنگارییەكانی هیچ كەم نەبووەتەوە و بە هەمان شێوە قەیرانە گەورەكان ڕێی جووڵەی چالاكوانانی ئابووریی گرتووە. چالاكوانانی ئابووری هەر وا چاوەڕێی كەمبوونەوەی یەك بە یەكی ئەو نادڵنیاییە زۆرانەن كە لە ساڵانی دواییدا بوونەتە هۆی ناجێگیریی دۆخی ئابووریی گشتی. بەبێ‌ یەكلاییكردنەوەی ئەم ناڕوونییانە، ناتوانرێت چاوەڕێ‌ بكرێت تا یاریزانانی ئابووری بە دڵنیابوون لە داهاتوو، چالاكییە ئابوورییەكانیان دەست پێ بكەنەوە یان تەنانەت پێشی بخەن و بە وەبەرهێنان ئابووریی ئێران بەجووڵە بخەنەوە.

ئابووریی ئێران لە خاڵێكی تەمومژاویدا چاوەڕێیە تا بەخێرایی دۆخی كار و كاسبی بۆ بەرژەوەندیی گەشە و ئاسانكاریی چالاكییە ئابوورییەكان بگۆڕێت و لەوانەیە ئەمە كۆتا هەل بۆ ئەم گۆڕانكارییە بێت.

 

داهاتووی ئابووری لە دوو سیناریۆدا

ناوەندی لێكۆڵینەوەی ژووری ئێران، داهاتووی ئابووری و بازرگانیی لە دوو سیناریۆدا لێك داوەتەوە. سیناریۆی یەكەم باسی هەلومەرجی بازرگانی و ئابووریی ئێران لە ئەگەری بەئەنجامگەیشتنی بەرجام دەكات و سیناریۆی دووەم ئابووریی وڵات بێ‌ بەرجام لێك دەداتەوە. ئەم ڕاپۆرتە وەڵامی چەند پرسیارێكی گرنگ لە هەردوو سیناریۆكەدا دەداتەوە: یەكەم ئەوەی دەبێت ڕێكاری بازرگانیی ئێران دەبێ چی بێت؟ دووەمیان، كامە كاڵا و كەرەستە دەبێت بە سەرەكی دابنرێن؟ سێیەمیش، كام وڵاتانە دەبێت لە ئەولەویەتی گەشەی پەیوەندییە بازرگانییەكانی ئێران دابنرێن؟

سیناریۆی یەكەم: ڕێككەوتنی سیاسی و گەڕانەوەی هەردوو لا بۆ بەرجام

بە پێی هەڵسەنگاندنەكانی ئەم ڕاپۆرتە، پێشبینی دەكرێت كە تەنانەت لە باشترین حاڵەت و لە گەڕانەوەی هەردوو لا بۆ بەرجام، ڕێككەوتنێكی گشتی و كراوەی بەرچاو لە ئاڵوگۆڕە ئابووری و بازرگانییەكان لە ئێران بەدی ناكرێت. زیندووكردنەوە یان نەكردنەوەی بەرجام، تەواوكەری پەیوەندیی ئێران لەگەڵ ئەمەریكا و ئەورووپا لە ماوەیەكی كورت و مامناوەنددا دەبێت. لە ئەگەری زیندووكردنەوەی بەرجام، ڕێكاری گیردان بە ئێران لە ئەمەریكا و ئەورووپا دەست پێ دەكاتەوە و بابەتی گۆڕینی هەندێك لە خاڵەكانی بەرجام، بابەتە ناوچەیی و مووشەكییەكان دەچێتە بەرنامەی كاری ئەورووپا و ئەمەریكا. لەم بارەدا، كرانەوەی جددی لە پەیوەندییەكانی ئێران و ئەمەریكا بەدی ناكرێت و لە هەمان كاتدا ئاستەنگی جددی دێتە سەر ڕێی هاریكاریی ئێران و ئەورووپا، وەكوو ترس لە دووبارەبوونەوەی ئەزموونی ترەمپ و وێناكردنی نەرێنیی حكومەتی نوێ‌. بۆیە شارەزایان پێیان وایە لە باشترین حاڵەتدا تەنیا ڕێككەوتنێكی دیاریكراو و كاتی لە بارەی بابەتی ناوەكییەوە دەبێت و تەنیا كار بۆ فرۆشتنی نەوت و گواستنەوەی داهاتە نەوتییەكان بۆ ناوخۆی ئێران دەكات، بەڵام مۆركی نادڵنیایی و مەترسیداربوونی ئابووریی ئێران لە گۆڕەپانی ێودەوڵەتی ناگۆڕێت. بۆیە لەم كاتەدا ناتوانین بینەری ڕێكکەوتنی درێژمەودای دەرەكی و وەبەرهێنانی دیار لەلایەن كۆمپانیا گەورە و ناودارە نێودەوڵەتییەكان بین. لەم دۆخەدا ئێران لە پێگەی هەڵبژاردندا دەبێت و ئامانجداركردنی بازرگانیی دەرەكیی ئێران دەتوانێت لە “هەنگاوی مانەوە” بەرەو “هەنگاوی پێشكەوتن” بگۆڕێت. ئەم گۆڕانكارییە ئاڵۆزیی داڕشتنی سیاسەتە بازرگانییە دەرەكییەكان زیاتر دەكات. چێوەی پێشنیاریی ئەم ڕاپۆرتە، لەم بەشەدا لەسەر بنەمای دوو ئامانجی گەشەی بەردەوام و بەرزكردنەوەی پێگەی ئێران؛ لە زنجیرەی بەها جیهانییەكانە. سەرنجدان لەم خاڵە پێویستە كە لە ئەگەری هاتنەدیی ئەم سیناریۆیە، ئازادكردنی سەرچاوە داراییە بلۆككراوەكانی ئێران و هەروەها فرۆشتنی نەوتی وڵات، نەختینەییەكی باش دەخاتە نێو دەستی بەڕێوەبەرانی وڵات. هەڵەیەكی ستراتیژی لەم هەلومەرجەدا، هاوردەكردنی بێسنووری كاڵای بەكاربەر و بابەتی خۆشگوزەرانی و شوێنكەوتنی سیاسەتە پۆپۆلیستییە ناجێگیرەكان و دروستكردنی گەشەیەكی هەژارانە و كاتی لە بواری سیستمی بڕیاردانی ئابووریی وڵاتە. ئەم بابەتە هەم لە لایەنی تیۆری و هەم پراكتیكیی مێژووی وڵاتەوە، دەبێتە هۆی بەركەوتنی زیانی جددی بە ئابووریی وڵات.

ئەو كاڵایانەی لەم سیناریۆیەدا ئەولەویەتیان هەیە: بە سەرنجدان لەوەی كە لەم هەلومەرجەدا سنوورداركردنی بازرگانی لەگەڵ ئێران كەم دەبێتەوە، بۆیە ئەولەویەتەكان لەجیاتیی ئەوەی لەسەر بنەمای مانەوە دابڕێژرێن، بەسەر بنەمای تێبینییەكانی پەیوەست بە پێشكەوتنەوە ڕێك دەخرێن. ئامانجداركردنی بازرگانی لەم سیناریۆیەدا، بەهێزكردنی پیشەسازیی تەكنەلۆژی و بەدەستهێنانی پێگەی باشترە لە ئاستی جیهاندا.

ئەو لایەنە بازرگانییانەی لەم سیناریۆیەدا ئەولەویەتیان هەیە: لەو ڕووەوە كە ئەولەویەتی كاڵا لەم سیناریۆیەدا لەسەر بنەمای هاوردەی تەكنەلۆژیای وەبەرهێنانە، بە پێی ئەوە وڵاتانێك دەبێت بكەونە ئەولەویەتی بازرگانی لەگەڵ ئێران كە توانای دابینكردنی ئەم تەكنەلۆژییە پێویستانە لە پیشەسازییە دیاریكراوەكانیاندا هەبێت. هەر چەندە لەم سیناریۆیەدا وا دانراوە كە ئەمەریكا گەڕابێتەوە بۆ بەرجام و سزاكان لا براون، بەڵام لەوانەیە زۆر خۆشبینانە بێت ئەگەر وای دابنێین كە ئەمەریكا و ئێران پەیوەندییەكی ئابووریی بەرفراوان دروست دەكەن. بۆیە پێویستە وڵاتانی جگە لە ئەمەریكا كە توانای دابینكردنی تەكنەلۆژیا پێویستەكانی ئێرانی بەرەو پێشكەوتن هەبێت، بكەونە ئەولەویەتەوە، وەكوو چین، هیند و هەندێك لە وڵاتە ئەورووپییەكان. لەنێو وڵاتانی ئاسیایی، چین بە گرنگترین هاوبەشی بازرگانیی ئێران هەژمار دەكرێت. بەستنی پەیوەندی لەگەڵ چین، جگە لەوەی یەكێكە لە جەمسەرەكانی ئابووریی دنیا، بەڵكوو وەكوو وڵاتی سەنتەری زنجیرەی بەهاكانی ئۆراسیا، دەرفەت و وزەیەكی باش بۆ ئابووریی ئێران وەكوو وڵاتێكی پێشكەوتنخواز لەگەڵ خۆی دەهێنێت. هەروەها وڵاتی هیند یەكێکە لە ئەولەویەتەكان بۆ هاریكاری. زۆربەی شارەزایان ئەم وڵاتە بە ئەژدیهای خەوتوو یان چینی داهاتوو ناو دەبەن. ئەم وڵاتە دووەمین هاوبەشی بازرگانیی ئێران لە ئاسیایە. لە ناوچەی چابەهار لەگەڵ ئێران هاوكارییەكی باشی هەیە و بە دووەمین كڕیاری نەوت هەژمار دەكرێت. ئەم وڵاتە تایبەتمەندیی دیاری هەیە كە گرنگیی ئەو وڵاتە لای ئێران زیاد دەكات. ئەو كاڵا و پیشەسازییانەی كە هیند جەخت دەكاتەوە سەریان، بە جۆرێك لە تەواوكەری كاڵا و پیشەسازییەكانی وەبەرهێنان لە ئابووریی ئێران هەژمار دەكرێن (پێچەوانەی ناوچەی ئۆراسیا) و ئەمەش دەبێتە هۆكار تا دەرفەتێكی باشتر بۆ زیادكردنی پەیوەندیی بازرگانی لەنێوان هەردوو وڵاتدا دروست ببێت. لەنێوان وڵاتانی ئەورووپی، ئەڵمانیا بە سەنتەری زنجیرەی بەهای ئەورووپا دادەنرێت و بە بەراورد لەگەڵ وڵاتانی تری ئەورووپی، خاوەن ئاستێكی بەرزتری تەكنەلۆژیای پیشەسازیی بەرهەمهێنانە. ئابوورییەكی گەورەتر و هەمەچەشنەتری هەیە و لە لایەنی سیاسییشەوە بە بەراورد لەگەڵ وڵاتانی تری وەك بەریتانیا؛ سەربەخۆییەكی باشتری لەبەرانبەر ئەمەریكا هەیە، بۆیە ئەڵمانیا لە ئەولەویەتی یەكەمی ئابووریی ئێران دادەنرێت.

كۆریای باشوور لە ڕیزبەندیی دواتر دێت، بەتایبەت كە بە درێژایی مێژوو پیشەسازیی ئێران ئەزموونێكی باشی لە بەكارهێنانی تەكنەلۆژیای بەرهەمهێنانی پیشەسازیی هاوردەكراو لە كۆریای باشوور هەیە. هەروەها ژاپۆن وەكوو وڵاتێكی هەناردەكاری تەكنەلۆژیا، لە لایەنی تەكنیكییەوە تواناییەكی باشی بۆ دابینكردنی تەكنەلۆژیای پێویستی ئێران هەیە، بەڵام هەم بە هۆكاری سیاسی و هەم بە هۆكاری پێشینەی ئابووریی سنووردار لەگەڵ ئێران، لە ڕیزبەندیی دوای كۆریای باشوور دێت. هەڵبەت بە هۆكاری پابەندبوونی تەواوی ئەم دوو وڵاتە بە سیاسەتەكانی ئەمەریكا، گرێدانی پێویستییە تەكنەلۆژییە سەرەكییەكانی وڵات بە ئابووریی ئەم دوو وڵاتەوە بۆ ئێران لە ڕووی ئاسایشی ئابوورییەوە هەستیاریی تایبەت بە خۆی هەیە. بۆیە دەبێت دروستكردنی چەندێتیی هاوبەشە ئابوورییەكان لەسەر بوارەكانی هاوكاری لەگەڵ ئەم دوو وڵاتە بە شێوەی تایبەت سەرنجی لەسەر دابنرێت و هەم بە شێوەی تایبەت لە ڕێككەوتنە دوولایەنەكان (لە لایەنی سزا تاكلایەنەكانی ئەمەریكا) جەخت لەسەر گرەنتیی جێبەجێكردنی خاڵەكان لەلایەن لایەنی بەرانبەر بكرێتەوە. هەروەها بازاڕی كاڵاكانی ئێران بەئاسانی نەخرێتە ژێر دەستی كۆمپانیاكانی ئەم دوو وڵاتە.

هەوڵدان بۆ وەبەرهێنانی هاوبەش لەم سیناریۆیە، گرنگییەكی زۆری هەیە. وەبەرهێنانی هاوبەش جیا لە سوودی ئابووری و گواستنەوەی زانست، دەتوانێت ڕێگەیەك بێت بۆ پاراستنی ئێران لەبەرانبەر ئەگەری دووبارە جێبەجێكردنی سزاكان لە داهاتوودا، لەبەر ئەوەی لە ئەگەری وەبەرهێنانی زۆری وڵاتانی تر لە ئێران، وڵاتانی وەبەرهێنەریش دەبنە ئاستەنگ لەبەردەم دووبارە سەپاندنی سزاكان لەلایەن ئەمەریكاوە. هەروەها پێویستە سەرنج بدرێت هەر چەند ئەولەویەتی ئێران لەم سیناریۆیەدا هاوردەكردنی تەكنەلۆژیای بەرهەمهێنان و بەهێزكردنی بەرهەمی ناوخۆیە، بەڵام ئەم سیناریۆیە به باشترین هەل بۆ گەشەپێدانی بازنەی هاوبەشە بازرگانییەكانی وڵات هەژمار دەكرێت. بە وتەی چالاكوانانی ئابووری، بەتەنیا تەركیزكردنە سەر بازاڕەكانی وڵاتانی دراوسێ‌ بۆ بازرگانیی ئێران مەترسیدارە و گۆڕانكاریی سیاسی و سروشتی و… هتد، هەناردەكردنی ئێران دەخاتە ژێر كاریگەرییەكی زۆرەوە. هەر چەند هاوكات لەگەڵ سزا ئابوورییەكان، لیستی بازاڕە ئامانجەكانی ئێران كەم و كەمتر بووەتەوە، تا ئەوەی كە لە ساڵانی دواییدا تەنیا تەركیز لەسەر 15 وڵاتی دراوسێ‌ و دوو وڵاتی هیند و چین وەكوو بەرنامەی ئەمیندارە بازرگانییەكان بووە. بۆ ئەم مەبەستە، ڕێكخراوی گەشەپێدانی بازرگانیی ئێران ڕایگەیاندووە لە ئەگەری كرانەوەكان لە سیناریۆ خۆشبینانەکاندا، وڵاتانی ئەفەریقی، ئەورووپی، ئەمەریكای باشوور، ئۆراسیایی، ئەندەنوسیا و ڤێتنام بۆ لیستی بازاڕەكانی ئامتنجی ئێران (15 وڵاتی دراوسێ‌ لەگەڵ هیند و چین) زیاد دەكرێن.

سیناریۆی دووەم: زیادبوونی سزا نێودەوڵەتییەكان و فشاری سزاكان

لە ئەگەری زیندوونەكردنەوەی بەرجام، دوو بژاردە دەبێت: یەكەم، ئێران لەسەر بنەمای سیاسەتی سڵپێكردنەوەی شەرعیەتپێدراوی وزەی ناوەكی (بازدارندگی مشروع هستەای)، سیاسەتی هەڵاتنی ناوەكیی سفر دەگرێتە بەر. لەم حاڵەتەدا ئێران بە ئەگەری زۆرەوە ڕووبەڕووی سزای نوێی ئەنجوومەنی ئاسایش و یەكێتیی ئەورووپا دەبێتەوە و دوو بژاردەی ڕێكاری سەربازی و گفتوگۆی لەبەردەم دەبێت. بەڵام حاڵەتی دووەم ئەوەیە كە ئێران بەفەرمی لە بەرجام بكشێتەوە، بەڵام لە كرداردا بەرنامەی ناوەكیی خۆی كەم تا زۆر لە ئاستی بەرجام بهێڵێتەوە.

بەم ڕێكارە، هەم سەرنجەكان لەسەر بەرنامەی ناوەكیی خۆی كەم دەكاتەوە، هەم بە دەرچوون لە بەرجام بواری داڕشتنی داواكاریی نوێ‌ لەلایەن ئەمەریكاوە لەناو دەبات. ئەم ڕێكارە لەسەر بنەمای ڕوانگەی ڕەتكردنەوەی دانوستان لەگەڵ ئەمەریكایە. لە هەردوو بژاردەكەدا، ئێران دەبێت بۆ فشاری سزاكان خۆی ئامادە بكات.

لەم حاڵەتەدا بە ئەگەری زۆر دیسان سزاكانی ئەمەریكا لەلایەن بڕیارنامەكانی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە پشتگیری دەكرێن. هەڵبەت بەم جیاوازییە سەرەكییەوە كە سزاكانی سەرەتای دەیەی 1390 (2011-2021) یەكسەر دوابەدوای گەڕێكی بەرزبوونەوەی بەرچاوی نرخی نەوت و هاتنی داهاتێكی زۆری نەوت بۆ حكومەت بوو كە بە شێوەی سروشتی توانای ئێران بۆ بەرەنگاربوونەوەی سیاسەتی سزاكانی زیاد دەكرد، بەڵام لە ئێستادا ئابووریی ئێران لە ڕووی داهاتەوە لە دۆخێكی باشدا نییە و هەندێك قەیرانی وەك كۆرۆنا، هەڵئاوسان و بێكاری فشارێكی زۆریان خستووەتە سەر دارایی وڵات. لەگەڵ ئەوەشدا لۆژیكییە كە لایەنی بەرانبەر لەسەر بنەمای ئەزموونی گەڕی پێشووتری سزاكان، ئەم جارەیان كاریگەرتر بێتە مەیدان. بەگشتی لۆژیكی سزاكانی ئەمەریكا، هەوڵدانە بۆ دابڕانی دارایی و بازرگانی بە ئامانجی لێدان لە بەرهەمی ناوخۆیی و ئابووریی ئێران. سزاكان بە كەمكردنەوەی هەناردەی نەوت و گرفت لە گواستنەوەی دارایی دەرەكی، بیمە و گواستنەوە، لە یەك كاتدا دەبێـتە هۆی كەمبوونەوەی داهاتی دراوی وڵات، كەمبوونەوەی سەرچاوەكانی وڵات و كەمبوونەوەی توانای هاوردەكردن بەتایبەت كاڵا نێوەندگیر و وەبەرهێنەرییەكان كاریگەریی لەسەر كۆی ئابووریی وڵات دەبێت.

لە ئەگەری نەبوونی بەرنامەیەكی كاریگەر بۆ بەرەنگاربوونەوەی كاریگەریی سزاكان، كاروباری ئابووری و چاوەڕوانییەكانی خەڵكی دەتوانێت ببێتە هۆی زیادبوونی بەردەوامی نرخی دراو، نرخی هەڵئاوسان، نرخی بێكاری و كورتهێنانی بودجە و سالببوونی نرخی گەشەی ئابووری و لە ئەنجامدا كەمبوونەوەی دیاری ڕەفاهیەت و خۆشگوزەرانیی خەڵك. پێویستە كە داڕێژەرانی سیاسەتی نێوخۆیی بە شێوەیەكی زانستی و لەسەر بنەمای بەرنامەیەكی دیاریكراو، هەنگاوە پێویستەكان لە ئەگەری هاتنەدیی ئەم سیناریۆیە دیاری بكەن و بە مەبەستی زیاتر بەرگەرگرتنی ئابووریی وڵات، ڕێكاری پێویست بۆ بەرەنگاربوونەوەی سزاكان لە بواری بازرگانیی كاڵا و پێویستییەكان لە ئەگەر هاتنەدیی ئەم سیناریۆیە بگرێتە بەر.

ئەو كاڵایانەی لەم سیناریۆیەدا ئەولەویەتیان هەیە: لەسەر بنەمای گەڕی پێشووی سزاكان، ئامانجی كورتمەودای لایەنی سزادەر لە ئەگەری سەپاندنی سزاكان، دروستكردنی گرژیی سیاسی لە ڕێی دانانی فشار لەسەر هەردوو گرووپی بەكاربەر و هێزی كارە. لە ئەگەری گەڕانەوەی سزاكانی نەتەوە یەكگرتووەكان، بێ‌ لەبەرچاوگرتنی هەنگاوەكان بۆ جێگیر ڕاگرتنی نرخی دراو و پاڵپشتیی بەرهەمهێنان، لە مانگەكانی دوای سزا نوێیەكان بە دابارینی كاریگەرییە دراوی و سزاكان لە بازاڕی كاڵادا و هەروەها زیادبوونی خەرجییەكانی بەرهەمهێنان، ڕووبەڕووی دوو شەپۆلی وێرانكەری زیادبوونی نرخی هەڵئاوسان (كەمبوونەوەی توانای كڕینی بەشێكی زۆر لە خەڵكی) و بێكاریی فراوان (بە هۆی داخستنی كارگەكان یان ئاڵوگۆڕكردنی هێزی كاری یەكە بەرهەمهێنەرەكان) دەبینەوە.

زیادبوونی هەژاریی ڕەها لە ئەنجامی زیادبوونی ئاستی گشتیی نرخەكان، زیادبوونی نایەكسانییەكان، كەمبوونەوەی بەرچاوی متمانەی سەرمایەی كۆمەڵایەتی، دەربڕینی ناڕەزایی گشتی و زیادبوونی گەندەڵی و تاوان؛ لە پێشهاتە چاوەڕوانكراوەكانی ئەم شۆكانە دەبن. بەم شێوەیە بە شێوەیەكی لۆژیكی هەر جۆرە بەرنامەداڕشتنێك بۆ زیادكردنی خۆڕاگری و بەرگەگرتنی ئابووریی ئێران لە كورتمەودادا دەبێت دوو لایەنی پێویستییە سەرەكییەكانی بەكاربەران و بەرهەمهێنەران بۆ گەرەنتیكردنی لانی كەمی (مینیمەمی) بژێویی خەڵكی و پاراستنی بناغەی بەرهەمی ناوخۆیی لەبەرچاو بگیرێت. سروشتی پشتبەستن بە هاوردەیی ئەم دوو لایەنە لە ئابووریی ئێراندا، گرنگیی بوونی بەرنامەیەكی بازرگانیی تۆكمە لە مانگەكانی داهاتوودا بەرجەستە دەكات.

دابینكردنی كاڵا سەرەكییەكان: دابینكردنی كاڵا سەرەكی و پێویستەكان كاریگەریی زۆری لە خۆڕاگریی كۆمەڵایەتی هەیە و ئەم جۆرە كاڵایانە دەبێت تا قۆناغی گەیشتنەدەستی بەكاربەر توانای چاودێری و كۆنترۆڵكردنی هەبێت. چاوەڕوان دەكرێت گەڕانەوەی سزاكان ئەم جار فراوانتر لە گەڕی پێش بەرجام بێت. هەر چەندە زۆربەی بەرهەمە كشتوكاڵییەكان هاوردەكراو نین و لەژێر كاریگەریی سزاكان نابێت، بەرهەمهێنانی كشتوكاڵی ناوەستێت و بەشێك لە بەرهەمە كشتوكاڵییەكان هەناردە دەكرێن، بەڵام هەبوونی گرفت لە دابینكردنی دارایی و پێدانی پارە، كڕینی گەرەنتیكراوی بەرهەمەكان لە دۆخی سزاكان تووشی گرفت دەكات.

دابینكردنی تەكنەلۆژیای هاوردەكراو لە پیشەسازیی كارەبا: لە ئێستادا بۆ دروستكردنی ئامێرەكانی پیشەسازیی كارەبا، پێویستمان بە كەرەستەی خاوی هاوردەكراو هەیە. لە كاتی گەمارۆكان، بوونی بەربەست لە دابینكردنی مەوادی پێویستی ئەم پیشەسازییە، دەبێتە هۆی زیادبوونی نرخەكان و كەمبوونەوەی توانای كێبركێ‌ كە دواتر نرخی كۆتایی بەرهەمەكانی پیشەسازیی كارەبا، بەتایبەت ئەو بەرهەمانەی زۆر بەكار دەبرێن و بەرهەمە هاوردەكراوەكان زیاد دەبێت، ئەمەش لە كۆتاییدا كاریگەریی لەسەر نرخی كۆتایی كارەبا دەبێت. بە گەڕانەوەی دووبارەی گەمارۆكان و دابیننەكردنی سەرچاوەی دارایی پێویست بۆ ئەم بەشە، ڕووداوی كوژانەوەی كارەبا بە هۆی سنوورداربوونی تۆڕی گواستنەوەی كارەبا لە ساڵانی داهاتوو زیاتر دەبێت. لە كاتی هەڵگرتنی بەرجام، دابینكردنی پارچە و ئامێر و كەرەستە پێویستەكان بۆ دابینكردنی كارەبا و هەروەها پارچەی یەدەگی ئامێرە وردەكان كە بەزۆری هاوردەكراون كە لە ئێستادا لە ناوخۆ بەرهەم ناهێنرێن، تووشی گرفت و ئاڵنگاری دەبنەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی ئامادەیی زنجیرەی دابینكەری كارەبا وەكوو توانای وێستگەكان و كەمبوونەوەی توانای متمانەپێكراویان بەتایبەت لە مانگەكانی هاوین.

دابینكردنی دەرمانی پێویست: لە گەڕی پێشووی سزاكان، میكانیزمەكە بە شێوەیەك داڕێژرابوو كە نەك بەتەنها ئەو بابەتانەی كە بەڕاشكاوانە ناویان هاتبوو وەكوو پیشەسازیی بەرگری و ناوەكی، بەڵكوو پێداویستییە گرنگەكانی تری وڵات وەك دەرمانیش سنووردار كرابوو. ئەزموونی ساڵی 2020 و گرفتەكان لەم بوارەدا وەكوو كێشەی پارەدانی ڤاكسینی كۆرۆنا بە ڕێكخراوی تەندروستیی جیهانی و هەروەها قەیرانی كەمیی ئەنسۆلین لە وڵاتدا، بەڕوونی گرنگی و ئەگەری پێشهاتە كۆمەڵایەتییەكان لەم بوارەدا دەخاتە ڕوو.

هاوردەكردنی تەكنەلۆژیای بەرهەمهێنان و كاڵا نێوەندگیرە پێویستەكانی ئابووریی وڵات: هەر چەندە باس لە گرنگیی هاوردەكردنی تەكنەلۆژیا لە پیشەسازیی كارەبا وەكوو پرسێكی ستراتیژیی كورتمەودا كرا، بەڵام دەبێت ئەوە لەبەرچاو بگیرێت كە لە ئەگەری هاتنەدیی سیناریۆی گەمارۆی هەمەلایەنە، ئەزموون پێمان دەڵێت كە ئابووریی ئێران لە كەناڵی دابینكردنی دۆلار بۆ بازاڕ دەكەوێتە ژێر فشارێكی زۆرەوە و بۆیە لە كاتێكدا هەنگاوی پێشگیری نەگیرێتە بەر، یەكەكانی بەرهەمهێنانی ناوخۆیی بۆ دابینكردنی تەكنەلۆژیا و هەروەها كاڵا نێوەندگیرەكان (کالاهای واسطه‌ای) ڕووبەڕووی قەیران دەبێتەوە. ئەزموونی پێشووتر پێمان دەڵێت ئەگەر لەم دۆخەدا ڕێكخستنێكی تایبەت نەكرێت، دەبێتە هۆی ئیفلاسی فراوانی یەكە بەرهەمهێنەرەكان. بۆیە حكومەت دەبێت چەند هەنگاوێك بۆ هاوردەكردنی تەكنەلۆژیای بەرهەمهێنان وەكوو تەرخانكردنی دراو، گفتوگۆ لە ئاستی سەرەوە بۆ دابینكردنی تەكنەلۆژیای پێویستی بەرهەمهێنەران، دابینكردنی دارایی و ئاسانكاریی  ئاڵوگۆڕی دراو لەنێوان وڵاتان بۆ كەمكردنەوەی ئاڵوگۆڕی بەرهەمهێنەران… هتد؛ لەئەستۆ بگرێت.

ئەو لایەنە بازرگانییانەی كە لەم سیناریۆیە ئەولەویەتیان هەیە: ئەزموون نیشانی دەدات كە ئێران لە دۆخی گەمارۆدا دەتوانێت لەگەڵ ژمارەیەكی دیاریكراوی وڵاتان كە لە ڕووی سیاسییەوە لەگەڵ ئێران پەیوەندییەكی بەهێزیان هەیە و ئەویش بە شێوەی سنووردار، بازرگانی بكات. ئەو وڵاتانەی كە پێشوەختە دەخرێنە ئەم دەستەوە، بریتین لە چین، ئۆراسیا (بەتایبەت ڕووسیا)، توركیا، عێراق، ئەفغانستان، عومان، قەتەر، سووریا و ڤەنزوێلا. لەم نێوەندەدا بازرگانی لەگەڵ ڤەنزوێلا بە هۆكاری مەودای جوگرافیی زۆر، هەم زۆر گران دەكەوێت و هەم بەئاسانی لەلایەن ئەمەریكاوە شوێنپێی هەڵدەگیرێت و بۆیە ڕیسكێكی زۆری هەیە. عوممان و قەتەریش هەر چەند پەیوەندییەكی باشیان لەگەڵ ئێران هەیە، بە هەمان شێوە تا ئاستێكی زۆر لەژێر كاریگەریی ئەمەریكادان و ئەزموونی گەڕی پێشووی گەمارۆكان نیشان دەدان كە تەنانەت بە شێوەی نافەرمی و بەدزییەوە مەیلیان بۆ بازدان بەسەر گەمارۆكانی ئەمەریكا نییە.

لە كۆتاییدا چەند بژاردەیەكی وەكوو چین، ئۆراسیا، توركیا، عێراق، ئەفغانستان و سووریا و ئەو وڵاتانەی كە ئەگەری هەنگاونانیان بۆ بازرگانیی نافەرمی لەگەڵ ئێراندا هەیە دەمێننەوە كە ڕێژەی هاریكاریی بازرگانییان بەتوندی لەژێر كاریگەریی ئیرادەی سەرۆكەكانی ئەو وڵاتانە، هاتنەدەرەوەی ئێران لە بەرجام و توانای كۆكردنەوەی ئەمەریكا لە ئاستی نێودەوڵەتی لەسەر سزاكانی سەر ئێران دەبێت. بە شێوەیەكی تایبەت هەڵویستی چین گرنگییەكی زۆری بۆ ئابووریی ئێران هەیە، هەم بە هۆكاری ئەوەی گرنگترین كڕیاری نەوتی ئێرانە و بە شێوەیەك بە گرنگترین كەناڵی داهاتی ئێران هەژمار دەكرێت و هەم بەشی سەرەكیی هاوردەكردنی ئێران لەو وڵاتەوەیە كە ڕێژەی زۆری وابەستەبوونی ئابووریی ئێران بە چینەوە نیشان دەدات. هەروەها بە هۆی توانای زۆری تەكنەلۆژیی ئابووریی چین، ئەم وڵاتە بەتەنیا دەتوانێت هەموو كاڵا پێویستەكانی ئێران لە دۆخی گەمارۆ كە لە سەرەوە ئاماژەیان پێ كرا، لە ناوخۆیدا دابین بكات. بۆیە ئێران ئەم هەلەی لەبەردەمە كە تەكنەلۆژیا پێویستەكانی خۆی لە چینەوە دابین بكات. دەبێت ئەوە لەبەرچاو بگیرێت كە لە وەها دۆخێكدا ئێران لە گفتوگۆ بازرگانییەكاندا توانای بەكارهێنانی كاتریی زۆری نابێت كە ئەمەش وا دەكات خەرجیی چەندبەرانبەر و قبووڵنەكراو بخاتە سەر ئێران، كە ئەم پڕۆسەیە لە درێژمەودادا ناتوانرێت درێژەی پێ بدرێت.

سەرچاوەكان

1. آرش حسن نیا (28/3/2022)، “اقتصاد ایران در سال ۱۴۰۱؛ آیا تورم پایین می‌آید؟”، https://www.bbc.com/persian/iran-features-60904430.
2. روزنامه دنیای اقتصاد، “آینده اقتصاد در 2 سناریو”، سال نوزدهم، شماره 5260، چهارشنبه، 8/9/2021، ص5.

([1])  بریتییە لەو یارمەتییە داراییانەی كە حكومەت دیداتە پیشە و دامەزراوە و هەروەها دانیشتووانی وڵات، بە ئامانجی برەودان بە سیاسەتە كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكان و بەتایبەتی كەرتی وەبەرەهێنان و بەرهەمهێنان.

([2]) ئەم سیاسەتە بۆ یەكەم جار لە كابینەی دووەمی مەحموود ئەحمەدی نەژاد، سەرۆككۆماری ئێران، و لە ساڵی 2010-دا چووە بواری جێبەجێكردنەوە.

گۆڤاری ئایندەناسی ژمارەی چواردەیەم (14)، ئەیلول 2022