گفتوگۆی ئێرانناسی 

ساڵانێك لەمەوبەر هاڕۆڵد ویلسنی سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا گوتی: هەفتەیەك لە سیاسەتدا كاتێكی زۆرە. هەفتەكان بۆ ئێران زۆر بەخێرایی تێدەپەڕن. بەڕادەیەك كە پێشبینیكردنی ڕووداوەكان هەفتە بە هەفتە گۆڕانكاری بەسەردا دێت. گفتوگۆی ئەمجارەی ئێرانناسی سەرنجی لەسەر چوار تەوەر چڕ كردووەتەوە. یەكەم دۆخی ناوخۆی ئێران لە دوای هاتنەسەركاری مەسعود پزیشكیان، ئایندەی پەیوەندییەكانی ئەو وڵاتە و ئەمریكا لە دوای دەستبەكاربوونی ترەمپ، دەنگۆی مامەڵەیەكی ژێر بەژێری ڕووسیا و ئەمریكا لەسەر ئۆكراینا و ئێران؛ دواتەوەر، ڕۆڵی نەرمەبڕ و كاریگەری سعودیە لە گەمە نێودەوڵەتییەكاندا كە ڕەنگە لەسەر حسابی ئێران بێت. گفتوگۆی وەرزنامەی ئێرانناسی ئەم ژمارەیەیە، میوانداری بەڕێزان (د. هیوا مەجید، د. پەروێز ڕەحیم، مامۆستا بارام مەجیدخان و د. ئەژی ئازاد) كردووە. پرسیارەكان بە دۆخی ناوخۆی ئێران بەتایبەت لەڕووی ئابووری و سیاسیی ناوخۆوە دەستپێدەكەین.

ئێرانناسی: لە دوو هەفتەی ڕابردوودا دوو پێشهاتی ناوخۆیی گرنگ، دۆخی هەنووكەیی كابینەی پزیشكیانیان ڕوون كردەوە؛ لە كاتێكدا تەنیا شەش مانگ بەسەر دەستبەكاربوونی كابینەی پزیشكیان تێدەپەڕێت، فشاری ئوسوڵگەرایانی بەرهەڵستكاری كابینە گەیشتووەتە ئەو ڕادەیەی كە لە ڕێگەی پەڕلەمان و فشار خستنەسەر دەسەڵاتی دادوەری، ڕووبەڕووی بەشێك لە وەزیر و كەسایەتییە نزیك و متمانەپێكراوەكانی پزیشكیان ببنەوە. پەڕلەمانی زۆرینە ئوسوڵگەرا، متمانەیان لە وەزیری ئابووری سەندەوە و محەمەد جەواد زەریفیش دوای فشاری و ناڕەزایەتییەكی زۆری ئوسوڵگەراكان بەناچاری كابینەی پزیشكیانی بەجێهێشت. سێیەم ڕووداوی گرنگ، كۆتاییهاتن بە ڕاگیركردنی مەهدی كەڕوبی یەكێك لە كاندیدە ناڕازییەكانی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كۆماری 2009 بوو.

دوو پێشهاتەی یەكەم، هەڵگری پەیامگەلێكی ڕوون لە لایەن ئوسوڵگەڕا توندهاژووەكانی بەرهەڵستكاری كابینەی حكومەت بوون. پێتوایە، هۆكار و ئاماژەكانی متمانەسەندنەوە لە وەزیری ئابووری كابینەی پزیشكیان چین؟

د. ئەژی ئازاد: یەكەمین ئاماژەی بەریەككەوتنی ڕاستەوخۆی پەڕلەمان و كابینەی پزشیكان، لێسەندنەوەی متمانە لە وەزیری ئابووری (عەبدولناسر هیممەتی) بوو؛ بەرزبوونەوەی خێرای نرخی دۆلار و كۆنترۆڵنەكردنی نرخی شتومەك و خواردەمەنییەكان، گرنگترین هۆكارەكانی پەلكێشكردنی وەزیری ئابووری بۆ پەڕلەمان بوو. لەگەڵ دەستبەكاربوونی پزیشكیان چاوەڕێ دەكرا پەڕلەمانی زۆرینە ئوسوڵگرا لەمپەرێكی سەرەكیی بەردەمی هەنگاوەكانی كابینە بێت، بەتایبەتی كە بەشێكی پەرلەمان لە ئوسوڵگەراكانی لایەنگری سەعید جەلیلی و ناسراو بە “جەلیلییەكان” و بەشێكی دیكەیان لە گرووپی ناسراو بە “جبهە پایداری” پێك دەهاتن، كە هەر لە سەرەتای ناساندنی كابینەوە، بە ئاشكرا دژایەتی خۆیان بۆ بەشێك لە كەسایەتی و هەنگاوەكانی كابینە پیشان دابوو. لەگەڵ ئەمەشدا، دەنگهێنانی تێكڕای كابینەی پزیشكیان لە سەرەتای ناساندنی كابینە بە پەڕلەمان، ئەو هیوایەی لە لای كابینە و بەشێك لە چاودێران دروستكردبوو، كە لە ڕێگەی سەرۆكی پەڕلەمان، محەمەد باقر قاڵیباف، وەك نوێنەری بەشێكی بەرچاوی ئوسوڵگەرا میانەڕەوەكانەوە، هاوسەنگی پەڕلەمان بە قازانجی كابینە بشكێتەوە، بەڵام لە دوو مانگی ڕابردوودا و لە بابەتەكانی وەك پرۆژەیاسای “حیجاب” و پشتیوانی قاڵیباف بۆ پرۆژەیاساكە -كە بە پێچەوانەی ویستی پزیشكیان بوو- دەركەوت ئەم پشتیوانییە هەمیشەیی نییە و گەمە سیاسییەكانی نێو پەڕلەمان و دەرەوەی پەڕلەمان مەرج نییە بە قازانجی پزیشكیان بشكێتەوە. بانگهێشتكردنی هیمەتی بۆ پەڕلەمان و لێسەندنەوەی متمانە تەنیا پاش شەش مانگ ڕوونترین ئاماژە بوو. ڕەخنەیەكی سەرەكی ئوسوڵگەراكان لە هیممەتی ئەوە بوو كە هەر لە سەرەتای هاتنەسەر دەسەڵاتی ترەمپ، چارەسەری دۆخی ئابووری و نرخی دۆلاری بە ڕێكەوتن لەگەڵ ئەمریكا و چوونە نێو دامەزراوەی FATF-ەوە بەستبوو و ئەمەش ئاماژەیەكی نەرێنی بە بازار دابوو، كە دواتر لە بەرزبوونەوەی خێرای نرخی دۆلار ڕەنگی دابوویەوە. لەگەڵ ئەمەشدا، ئەوەی ڕوون بوو، بەشێكی ئەم هەوڵی متمانە لێسەندنەوە بۆ پێشینەی هیممەتی وەك كەسایەتی نزیك لە ئایەتوڵڵا ڕەفسەنجانی و كابینەی ڕۆحانی دەگەڕایەوە و بەشێكی دیكەشی ناردنی پەیامێكی ڕوون بۆ پزیشكیان بوو، كە لە توانایان دایە هەر وەزیرێكی تر -كە لە دیدی ئەوان لادەر و خاوەن پێشینەیەكی كێشەدار بێت- ڕاكێشی پەڕلەمانی بكەن. ئەمەش بە ئاشكرا لە لێداونی یەكێك لە پەڕلەمانتارە ئوسوڵگەراكانی سەر بە بەرەی پایەداری ڕەنگی دایەوە كە وتبووی: ئێمە دەزانین بە لابردنی هیمەتی دۆخی ئابووری باشتر نابێت، بەڵام دەمانەوێت لێپرسینەوە لە “كەسایەتی”ی هیمەتی بكەین! ئەمە جگە لەوە بەشێكی بەرچاوی ئوسوڵگەرا میانەڕەوكانیش دەنگیان بە لابردنی هیمەتی دابوو، كە پێیان وابووە هیمەتی لە ئاست بەرپرسیارێتییەكەی نەبووە، جگە لەوەی ئەو پەیامەشیان بۆ كۆمەڵگە هەبووە كە هۆكارێكی خراپیی دۆخی ئابووری وڵاتیان لەسەر كارەكەی لا داوە.

ئێرانناسی: لە هەمان ڕۆژی متمانە سەندنەوە لە وەزیری ئابووری، محەمەد جەواد زەریف وەكو ڕاوێژكاری سەرۆك كۆمار بە پرسە ستراتیژییەكان و یەكێك لە كەسایەتییە كاریگەرییەكانی ماوەی بانگەشەی هەڵبژادن، دەستی لەكاركێشایەوە؛ هۆكارەكانی ئەم دەستلەكاركێشانەوە چی بوو؟

د. ئەژی ئازاد: بابەتێكی تر كە لە هەمان ڕۆژی لێسەندنەوەی متمانە لە هیممەتی دەنگدانەوەی هەبوو، دەستلەكاركێشانەوەی محەمەد جەواد زەریف، لە پۆستی یاریدەدەری ستراتیژیی سەرۆك كۆمار بوو. زەریف لە پەیامی دەستلەكاركێشانەوەكەی ڕایگەیاند، كە ئەم كارەی بە پێشنیاری سەرۆكی دەزگای دادوەری و لەپێناو بیانووبڕكردنی ئەو كەسانەی كە بە هۆی ئەوەوە كێشەیان بۆ كابینەی پزیشكیان دروستكردبوو، ئەنجامداوە. هەر لەو كاتەوەی كە زەریف وەك بانگەشەكارێكی پزیشكیان لە ماوەی بانگەشەی هەڵبژاردن دەركەوت، هێرشی ئوسوڵگەراكانی لایەنگری جەلیلی و بەرەی پایەداری دەستی پێكرد تا ئەو ڕادەیەی كە توندترین و قوورسترین دەڕبڕینەكانی وەك (خائین، خۆفرۆش، ئەڵقە لەگوێ، داردەستی بێگانە و…) بۆ لێدان لە كەسایەتی زەریف بەكارهێنا. پێداگریی پزیشكیان لە سوود وەرگرتن لە زەریف لە كابینەكەیدا و تەنانەت داتاشینی پۆستێكی تازە لە كۆماری ئیسلامیی ئێران بۆ ئەوەی لە بابەتە ستراتیژییەكاندا ڕاوێژكارێكی سەرەكی كابینە بێت، هێرشەكانی سەر زەریفی توندتر كرد و بەشێك لە دانیشتنەكانی پەڕلەمان بە هێرشكردنە سەر زەریف تایبەت كرابوو. لە ڕووكەشدا، بیانووی دژبەرەكانی زەریف بۆ بوونی لە كابینەدا، یاسای قەدەغەكردنی “دوو ڕەگەزنامەیی” بۆ بەرپرسانی وڵات و هاوسەر و منداڵەكانی بووە، ئەم یاسایەش زەریفی دەگرتەوە بەو پێیەی دوو كوڕی جگە لە ڕەگەزنامەی ئێرانی، ڕەگەزنامەی وڵاتی ئەمریكاشیان هەیە. هەوڵەكانی پزیشكیان بۆ هەمواركردنی ئەم یاسایە سەركەوتوو نەبوو و دەزگای دادوەریش تووشی ئیحراجییەكی گەورە بوو، كە دژی ئەم هەنگاوەی كابینە نەوەستابوويەوە. بەڵام ئەگەر ئەم بابەتەش نەبوایە، بوونی زەریف، كێشەیەكی بەردەوامی كابینەی پزیشكیان بوو؛ لەگەڵ هاتنەسەر دەسەڵاتی حەسەن ڕۆحانی و ناساندنی زەریف وەك وەزیری دەرەوە و دواتر واژۆكردنی ڕێكەوتننامەی وزەی ناوەكی لە ساڵی 2015، زەریف لە لایەن ئوسوڵگەڕا توندهاژووەكانەوە وەك سیمبوڵی دانوستان لەگەڵ ئەمریكا و ئاڕاستەی سیاسەتی دەرەوە “بەرەو ڕۆژئاو” وێنا كرا و بەشێكی گەورەی شكستی ڕێكەوتننامەكەیان خستە ئەستۆی زەریف. ئەمە جگە لەوەی زەریفیش هیچ كاتێك ئامادەی نەرمینواندن نەبووە و لە نمونەی كاتی بانگەشەی هەڵبژاردنی سەرۆك كماریدا، سەرسەختانە و بە توندترین شێوە بەرگری لە سیاسەت و دەستكەوتەكانی خۆی كرد. لەگەڵ ئەمەشدا، دواجار چۆكدانانی زەریف، بردنەوەیەكی تری ئوسوڵگەراكان بوو و لە هەمانكاتدا هۆشدارییەك بوو كە كەسێكی وەكو زەریف كە متمانە پێكراوی ڕێبەڕی ئێرانە و كابینەی پزیشكیان بۆ پرسە هەستیارە ستراتیژییەكان پشتی پێدەبەست، دواجار لە ژێر فشارەكاندا ناچار خۆی بەدەستەوە دا. زەریف لە دواین چاوپێكەوتنیدا، ئاماژەی بەوە داوە كە بە وەزیری دادوەری وتووە لە كابینەدا زۆر هەستی بە دڵخۆشی نەكردووە و بە توندترین شێوە سنووردار كرابوو. ئەم وتە پڕ لە توانجانەی زەریف، بەشێك لەو دەنگۆیانەش پشتڕاست دەكاتەوە كە تەنانەت لە نێو كابینەی پزشكیان، ناكۆكییەكی نیمچەئاشكرا لەسەر سنووری دەسەڵات و پێگەی یاریدەدەر و ڕاوێژكارەكانی سەرۆككۆمار هەیە و كێشەكە تەنیا پەیوەست بە ئوسوڵگەراكانی نەیاری كابینە نییە.

ئێرانناس: پەیامەكانی ئەم دوو پێشهاتە بۆ كابینەی پزیشكیان چین؟

د. ئەژی ئازاد: گرنگی ئەم دوو پێشهاتە لەوەدایە كە بیرۆكەی یەكدەنگیی نیشتمانی (وفاق ملی) كە پزیشكیان هەوڵی دابوو بەتایبەتی لە دانانی وەزیرەكانی كابینەی جێبەجێی بكات، گومانی گەورەی كەوتۆتە سەر؛ لە ئێستادا جگە لە شەقام، بەشێك لە ڕیفۆڕمخوازەكانیش پێیان وایە كە ویفاقەكەی پزیشكیان نەك تەنیا نەیتوانیوە هاودەنگی و پشتگیری زۆرینەی ئوسوڵگەرا بە دوای خوێدا بهێنێت، بەڵكو زیاتر لە “باجدان” بۆ لایەنی بەرامبەر خوێندنەوەی بۆ دەكرێت، ئەویش لە پێناوی ئەوەی لەمپەر بۆ كابینە دروست نەكرێت، لە كاتێكدا ئەم دوو پێشهاتە دەریانخست، باجدان و دانبەخۆداگرتنی پزیشكیان لە باسكردنی كێشە و گرفتەكان، دۆخی ڕاستەقینەی كابینەكەی بەتایبەتی و وڵات بە گشتی، ئوسوڵگەراگانی بۆ لێدانی كابینەكە و هەنگاوەكانی زیاتر ملهوڕ كردووە. هەر ئەم هۆكارەش بوو كە دواجار پزیشكیان لە وتارەكەی لە پەڕلەماندا بۆ بەرگری لە كارنامەی هیممەتی، بۆ یەكەم جار بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ و ڕاشكاوانە ڕایگەیاند كە كابینەكەی میراتگری كابینەیەكی قەرزار و مایەپووچی پێش خۆی بووە و دۆخی هەنووكەیی بەرهەمی سیاسەتەكانی پێش خۆیەتی. زیاتر لەمەش پزیشكیان ڕاشكاوانەتر ڕایگەیاند كە ئەو لایەنگری دانوستان لەگەڵ ئەمریكایە، بەڵام بەو پێیەی كە ڕێبەڕی ئێران دانوستانی قەدەغەی كردووە، ئەویش ملكەچی بڕیاڕەكەیە. لەگەڵ ئەمەشدا، ئەگەرچی بەشێكی دەنگدەرانی پزیشكیان و بەشێكی لە كۆمەڵگەی ئێرانی لە دۆخی پزیشكیان و سنوورداریی دەسەڵاتەكانی تێ دەگەن، بەڵام ئەگەر پزیشكیان لە ماوەی شەش مانگی داهاتوودا نەتوانێت گۆڕانكاری یان لانیكەم جووڵەیەك لە دۆخی ئابووری وڵات و نرخی دۆلار بكات، هیچ گەرەنتییەك لە ئارادا نییە كە جارێكی تر نارەزایەتییەكانی شەقام سەرهەڵنەداتەوە. ئەمە لە كاتێكدایە كە كابینەی پزیشكیان لە ئاستی ناوخۆ و بەم دۆخەی ئێستای سزاكان، فشارە بەردەوامەكانی ئەمریكا و كەمبوونەوەی ڕێژەی فرۆشی نەوت و كارەبا و غاز، تەنیا چاوی لەوەیە كە لە ئاستی باڵای دەسەڵات، ڕێگە بە كابینە بۆ دەستپێكردنەوەی دانوستانەكان بدرێت و ئێران لەم گۆشەگیرییە سیاسی و ئابوورییە ڕزگاری ببێت، بە پێچەوانەوە ئەزموونی شەش مانگی سەرەتای كابینەی پزیشكیان دەریخستووە كە هیچ بیرۆكەیەكی كردەیی بۆ ڕزگاركردنی ئابووریی داڕوخاوی ئێران، جگە لە كرانەوەیەك لە ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتیدا لە ئارادا نییە. ئەمە جگە لەوەی كە بەشێك لە ئوسوڵگەراكانیش ئەوەیان پیشانداوە كە لە پێناو كەوتن و شكستی كابینەی پزیشكیان سڵیان لە هیچ دۆخێكی وەك خۆپیشاندانەكانی هاوشێوەی ئەزموونی ساڵانی ڕابردوو نییە.

ئێرانناسی: كۆتاییهاتن بە ڕاگیركردنی مەهدی كەڕوبی پاش 14 ساڵ، دەكرێت بە مانای كرانەوەی سیاسیی ناوخۆ بە ڕووی ڕەخنەگرانی نیزام بێت؟

د. ئەژی ئازاد: بابەتی چارەنووسی ڕاگیركراوەكانی هەڵبژاردنی سەرۆككۆماری 2009، یەكێكە لە گرێكوێرەكانی نیزام كە تەنانەت ناڕەزایەتی بەشێك لە ئوسوڵگەراكانی بەدوای خوێدا هێناوە، زیاتر لە 14 ساڵە سێ كەسایەتی ناڕازیی هەڵبژاردنەكەی 2009، بەبێ دادگاییكردنی ئاشكرا، لە ماڵەوە ڕاگیر كراون و نیزام نە توانای ئازاكردنیانی هەبووە نە ئامادەش بووە دادگاییان بكات، ن  ڕاگیركراوەكانیش ئامادەی سازشكردن لە داواكانیان یا پەشیمانبوونەوە بوون. لەگەڵ ئەمەشدا، هەر لە سەرەتای دەستبەكاربوونی پزشكیان دەنگۆی ئەوە هەبوو كە لە پێناو دروشمی هاودەنگیی نیشتمانی، هەوڵی كۆتاییهێنان بە بابەتی ڕاگیركراوەكان بدرێت. لەم ڕووەوە، كۆتاییهاتن بە ڕاگیركردنی مەهدی كەڕوبی ڕووداوێكی چاوەڕوانكرابوو؛ بەتایبەتی كە كەڕوبی بە پێچەوانەی میرحوسێن موسەوی، پەیامەكانی بەرەو ڕادیكاڵبون نەچووبوو و لە هەڵبژاردنی سەرۆككۆماری ئەم دواییەدا بەشداری لە پرۆسەی دەنگدان كردبوو. ئەم هەنگاوە ئەگەرچی بە بڕیاری سەرۆكی دەزگای دادوەری بووە، بەڵام باس لە هەوڵە نێوەندگیرییەكانی كۆمەڵێك كەسایەتیی ناسراو لە هەر دوو بەرەی ئوسوڵگەرا و ڕیفۆڕمخواز كراوە لە پێناو ئەوەی بە ئازادبوونیان متمانەیەكی كۆمەڵایەتی بۆ نیزام بگەرێتەوە. ئەگەرچی ئەم هەنگاوە پێشوازییەكی گەرمی ڕیفۆڕمخوازەكانی بەدوای خۆیدا هێنا، بەڵام چاوەڕوانییەكان زیاتر بۆ ئازادكردنی موسەوی و ژمارەیەكی تری بەندكراوە سیاسییەكانە بۆ ئەوەی ئەو پەیامە بە خەڵك بگات كە نیزام ئامادەی كرانەوەی سیاسی زیاترە. هەرچەندە ئەم هەنگاوە بۆ موسەوی وەك ئەوەی كەڕوبی ئاسان نییە؛ لە دوایین پەیامی موسەوی، هەست بەوە دەكرا كە چیتر هیوای بە چاكسازیی نیزام نەماوە و پێی وابووە كە دەبێت ئەم نیزامە تێپەڕێندرێت. جگە لەمە موسەوی پێشتر لە پەیامێكی تردا بە ئاشكرا ڕەخنەی لە ئایەتوڵا خامنەیی گرتبوو كە دەیەوێت بە زەمینەخۆشكردن بۆ جێنشینی كوڕەكەی (موجتەبا)، دەسەڵاتی پشتاوپشتی هاوشێوەی پەهلەوی بگەڕێنێتەوە. ئەمە جگە لەوەی ژمارەی نەیارەكانی موسەوی و ئاستی دژایەتیان بۆ ئەوە زۆر لە كەڕوبی زیاترە و پێویستی بە زەمینەسازییەكی زیاتر هەیە.

سەرباری ئەمانەش، كێشەی سەرەكی خەڵك لە ئێستادا دۆخی ئابووری وڵاتە كە هیچ ئاسۆیەكی هیوابەخشی بۆ نابینرێت؛ نە كابینەی پزشكیان چارەسەرێكی یەكلاییكەرەوەی پێیە و نە لە ئاستی نیزامدا، بڕیاڕە قورسەكان بۆ كێشە ناوخۆیی و پرسە دەرەكییەكان دەدرێت، بەتایبەتی كە ئاستی هەڕەشەكانی ئەمریكا زۆر زیاتر لە ڕابردووە و ئەمەش دۆخێكی دەروونی ناجێگیری لە نێو خەڵكدا دروستكردووە. لە دۆخێكی وەهادا ئەم جۆرە هەنگاوانە ناتوانێت كاریگەرییەكی ماوەدرێژ و گەورەی هەبێت، تا ئەو كاتەی هاوتەریب لەگەڵ كرانەوەی ناوخۆیی، پرسی ئابووری و سیاسەتی دەرەوە چارەسەرێكی بۆ نەدۆزرێتەوە.

                                   ***

ئێرانناسی: دكتۆر پەروێز، ڕۆڵی سعودیە لە گۆڕانكارییەكانی ناوچەكەدا گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە. هەندێك لە چاودێرانی ناوخۆی ئێران بە بەراوردكردنی وڵاتەكەیان لەگەڵ سعودیە، ڕەخنەی ئەوە دەگرن كە چیتر سعودیە ئەو كارەكتەرە لاوازەی جاران نییە و ئێستا ڕۆڵی نێوەندگیر دەبینێت تەنانەت لە ئاشتكردنەوەی ڕووسیا و ئەمریكادا، لە كاتێكدا كە ئێران بۆ ئەوەی گفتوگۆ لەگەڵ ئەمریكا بكات، بەنیازە دەست بە دامێنی ڕووسیا ببێت. ئەو ڕۆڵەی سعودیە و پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئێراندا چۆن دەبینیت؟ چی دەست دەكەوێت؟ ئایا دەستكەوتەكانی سعودییە لەسەر حسابی لاوازكردنی ئێران و بەرەی خۆڕاگرییە؟ لە لایەكی ترەوە، باس لە هەوڵی قەتەر دەكرێت بۆ لەیەك نزیككردنەوەی ئەمریكا و ئێران. بە لەبەرچاوگرتنی پەیوەندیی لە مێژینەی ئێران ـ قەتەر، ئایا دەتوانین پێشبینی هەستانەوە یان بەهێزبوونەوەی ئێران بكەین؟

د. پەروێز ڕەحیم: سعودیە لەپاش ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئێران بەپێچەوانەی ڕابردوو هەوڵدەدات کە ڕاستەوخۆ دژایەتی ئێران نەکات و نەبوونی ململانێی توند و تەنانەت دوورخستنەوەی ئەگەری پێکدادان و جەنگ لە ناوچەکە، هەروەها لەگەڵ ئێران و پرۆکسییەکانی لە ناوچەکەدا بە قازانج و لە بەرژەوەنی خۆیدا دەبینێت. ئەمەش لەلایەک بەهۆی گۆڕانکارییەکانی ناوچەکە و لەلایەکی دیکەشەوە پەیوەندی بە سیاسەتی خودی محەمەد بن سلمان شازادەی جێنشینی سعودیەوە هەیە، سەبارەت بە گەشەی ئابووری و بەرنامەکانی کە بە ڕوانگەی ٢٠٣٠ (Saudi Vision 2030) ناسراوە.

جگە لەمانەش سعودیە لە ئێستادا نایەوێت بارگرژییەکانی نێوان ئێران و ئەمریکا ببێتە هۆکاری تێکچوونی پەیوەندییەکانی خۆی و ئێران، چونکە لە بارودۆخێکی لەم شێوەیەدا ئێران بە ڕێگەی هێزە پرۆکسییەکان و لەوانەیە ڕاستەوخۆ هەوڵ بدات کە هێرش بکاتە سەر ناوەندە سەربازییەکان و بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا لە ناوچەکەدا، ئەمەش دەبێتە هۆکاری ئەوەی کە سعودیە تێوەبگلێت، چونکە لەلایەک حوسییەکان تاوەکو ئێستا لەپاڵ حەشدی شەعبی بەهێزترین پرۆکسی ئێرانن و دەتوان ئاسایشی سعودیە و دەریای سوور و بابەلمەندەب بخەنە مەترسییەوە و لەلایکی دیکەشەوە سعودیە ناتوانێت لە پێکدادانێکی لەم شێوەدا بێلایەن بێت، بۆیە ئەمەش بەزیانی خۆی دەبینێت و دەکەوێتە ناو جەنگێک کە بەپێچەوانەی ڕابردوو کە ئێرانی بە مەترسی سەرەکی دەزانێت، ئەوە ئێستا بە جەنگی خۆی نازانێت، چونکە لە ڕابردوو ئەمریکای سەردەمی ئیدارەی یەکەمی ترەمپ لەساڵی ٢٠١٩ ئامادە نەبوو بەرگری لە سعودیە بکات لە بەرامبەر هێڕشی پرۆکسییەکانی ئێران بۆ سەر دامەزراوە نەوتییەکانی ئەو وڵاتە.

دەتوانین بڵێین کە نێوەندگیری سعودیە پێگەی ئەو وڵاتە لە ناوچەکە و لەئاستی نێودەوڵەتیش بەرز دەکاتەوە، چونکە لە ئێستادا لە نێوان ڕووسیا و ئەمریکا نێوەندگیری دەکات و ئەمەش بە قازانجی بن سەلمانە بۆ ئەوەی کە سیمای سیاسیی ڕابردووی خۆی بەهۆی کوشتی خاشقچییەوە بە باشی وێنا بکاتەوە و لەلایەکی دیکەشەوە نەبێتە بەشێک لە ململانێییەکانی ئەو دوو وڵاتە و هاوسەنگییەکی ئەرێنی لەنێوان جەمسەرە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەکان دروست بکات. لە ئێستاشدا سعودیە دەیەوێت لە سەردەمی ترەمپ ببێتە هاوپەیمان و هاوبەشێکی گرنگ کە ترەمپ حەزی لێدەکات و لە هەمانکاتیشدا بەرنامەکانی خۆی گەرەنتی بکات و پێگەی خۆی بەرز بکاتەوە. سعودیە بە وانەوەرگرتن لە سەردەمی یەکەمی ترەمپ دەیەوێت هاوسەنگییەک لە نێوان ئەو و وڵاتانەی دیکە دروست بکات و وابکات ئەمریکا پێویستی بە سعودیە هەبێت لە ناوچەکە و تەنانەت لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی.

لەلایەکی تریشەوە، سعودیە هەست دەکات کە بە نێوەندگیری لە نێوان ئەمریکا و ئێران مەترسی بە ئەتۆمیبوونی ئێران کەم دەکاتەوە، چونکە لە بارودۆخێکی لەم شێوەدا ئێران و ئەمریکا ململانێ و بارگرژیان هەبێت، ئەوە چونکە ئێران لاواز بووە لەپاس ڕووداوەکانی ٧ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠٢٣ەوە، لەوانەیە پەنا بباتە بەر بە ئەتۆمیبوون و لەم حاڵەتەشدا سعودیە هەست بە دڵەراوکێی ئاسایشی بکات و هاوسەنگییەکە لە زیانی سعودیە بێت، بۆیە لە ڕێگەی نێوەندگیرییەوە دەیەوێت ئەمە ڕوونەدات و ئێران بۆ پاراستنی خۆی بەرەو ئەوە نەچێت. جگە لەمانەش نزیکبوونەوەی ئێران و ئەمریکا وادەکات لە سەردەمی ترەمپدا کە پرسە ناوچەیی و مووشەکییەکانیش بکەوێتە بەر باس، ئەمەش لە بەرژەوەندیی ئاسایشی و هەرێمایەتیی سعودیەیە کە لە ڕێگەی ئەمریکا و بە نێوەندگیری سعودیە مەترسییەکانی ئێران کۆنترۆڵ بکات.

سەبارەت بە قەتەر، بەردەوامی سیاسەتی قەتەرە کە دەیەوێت بەم ڕۆڵە هەڵبستێت و پێگەی خۆی لە نێوان ئەمریکا و ئێران بەرز بکاتەوە، بەڵام لە ڕاستیدا سعودیە دەیەوێت ئەم ڕۆڵەی قەتەر وەربگرێت و سعودیە بۆ ئێران گرنگترە. ئەوەی کە ئایا ئێران بەهێز دەبێتەوە پەیوەستە بەبڕیاری ڕابەری باڵای شۆرشی ئیسلامیی، سەبارەت بە دانوستان و قەبارەی ئەم دانوستان و ڕێکەوتنە لەگەڵ ترەمپ یان بەردەوامیدان بە ناکۆکییەکان و تەنانەت خۆئامادەکردن بۆ پێکدادان و هەڕەشەکردنە سەر دامەزراوە ئەتۆمییەکانی ئێران لەلایەن ئیسرائیلەوە. چونکە ترەمپ و ئیسرائیل وەکو سەردەمی ئۆباما ڕازی نابن ئێران بەرنامەی ئەتۆمی و مووشەکی و ناوچەییەکانی بەردەوام بێت و لە ئێستاد ئێران لە دۆخێکی نەخوازراو و لاوازی ناوخۆیی و دەرەکیدایە، هەر بۆیە دەیانەوێت لە ڕێگەی سەپاندنی سیاسەتی ئەوپەڕی گوشاری کۆتایی بە بەرنامە ئەتۆمییەکانی بهێنن. ئێرانیش ئەم ڕاستییە دەزانێت و هەوڵدەدات بە کەڵکوەرگرتن لە ناکۆکی ئەورووپییەکان و ترەمپ دەرفەتێک بدۆزێتەوە کە تاوەکو ١٨ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠٢٥ کە بڕیاری ٢٢٣١ی ئەنجومەنی ئاسایش سەبارەت بە ڕێکەوتنی ساڵی ٢٠١٥ و گەڕانەوەی سزاکان بەپێی میکانزیمی(snapback mechanism) کۆتایی پێدێت.

***

ئێرانناسی: دكتۆر هیوا، گەڕانەوەی ترەمپ بۆ سەرۆك كۆماری ویلایەتە یەكگرتووەكان، گۆڕانكارییەكانی خێراتر كردووە و پێشبینییەكانی ئەستەمتر کردووە، پێتوایە بەم گۆڕانكارییە لە دەسەڵات، ئایندەی پەیوەندییەكانی ئێران و ئەمریكا بە كوێ دەگات؟

بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پێویستە سەرەتا ئاوڕێک لە کەسایەتی خودی ترەمپ بدەینەوە. ترەمپ کەسێکی بازرگانە، بازرگان زۆرتر هزر لە سەرکەوتنی خۆی دەکاتەوە. هەربۆیەش ترەمپ بە بەردەوامی دروشیمی ”ئەمریکای بەهێز” و ”گەڕانەوەی شکۆی ئەمریکا” دوبارە دەکاتەوە؛ بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا ترەمپ ئەزموونێکی چوار ساڵی سەرۆکایەتی هەیە، بۆیە دەکرێ بڵێین ئەمجارە ترەمپ بە شارەزاتر حوکم دەکات، هێنانی کۆمەڵێک بازرگان و ئەفسەریی سەربازیی بە ئەزموون، بۆ پۆستە وەزارییەکان دەرخەری ئەوەیە کە ترەمپ ئامادە نابێ یارمەتی دارایی وڵاتانی تر بدات. ئەمەش بەو واتایە دێت کە ترەمپ هەوڵی ڕاگرتنی جەنگی ڕووسیا-ئۆکراین و ئیسرائیل-حەماس و ئیسرائیل-حزبوڵڵا دەدات. ئەم هەوڵانەش ڕاست دەرچوون و لە دوای سەرکەوتنی ترەمپ لە هەڵبژاردەنەکان ئەم هەوڵانە دەستیان پێکرد. هەروەها هێنانی ئەفسەری بە ئەزموون ئەو مانایە دەدات ترەمپ حەز لە جەنگ ناکات، بەڵام سیاسەتی گوشارخستنەسەر بەکاردێنێتەوە. ترەمپ هەم خاوەن کەسایەتییەکی هێرشبەرە و پێشوەختە هەنگاو دەنێت، هەمیش خاوەن کەسایەتییەکی مامەڵەکارە. بۆ ترەمپ هاوکێشە سیاسیی و نێودەوڵەتییەکان واتە مامەڵەی بازرگانی. بۆ ترەمپ پرسیار ئەوەیە لە هەموو هاوکێشە نێودەوڵەتییەکانی، ئەمریکا تا چەند سوودمەند دەبێت بە تایبەتیش لە ڕووی داراییەوە، لەم گۆشەنیگایەوە ترەمپ هەنگاو دەنێت.

لەم گۆشەنیگاییەوە ئەگەر سەیری داهاتووی پەیوەندییەکانی نێوان ئەمریکا و ئێران بکەین پێویستە سەرەتا ئاماژە بەوە بدەین کە هەم ترەمپ و هەمیش نوخبەی سیاسیی ئێران لە زمانی یەکتر تێدەگەن، واتە هەم ترەمپ کەسێکی پراگماتە هەمیش نوخبەی دەسەڵاتداری ئێران، بۆیە هەر دوو لایەن هاوکێشەکانی ناوچەکە دەخوێننەوە. سیاسەتی ئەم جارەی ئیدارەی ترەمپ لەگەڵ ئێران دەکرێ گۆڕانی بەسەردابێت و بەرەو لێکتێگەیشتن بڕوات ئەویش بە چەند هۆکارێک:

یەکەم، ترەمپ ئەزموونێکی چوار ساڵەی حوکمڕانی هەیە، واتە ترەمپی ئیستا هەمان ترەمپی خولی یەکەمی سەرۆکایەتی نییە و باشتر لە هاوکێشە سیاسییەکان و پرسە نێودەوڵەتییەکان تێدەگات.

دووەم، ئێران هەمان پێگەی جارانی نییە. بەرەوی موقاوەمە لەو پەڕی لاوازیدایە، حزبوڵڵا و حەماس وەک جاران نین، ڕژێمی بەشار ئەسەد ڕووخاوە، ئیسرائیل بەهێز بووە و هێرشی کردۆتە سەر سیستەمی بەرگری ئێران. حوسییەکانی یەمەن بە تایبەتیش لە بەندەری حودەیدە بنکە سەربازییە سەرەکییەکانیان لە دەستداوە. ئەمە سەرەڕای دۆخی ئابووریی نالەباری ئێران و دابەزینی بەهای تمەنی ئەم دەوڵەتە.

سێیەم، بەهۆی گفتوگۆی نێوان ڕووسیا و ئەمریکا لەسەر کۆتایهێنان بە جەنگی ڕووسیا-ئۆکراین، ئەگەر هەیە ڕووسیا وەک جاران هاوتەریب نەبێت لەگەڵ سیاسەتی ئێران و پرسی بەرنامەی ئەتۆمی ئەم دەوڵەتە. هەر بۆیەش لە سەردانی وەزیری دەرەوەی ڕووسیا بۆ ئێران لە ڕێکەوتی ٢٤/٢/٢٠٢٥ ئەم سەردانە تەنیا ١٦ خولەک دانوستاندنی لەخۆ گرت.

چوارەم، خودی بەرەی موقاومە بە وریاییەوە مامەڵە لەگەڵ ئەم دۆخە نەخوازراوە دەکات. لە ناوخۆی عێراقیش چوارچێوەی هەماهەنگی کە پێکهێنەری سەرەکی حکومەتە و خۆی بۆ هەڵبژاردنی داهاتووی پەڕلەمانی عێراق ئامادە دەکات خوازیار نییە عێراق بچێتە ناو هەر جۆرە ناکۆکییەکی نێوان ئێران-ئەمریکا و ئێران-ئیسرائیلەوە، چونکە ئەمە دەبێتە هۆی داتەپینی بەهای دیناری عێراقی و تەنانەت بلۆککردنی پارەکانی عێراق لە ئەمریکا یاخود ڕێگەنەدان بە عێراق کە چیتر گاز بۆ وێستگەکانی بەرهەمهێنانی کارەبا لە عێراق لە ئێران هاوردە بکات، بۆیە ئەگەر دۆخی عێراق لێکدبدەینەوە بەم دەرەنجامە دەگەین کە سەختە بەغدا بچێتە ناو جەنگی داهاتووی بە وەکالەتی ئێران لە ناوچەکە، کەچی لە ئێستادا تەنیا عێراق وەک ناوچەی دەستڕۆیی تاران ماوەتەوە.

پێنجەم، ترەمپ لەدوای دەستبەکاربوونی کۆمەڵێک گوشاری ئابووری خستۆتە سەر وڵاتانی هاوپەیمانی و لە کۆمەڵێک ڕێکەوتنامەی نێودەوڵەتی کشاوەتەوە، بە واتایەکی تر ئەوەی کە ترەمپ دەڵێت ئەگەری جێبەجێکردنی هەیە. ئەمە خاڵی لاوازی ئێرانە.

بە ڕەچاوکردنی ئەم خاڵانەی سەرەوە، ئێران ئامادەگی خۆی دەربڕیوە بۆ دانوستاندن، ئەگەرچی خامنەیی ڕەتیکردەوە کە دانوستاندن بکات، بەڵام ئەمە زمانی ”بەرزکردنەوەی ئاستی بارگرژییەکان”ە، بۆ دەستپێکردنی دانوستاندن. ترەمپ دووپاتیکردوەتەوە کە حەزی لە چارەسەرکردنی کێشەکانە لەگەڵ ئێران، چونکە خودی ترەمپ نایەوێت بکەوێتە ژێر گوشارەکانی ئیسرائیل بۆ هێرشکردنە سەر تاران بە بیانۆی لێدان لە بنکە ئەتۆمی و سەربازییەکانی ئەم وڵاتە. چونکە ترەمپ وەک کەسێکی بازرگان حەزی لە شەڕ نییە. خودی تارانیش لەم ڕاستییە تێدەگات و هەست بە گوشارەکانی ئیسرائیل لەسەر خۆی و لەسەر ترەمپ دەکات، هەر بۆیەش دواجار ئەویش ناچارە بێتە سەر مێزی گفتوگۆ. لە ئیدارەی پێشووی ترەمپ، بە دەرچوونی ئەمریکا لە ڕێکەوتننامەی ٥+١ کە دواتر بوو بە ٤+١، وڵاتانی ئەورووپی نەیانتوانی هیچ بەرەوپێشچوونێک لەسەر بەرنامەی ئەتۆمی ئێران بەدەست بێنن و سیاسەتی ترەمپ بووە بە ”ئەوپەڕی گوشار” لەسەر ئێران. ئەگەرچی جۆبایدن هەوڵی دەستپیکردنەوەی گفتوگۆکانی لەگەڵ تاراندا هەبوو، بەڵام گەمارۆ ئابوورییەکان هەر وەک خۆیان مانەوە و تەنانەت پارە بلۆککراوەکانی ئێران لە کۆریای باشوور و بە ناوەندگیری قەتەر ئازاد نەکران. ئەمە کاریگەری خراپی لەسەر ئێران دروستکرد و دۆخی خراپی ئابووریی بووە هۆی سەرهەڵدانی ناڕەزایەتی و خۆپیشاندانەکان لە ئێران. بۆیە تاران ناخوازێت دووبارە ئەم ئەزموونە دوبارە بکاتەوە. بە کورتی، ئەگەری هەیە سیاسەتی ترەمپ لەهەمبەر تاران لەم خولەی سەرۆکایەتیدا نەرمتر بێت و خودی تارانیش ناچار بێ ملکەچی بەشێک لە داواکارییەکانی ترەمپ بێت.

*****

ئێرانناسی: مامۆستا بارام، یەكێك لە خوێندنەوەكان سەبارەت بە هاوكێشە نێودەوڵەتییەكان و سیاسەتی نوێی ئەمریكا لە هەمبەر ڕووسیا بریتییە لە مامەڵەكردنی ئەمریكا و ڕووسیا لەسەر ئێران و ئۆكراینا، ئەم خوێندنەوەیە تا چەند لەگەڵ واقیعدا یەك دەگرێتەوە؟   

“ئەلکساندر دوگین” بیرمەندی ڕووس؛ ترەمپیزم بە “دیاردەیەکی جیۆپۆلەتیکی و ئایدۆلۆژی” ناوزەد دەکات. گەڕانەوەی دوبارەی ترەمپ بۆ ناو کایەی سیاسی نێودەوڵەتی، شۆکێکی گەورە بوو بۆ هەموو وڵاتان. ترەمپیسم لە سەر سێ بنەمای سەرەکی خەت و خاڵی دەرکەوتوون.

یەکەمیان: پشت کردنە بەها قبوڵکراوەکانی سیاسەتی نێودەوڵەتی و ئەو بنەما قبووڵکراوانەی کە زیاتر لە حەفتا ساڵە پەیڕەو دەکرێت.

دووەم: ڕووبەڕووبوونەوەی “چین” لە سیاسەتی وڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا. ئەمریکا بە ڕابەرایەتی ترەمپ، یەک نەیار و ڕکابەری جیهانی هەیە ئەویش چینە. هەموو ئاڕاستە و جووڵەکانی ئەمریکا بۆ کۆنترۆڵکردنی چینە لە سەر شانۆی نێودەوڵەتی.

سێیەم: ڕێکەوتن لە گەڵ ڕووسیا و بە هاوپەیمانکردنی ڕووس بە ئامانجی گوشار خستنە سەر چین. ڕووس لە جیهانبینی ترەمپدا نابێت هاوپەیمانی چیینیەکان بێت. بۆ گەیشتن بەم ئامانجە، ئامادەی سازشە، بەنرخی پشتگوێ خستنی ئەورووپا و مامەڵە و سەوداکردن بە ئێران و ئۆکرانیا.

چوارەم: ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە جیهانبینی ترەمپدا ئاڵۆزتر و ناواقعی تر لە خولی پێشوتری سەرۆکایەتی ئەمریکا دەرکەوتووە. سیاسەتی کۆنترۆڵکردنی ئێران و خزاندنی ئەو وڵاتە بۆ ناو سنوورەکانی خۆی و چەک داماڵینی ئێران و گوشاری ئابووری، بە ئامانجی گەیشتن بە ڕێکەوتننامەی مێژوویی. (کە بە جەژنی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناوزەدی کرد). لە لایەکی ترەوە گوشار خستنەسەر جیهانی عەرەبی بە پڕۆژەی دوور لە لۆجیکی ڕاگواستنی دانیشتوانی غەززە لە زێدی خۆیان.

ئێرانناسی: لەگەڵ ئەم پێشەکییە بچوکە خوازیارم کە وەڵامێکی گەورە وەربگرم بەوەی کە ئایا بەرژەوەندییەکانی ئێران هاوشێوەی ئۆکرانیا بە بێ بوونی خۆیان سەودای پێوە دەکرێت؟

ئەو کەرەستەیەی کە بەردەستە هەڵوێستی فەرمی و ئەو زانیارییانەن کە دزەی کردووەتە ناو میدیاکان. بەڵام لە پشتی پەردەوە چی دەگوزەرێت ئەوا ئێمە ئاگادار نین. وەکو ئەوەی کە لە کاتێکی وا ئاڵۆزدا چی لە نێوان ئەمیری قەتەر و ڕابەری کۆماری ئیسلامیی گوزەراوە نازانین! بەڵام سیناریۆی زۆر نزیک بە ئەقل ئەوەیە کە ترەمپی نوێ داواکانی لە ئێران لە کێشەی ئەتۆمی بچوک دەبێتەوە و ئێران لە کۆتاییدا لە گەڵ ئەم سیناریۆیە کێشەی بونیادی نییە. “ئێران دەستی نەگاتە چەکی ئەتۆم”. ئەگەر سەودایەک لە نێوان ئەمریکا و ڕووسیا سەبارەت بە ئێران لە ئارادا بێت، کۆتایی چیرۆکەکە دەبێت لە مۆسکۆ بخوێنییەوە. واتە ئەگەر پۆتین پابەند بێت بە ڕێکەوتننامەکەی لەگەڵ تاران (کە تا ئێستا جەوهەرەکەی وشک نەبووەتەوە) دەبێت بڵێت: تاران لەسەر خۆم! ئەگەر لەکاتی دیداری سەرانی دوو وڵات ئێرانیش لە پشتی پەردەوە ئاگای لێێان بێت. شانسی ئەوەیان دەبێت کە ئەوانیش بتوانن تەوقەیەک لەگەڵ ترەمپ بکەن. ئەوکات ترەمپی ئاشتیخواز! دەتوانێت بەر بە هێرشی دۆستە ئەورووپایی و جیهانییەکانی بگرێت و بڵێت: وا شەڕی ئۆکرانیام ڕاگرت و نەمهێشت ئێرانیش دەستی بگاتە چەکی ئەتۆم! ستراتیژی درێژخایەن بۆ ئەمریکا ڕاگرتنی چین و گەمارۆدانییەتی. بەڵام ئەگەر ئەم سیناریۆیە سەر نەگرێت و دەسەڵاتدانی ئێران لەم ڕێچەکە سیاسییەی کە گرتوویانتەبەر نەرمی نیشان نەدەن ئەوا ناوچەکە کێشەکانی ئاڵۆزتر دەبن و ئیسرائیل دەستکراوە تر دەبێت، کە ببێتە یاریکەری سەرەکی لە ناوچەکە و کارلێکەکانی جووڵەی سەربازی ئیسرائیل، دۆخێکی نادیار لە ناوچەکە دروست بکات.

ئێرانناسی: بەڕێزان د. هیوا مەجید ڕاگری كۆلێژی زانستە سیاسییەكان / سەڵاحەدین، پ. ی. د. پەروێز، مامۆستا بارام، شارەزا لە كاروباری ئێران و د. ئەژی شارەزا لە كاروباری ئێران. سوپاس بۆ بەشداریتان و ئەوكاتەی بە ئێمەتان بەخشی.

تێبینی: ئەم چاوپێكەوتنە بۆ بەرێزان دكتۆر هیوا و دكتۆر پەروێز لە كۆتایی مانگی (2) دا ئەنجام دراوە و سەبارەت بە د. ئەژی لە 19/3/2025 و م بارام لە 7/3/2025 ئەنجام دراوە.