ڕێحانەی غوڵامی

وەرگێڕانی: عەبدوڵا ڕەسولی

 پوختە

 ئەم وتارە[1] لە دوو بەشی سەرەكی پێكهاتووە. لە بەشی یەكەم، باسی بەستێنی مێژوویی پەیوەندی ئایین و بزووتنەوەی خوێندكاریی ئێران پێش لە بزووتنەوەی “ژن، ژیان، ئازادی”یم كردووە. لەم بەشەدا، سەرنجم داوەتە ئەم بابەتە كە چلۆن پێش لە شۆڕشی ٧٩ ئایین كاریگەریی لەسەر سیاسی بوونی بەشێك لە خوێندكاران دانا. دواتر ئەم پرسەم ڕوون كردۆتەوە كە دوای شۆڕشی 1979 بەپێچەوانەی هەموو هەوڵەكان كە لەلایەن حكومەتەوە بۆ سیاسی كردنی خوێندكاران لە ڕێگەی ئایین و وانە ئایینییەكانەوە درا، ناڕەزایەتی و بزووتنەوە خوێندكارییەكان بە پشت گوێ خستنی وانە ئایینییەكان پێشكەوتن. لە بەشی دووەمی ئەم وتارە، هەوڵم داوە باسێكی ڕوون لە بارەی ئەم بابەتە پێشكەش بكەم كە بۆچی خواستی ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی “ژن، ژیان، ئازادی”(1401) ناوەڕۆكێكی نائایینی هەیە. هەڵبەتە لە باسكردنی ئەم كاریگەرییە لە ڕێكخستنی سیاسی خوێندكاران هەتا بێكاریگەربوونی ئەو لە چالاككردن و بیچم پێدان بە ناڕەزایەتی و بزووتنەوە خوێندكارییەكان ئاگاداری هێدی بوون و قۆناغ بە قۆناغی ئەم ڕەوتە بووم. لەمڕووەوە سەرنجیشم داوەتە قۆناغی تێپەڕ و مامناوەندی ئەم ڕەوتە. لەم یادداشتەدا، بزووتنەوەی خوێندكاریی سەردەمی چاكسازیی (ساڵەكانی نەوەدی زایینی) وەك قۆناغی پەڕینەوە لە كاریگەریی سیاسی ئایین و بێ كاریگەربوونی ئەو لە بیچم پێدان بە بزووتنەوەی خوێندكاری سەیر كردووە. لە كۆتاییدا باسی ئەم بابەتەم كردووە كە ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی “ژن، ژیان، ئازادی”بە بۆنەی چڕبوونەوە لەسەر پرسی ئازادی ژن و چارەسەركردنی هەڵاواردن و نایەكسانییە جێندەرییەكان ناوەڕۆكێكی نائایینی هەیە. هەروەها دەقی دروشمەكانیش ناوەڕۆكی نائایینی ئەم بزووتنەوە خوێندكارییە پێشان دەدات.

1ـ بەرایی

تا ڕادەیەك دەستپێكردنی ناڕەزایەتییەكانی “ژن، ژیان، ئازادی” دوای كوشتنی حكومەتی ژینا (مەهسا) ئەمینی لە ئەیلولی 2022 هاوكات بوو لەگەڵ دەستپێكردنی ساڵی خوێندنی 2022-2023. ئەم بەریەككەوتنی زەمەنییەوە بووە هۆی ئەوەی زانكۆكان زووتر بچنە ڕیزی ئەم ناڕەزایەتیانەوە و پانتایی ئەو بەرفراوان بكەن. لە هەمان بەروارەوە، دەقی جۆراوجۆر لەبارەی ناڕەزایەتییەكانی “ژن، ژیان، ئازادی”و پرسەكانی پەیوەندیدار بەو نووسرا. بەڵام بە سەرنجدان بە ڕۆڵی زانكۆكان لە زیندوو ڕاگرتن و بەردەوامی ناڕەزایەتییەكان، قەبارەیەكی كەم لەم دەقانە تایبەت بە تاوتوێكردنی پرسەكانی پەیوەندیدار بە زانكۆكان تەرخان كراوە. لەبەرئەوەی دەتوانین زانكۆ وەك كۆمەڵگەیەكی ئاماری گرنگ لەبەرچاو بگرین كە خواستە گشتییەكان لەودا ڕەنگ دەداتەوە[2] تاوتوێكردنی ناڕەزایەتییەكان و بزووتنەوە خوێندكارییەكان زانیارییەكی زۆر لەبارەی واقعیەتە كۆمەڵایەتییەكان بە ئێمە دەدات. تاوتوێكردنی پرسەكانی پەیوەندیدار بە زانكۆ و خوێندكاران بە تایبەت لەو كاتانەی كە جیاكردنەوەی نێوان سنووری زانكۆ و ژینگەی كۆمەڵایەتی لە دەرەوەی زانكۆ كاڵتر دەبێتەوە، وەكو كاتێك كە ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكان و ناڕەزایەتییەكانی شەقام بە یەكتر بەستراونەتەوە، دەرفەتی ئەوەمان پێ دەدات بۆ ئەوەی وێنەیەكی وردترمان لە پرسە كۆمەڵایەتییەكان هەبێت. بە گشتی، بە سەرنجدان بە گرنگی زانكۆ وەك یەكێك لە گرنگترین دامەزراوە كۆمەڵایەتییە مۆدێرنەكان و بە شێوەی تایبەت گرنگی بزووتنەوە خوێندكارییەكان لە مێژووی ئێران، باسكردنی پرسە جۆراوجۆرەكان و گۆشە نیگای جیاوازی بزووتنەوە خوێندكارییەكانی ئێران زۆر گرنگە. لەمڕوەوە، گرنگە لەبارەی زانكۆ و پرسە جۆراوجۆرەكانی كە دوای ڕۆڵی ئەو لە بزووتنەوەی “ژن، ژیان، ئازادی”هاتۆتە ئاراوە توێژینەوەی سەربەخۆ ئەنجام بدرێت. لەم گۆشە نیگایەوە، تاوتوێكردنی بزووتنەوەی خوێندكاریی “ژن، ژیان، ئازادی”(٢٠٢٢) وەك یەكێک لە خاڵەكانی وەرچەرخانی مێژووی ناڕەزایەتییەكان و بزووتنەوە خوێندكارییەكانی ئێران زانیاریی بایەخدار لەبارەی كۆمەڵگەی ئێران بە ئێمە دەدات.

 لەم وتارەدا باسی جیاوازییە بنەماییەكانی ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی ٢٠٢٢ بە بەراورد لەگەڵ بزووتنەوە خوێندكارییەكانی پێشوو دەكرێت. تەنانەت سیماگەلێكی سیاسی ناسراو لە ناوخۆی پێكهاتەی دەسەڵاتداریەتی كۆماری ئیسلامیی ئاماژەیان بە جیاوازبوونی ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی ٢٠٢٢ لە بەراورد لەگەڵ بزووتنەوە خوێندكارییەكانی پێشوو داوە. غوڵام ڕەزا زەریفیان و سادق زیبا كەلام دوو كەس لە سیما ناسراوەكانی ڕێفۆرمیستن كە هەر دوویان لە چاوپێكەوتنیك كە لەگەڵ ڕۆژنامەی ئێعتماد هەیانبووە دانیان بە لایەنی جیاوازی ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی ٢٠٢٢ لە بەراورد لەگەڵ ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی پێشوو ناوە[3]. بەڵام ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی ئەم دواییانە بە وردی چ جیاوازییەكی لەگەڵ ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی پێشوو هەیە؟[4] ئایا دەتوانین بوونێكی جیاوازیی بنەمایی بۆ ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی “ژن، ژیان، ئازادی”لە بەراورد لەگەڵ بزووتنەوە خوێندكارییەكانی پێشوو لە بەرچاو بگرین؟ لەم وتارەدا، باسی ئەم بابەتە دەكرێت كە بزووتنەوەی خوێندكاریی “ژن، ژیان، ئازادی”(٢٠٢٢) لە بواری كارلێكەوە لەگەڵ ئایین خەسڵەتێكی جیاوازیی لە بەراورد لەگەڵ سەرتاسەری مێژوویی بزووتنەوە خوێندكارییەكانی ئێران لە خۆی پێشان داوە. ڕێژەی جیاوازیی ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی “ژن، ژیان، ئازادی”لەگەڵ ئایین بووەتە هۆی ئەوەی ئەم قۆناغە لە مێژوویی ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی ئێران جیاوازیی بەرچاو و سەرنجڕاكێشی لە بەراورد لەگەڵ پێشینەی بزووتنەوە خوێندكاریی لە ئێراندا هەبێت. لەم وتارەدا، دوای پێشكەشكردنی مێژووییەكی كورت لە پەیوەندی بزووتنەوە خوێندكارییە گرنكەكانی ئێران لەگەڵ ئایین باسی ئەم پرسە دەكرێت كە ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی ٢٠٢٢ بە سەرنج دان بە خواستی ئەو و دەقی دروشمەكانی و جیاوازبوونی ئەو لەگەڵ ئایین و وانە ئایینەكان هاتۆتە ئاراوە.

 لە گۆشە نیگایەكی دیكەوە، تاوتوێكردنی ئەم بابەتە بە سەرنجدان بەوەی كە یەكێك لە گرنگترین باسەكانی پەیوەندیدار بە پرسی كۆمەڵگەی ئێران لە ساڵانی دوایی لە دەوری پرسی ئایین و سێكۆلاریزم بیچمی گرتووە و بە بۆنەی ئەوەی كە باسكردنی ئەم بابەتە دەتوانێت گۆشەیەك لەم پرسە ڕوون بكاتەوە، گرنگە. تاوتوێكردنی پرس و كێشەكانی زانكۆ لە ژیر ناویی دامەزراوەیەكی كۆمەڵایەتی كە پێشوازی لە نوێنەرانی گەنجی جیاواز لە ئاستی كۆمەڵگە دەكات، دەتوانێت تێگەیشتنی ئێمە لە ئاست كۆمەڵگەی گەنجی ئەمڕۆ لەگەڵ ئایین وردتر بكاتەوە. لەم وتارەدا هەوڵ دەدرێت بە تاوتوێكردنی بزووتنەوەی خوێندكاریی “ژن، ژیان، ئازادی”لەگەڵ ئایین بەشێك لە پرسی پەیوەندی كۆمەڵگەی گەنجی ئێران لەگەڵ ئایین ڕوون بكرێتەوە. لە تاوتوێكردنی ئەم بابەتە، سەرەتا باسی بەستێنی مێژوویی ئەم باسە لە زەمەنی پێش لە شۆڕشی 1979 و دوای ئەوم كردووە. بەشی بەستێنی مێژوویی باسەکە زۆرتر بە بۆنەی ڕەچاوكردنی یەكبوونی بابەتی ئەم وتارە هێنراوە و ئامانجێكی دیكە لەو ئەمە بووە كە پێشان بدرێت پێشوازیی زانكۆكان لە بزووتنەوەی “ژن، ژیان، ئازادی”بەپێچەوانەی گشتگیر بوونی بابەتی ئەم بزووتنەوە و گرنگی و سەرنجڕاكێش بوونی ئەو بۆ خوێندكاران لە بەردەوامی لەگەڵ مێژووی گۆڕانكاریی زانكۆ لە ئێرانە. دەتوانین ئەم بەشە لەژێر ناوی كورتەیەك لە ڕەوتناسی لە پەیوەندی زانكۆ و ئایین لە ئێران لەبەرچاو بگرین كە توانایی تاوتوێكردنی وردتری دەوێت. دوای پێشكەشكردنی بەشی یەكەم، بە پشت بەستن بە ڕووداوەكانی دوایی لە زانكۆكان، خواستەكانی ئەم ناڕەزایەتییانە، دەقی دروشمەكان و سروودگەلێك كە لەم ماوە لە زانكۆكان دەگووترانەوە و دەقی شیكارییەك كە لەم ماوەدا لەبارەی ئەم بابەتە نووسراوە، پێشانم داوە كە بزووتنەوەی خوێندكاریی “ژن، ژیان، ئازادی”نەك تەنها ناوەڕۆك و گرنگییەكی ئایین نییە، بەڵكو دژیەكی لەگەڵ ئایین و وانەكانی ئەو پەیدا كردووە. دژایەتی كردنی ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی “ژن، ژیان، ئازادی”لەگەڵ ئایین و لەگەڵ چڕبوونەوەی خواستەكان و دروشمەكانی ئەوان لەمەڕ ئازادی ژن و یەكسانیی جێندەریەتی ڕوون دەبێتەوە. دروشمی ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی “ژن، ژیان، ئازادی”و خواستەكانی ئەو لە ئاڕاستەی ئازادی ژن و چارەسەركردنی هەڵاواردنەكان و نایەكسانییە جێندەرییەكان بووەتە هۆی ئەوەی كە ئەم ناڕەزایەتییانە لەگەڵ وانە ئیسلامییەكاندا نەگونجێت.

 پێشینەی لێكۆڵینەوە

هەتا ئێستا هیچ توێژینەوەیەكی سەربەخۆ لەبارەی پەیوەندی بزووتنەوەی “ژن، ژیان، ئازادی”لەگەڵ ئایین و بە تایبەت لەبارەی پەیوەندی بزووتنەوەی خوێندكاریی “ژن، ژیان، ئازادی”لەگەڵ ئایین ئەنجام نەدراوە. هەڵبەتە نەبوونی ئەدەبیاتێكی دەوڵەمەند لەبارەی ئەم بابەتە بە سەرنجدان بە نوێ بوونی ئەم بزووتنەوە شیاوی پەسەند كردنە. بەڵام بە سەرنجدان بە گرنگی ئەم بابەتە، لە زۆربەی نووسراوگەلێك كە لەم ماوەدا بڵاوكراوەتەوە ئاماژە بە پەیوەندی جیاوازیی ئەم بزووتنەوە لەگەڵ ئایین و ناوەڕۆكی نائایینی ئەو دراوە. لەم بوارەوە، لەم بابەتەدا ئاماژە بەوە دراوە كە دروشمی “ژن، ژیان، ئازادی”دژی كولتووری پیاوسالار و دژەژنی ئایینییە (Dabiri, 2023: 3). لایەنی دژەئایینی بزووتنەوەی “ژن، ژیان، ئازادی”لە دژیەكی لەگەڵ خواستەكانی ئەو لەگەڵ حەدیس و گێرانەوەگەلێك كە لەلایەن كۆماری ئیسلامییەوە بۆ واجب زانینی حیجاب دەهێنرێتەوە، ڕوون دەبێتەوە ( Mehrabi, 2023:٥ ). نەوەیەك كە بەشدارییان لە ناڕەزایەتییەكانی ٢٠٢٢دا كرد مەودایەكی زۆریان لەگەڵ ئایدیالە ئیسلامییەكاندا هەیە( Torbati,  2023: 4). لە ناڕەزایەتییەكانی “ژن، ژیان، ئازادی”، وێژمانی ئایینی بوونی نییە و تەنانەت لەودا بێزاربوون لە ئاست ئایینی حكومەتیش دەبیندرێت (بیات، 1401). بۆیە بە بۆنەی پەیوەندییەكی تایبەت و جیاواز كە ناڕەزایەتییەكانی “ژن، ژیان، ئازادی”لەگەڵ ئایین هەیبووە لە زۆربەی دەقگەلێك كە لە مەڕ ئەو نووسراون ئاماژەیان بەم ڕێژە لە جیاوازیش داوە. هەڵبەتە ئەم ئاماژانە زۆر كورتن و زانیاریی قەناعەت پێهێنەر لەبارەی ئەمە كە ناڕەزایەتی “ژن، ژیان، ئازادی”بە پێی چ هۆكارگەلێك پەیوەندی جیاوازیی و دژیەكییان لەگەڵ ئایین هەیە، تەسلیمی خوێنەری ناكەن. لێرەدا هەتا ئێستا هیچ بابەتێکی سەربەخۆ لەبارەی پەیوەندی ناڕەزایەتی “ژن، ژیان، ئازادی”و ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی ئەو لەگەڵ ئایین نەنووسراوە. بەم بۆنەوە، هەرچەندە ڕۆشتنە ئەم بوارەوە كارێكی قورسە، بەڵام بە سەرنجدان بە گرنگی فرەلایەنەی ئەو پێویستە.

2ـ بەستێنی مێژوویی باسەكە

 ئایین و بزووتنەوە خوێندكارییەكانی پێش لە شۆڕشی ١٩٧٩

بەشێوەیەكی گشتی، پێش شۆڕشی 1979، لە نێو زانكۆ خوێندكارە ئایینییەكان بە ڕادەی خوێندكارە چەپەكان چالاكییان نەبوو، زۆربەی كات ژینگەی سیاسی زانكۆ بە دەستی چەپەكانەوە بوو[5]. ئەوان زۆربەی كات نوێنەرایەتی حیزبە سیاسییەكانیان لە نێو زانكۆ دەكرد و چالاكی سیاسی ڕێكوپێكتر و ڕێكخراوتریان هەبوو. هەندێ كات ئایینییەكان، بە تایبەت لە كاتی نزیك بوونەوەی وادەی شۆڕشی 1979، توانییان هێزەكانی خۆیان لە نێو زانكۆكان ڕێك بخەن و لە ڕێگەی زانكۆكانیشەوە بڕۆنە نێو ڕەوتی شۆڕشەوە. خودی ئایینییەكانیش دانیان بەم پرسەدا دەنا، كە خوێندكارە چەپەكان بە بەراورد لەگەڵ ئەوان لە نێو زانكۆ چالاكترن. چالاكێكی خوێندكاریی ئایینی پێشوو لە زانكۆی تەبریز بە ناوی ئەحمەدی خوڕەم، كە دوای شۆڕش ئەندامی كۆمیتەی ئیسلامی، سوپای پاسداران و بنكەی شۆڕشی كولتووری بوو و لە سەردەمی چاكسازیی بووە وەزیری ڕێگەوبان و وەبەرهێنانی كەرتی تایبەت، ئەزموونی خۆی لە ئامادەبوونی چالاكانەی چەپ لە گۆڕەپانی سیاسی زانكۆی تەبریز بەمشێوە دەگێڕێتەوە:

 لە هەمان ساڵی 70ی زایینی هەستێك كە لەلای هەموو گەنجە مسوڵمانەكان دروستبوو ئەمە بوو، كە زۆر جیدی بێنە نێو گۆڕەپانەوە و دەبێت ئەوەندە ئازایانە بەشداریی لە مانگرتنەكان بكەین كە ئەگەر كەسێك چەپ بگرن، كەسێكی ئایینیش دەستگیر بكەن و گەیشتبووینە ئەو ئەنجامە كە ئەگەر دەستگیر نەكرێن، دۆڕاوین. واتە لە زەینی تاكەكان، دەستگیربوون و بێبەش بوون و دەركردن بەهایەكی ڕاستەقینە بوو، بەهایەكی خەبات بوو. ئێمە گەیشتبووینە ئەو ئەنجامە بۆ ئەوەی كە تاكە مسوڵمانەكانی زانكۆ ورە وەربگرن دەبێت چوار دانە لەوان دەستگیر بكەن و دەبێت هەوڵ بدەین لە لوتكەی كەسانێكدا بین كە ئامادەن و دەستگیر دەكرێن. كاتێك كە یەكێك لە تاكە ئایینییەكان دەستگیر دەكرا، بەپێچەوانەی ئەوەی كە دەبێت ناڕەحەت ببین، هەمووان خۆشحاڵ دەبووین و كەیفمان ساز دەبوو و دەمانگووت و بە چاو چەپەكاندا دەدایەوە كە ئێوە چۆن بیر دەكەنەوە، خەباتكارن؟ ئەندامەكانی ئێمە خەباتكارتر لە ئێوەن و بە خۆشییەوە منداڵەكانی ئێمە لە لێپرسینەوە و ئەشكەنجە لە ئاست چەپەكان تاقەت و تەحەمولیان زۆرە، ئەمە ڕەنگدانەوەی لە زانكۆ هەبوو ئاڵای ئەندامانی ئێمە سەرتر بوو (باقی، جنبش دانشجویی ایران لە اغاز تا انقلاب اسلامی، 1378: 129ـ130).

 لەلایەكی دیكەوە، گێڕانەوەی ئەسەد سەیف كە پێش شۆڕش لە ژێر ناویی خوێندكاریی چەپ لە زانكۆ چالاكی سیاسی هەبووە ئامادەبوونی كەمتری خوێندكارە ئایینییەكان لە ئاست خوێندكارانی چەپ لە كاتی دەربڕینی پەیوەندی ناخۆش و پڕ ناكۆكی نێوان ئەوان لە یەكتر پێشان دەدات:

 پەیوەندی ئێمە لەگەڵ كەسانی ئایینی لە بزووتنەوەی خوێندكاریی زۆر ڕەسمی و دوژمنكارانە بوو، هەڵبەتە بەدەر لە هەندێ لە لایەنگرانی موجاهیدین و یان شەریعەتی، بەڵام هەموو هەوڵەكان لەلایەن دوو لایەنەوە دەدرا بۆ ئەوەی ئەم پرسانە ئاشكرا نەبێت و یان دەرگیری ڕوو نەدات. بەپێچەوانەی كەشی دەرەوەی وڵات، هەمیشە هەوڵ دەدرا لەبەرامبەر حكومەت، هیچ جۆرە دوژمنایەتییەك لە نێوان هێزە بەرهەڵستكارەكانی حكومەت نەبێتە هۆی ئەوەی حكومەت و ساواك سوودی لێ وەربگرن. تا ڕادەیەك پەیوەندی ڕاستەوخۆ بوونی نەبوو و پرسی هاوبەشی پێشەیی لە ڕێگەی نوێنەرانی دوو لایەنەوە چارەسەر دەكرا. ڕقهەڵگرتنی ئایینییەكان بە تایبەت لەگەڵ ئەو چەپانە زۆر توند بوو، كە پێشتر لە چالاكانی ئاستی باڵای ئایینییەكان بوون، بەڵام لە دەوروبەری 75 هاوكات لەگەڵ گۆڕینی ئایدیۆلۆژیای ڕێكخراویی موجاهیدین، ئینتیمای بۆ ماركسیزم پەیدا كردبوو و هەنووكە لە چالاكانی خاوەن چۆنایەتی چەپ بوون. ئێمە لەو كاتەدا زۆربەی كات لە نێوان خۆمان بۆ ناوهێنانی ئایینییەكان كەڵكمان لە وشەی “فاڵانژ”وەردەگرت كە ئاماژەیە بە فاشیستەكان و فاڵانژیستە ئیسپانی و لوبنانییەكان كە لەو سەردەمەدا لە ئێسپانیا دوای شەڕیی ناوخۆیی گەیشتبوونە دەسەڵات و یان لە لوبنان لە سەردەمی شەڕیی ناوخۆیی ڕۆڵی گەورەیان لە خەبات لەدژی فەلەستینییەكان و هێزەكانی چەپەكان هەبوو (سیف، مجلەی ارش، 1388: 146).

توراب حەق شناسیش كە لە سەردەمی خوێندكاریی ئەندامی ئەنجوومەنی ئیسلامیی بوو، دەگێڕیتەوە كە ئەنجوومەنی ئیسلامیی پێش شۆڕش گرنگترین ئامانجی خۆی خەبات لەدژی ماركسیزم، كۆمۆنیزم و ماتریالیزمی مێژوویی پێناسە كردبوو.[6] خاڵێكی گرنگ كە لەم گێڕانەوانە دەستەبەر دەبێت ئەمەیە كە پێش شۆڕشی 79 خوێندكارە چەپەكان لە نێو زانكۆ دەسەڵاتێكی سیاسی زیاتریان لە هێزە ئایینی و ئیسلامگەراكان هەبوو، هەرچەندە ئایینییەكانیش پانتایی سیاسییان لە نێو زانكۆكان بەتەواوی بەتاڵ نەكردبوو و هەوڵیان دەدا لە ئاڕاستەی ئامانجەكانی خۆیان چالاك بن و خەباتی سیاسی بكەن. مێژووی بنیاتنانی ئەنجوومەنی ئیسلامی زانكۆكان دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٩٤١ و ئەم مێژووە پێشاندەری ئەوەیە كە خوێندكارانی ئایینی تەنانەت لە یەكەمین ساڵەكانی بنیاتنانی زانكۆ لە ئێران بە دووی دروستكردنی ڕێكخراوی شیاو و گونجاو لەگەڵ ئامانج و ئایدیالەكانی خۆیان لە نێو زانكۆكان بوون. هەڵبەتە بەپێی گێڕانەوەگەلێك كە لە ئەندامانی ئەنجوومەنە ئیسلامییەكانی پێش شۆڕش لەبەردەستدایە، ئەوە دەستەبەر دەبێت كە ئامانجی سەرەكی ئەنجوومەنە ئیسلامییەكان پێشكەشكردنی خوێندنەوەیەك لە ئیسلام بووە، كە ئەو یەكسان لەگەڵ زانستی نوێ پێشان بدات. لە ئەنجامدا، ئامانجی ئەندامانی ئەنجوومەنە ئیسلامییەكان بەتەواوی سیاسی نەبوو و ئەوان زیاتر پاڵنەری ئایینی و كولتوورییان هەبوو.[7]

 لە ساڵەكانی شەستی زایینی، خوێندكارانی ئایینی لە زانكۆكانی تەبریز ئەنجوومەنی زانستی ـ ئایینیان پێكهێنابوو، هەوڵیان دەدا بۆ وانە ئایینییەكان بنەمایەكی زانستی ببیننەوە، هەڵبەتە ئەندامانی ئەم ئەنجوومەنەش وەكو ئەنجوومەنە ئیسلامییەكان ئەوەندە لە بواری سیاسییەوە چالاك نەبوون و زۆرتر هۆگرییان بۆ جێبەجێكردنی چالاكیییە كولتوورییەكان هەبوو.[8] خوێندكارانی ئایینی جیا لە چالاكیییە كولتوورییەكان لە نێو زانكۆكان دەرگیری هەواڵی ژینگەی بڵاوكردنەوەش بوون. مەهدی بازرگان لە ساڵەكانی 1961 كتێبی پاكییەكانی ئیسلامی نووسی كە ئەم كتێبە لەلایەن خوێندكارانی ئایینییەوە پێشوازی لێكرا. یان دەتوانین ئاماژە بە سەرنجڕاكێشبوونی نووسراوەكانی یەدوڵڵا سەحابی لەبارەی قورئان و گەشەكردن بۆ ئەو گرووپە خوێندكارانەی كە پەروەردەی ئایینیان هەبوو و بە هاتنە نێو زانكۆ و ئاشنابوون بە تیۆرییە زانستییەكان تووشی قەیرانی ئایینی ببوون. سەرنجڕاكێشبوونی ئەم بابەتانە بە تایبەت بە بۆنەی خوێندەواری باڵای یەدوڵڵا سەحابی لە بواری زەویناسی بۆ ئەو خوێندكارانەی كە دڵەڕاوكێی زانستی و ئایینیان هەبوو، دوو بەرامبەر ببوو. بەگشتی، پێش شۆڕشی 79 و بە تایبەت پێش لە ساڵەكانی شەست و هەفتا، خوێندكارانی ئایینی بە بەراورد لەگەڵ خوێندكارە چەپەكان زیاتر لە بواری كولتوورییەوە چالاكبوون، نەك لە بواری سیاسییەوە.

 مەهدی فەتاپوور، چالاكی خوێندكاریی پێش شۆڕش كە بەڕێوەبردنی نووسینگەی ناوەندی ڕێكخراویی خوێندكاریی پێشڕەوی لە ئەستۆ بوو، دەڵێت لە ساڵی 1970 خوێندكارانی ئایینی ڕایانگەیاند كە ئیدی دەیانەوێت بە شێوەی سەربەخۆ لە زانكۆكان چالاكییان هەبێت نەك لە ژێر ناویی هێزی پلە دووەم و بە پشتیوانی چەپەكان.[9] حاڵەتی دیكە كە زەرورەتی چالاكی و خەباتی سیاسی لە دیدی خوێندكارانی ئایینییەوە پێشان دەدات ئەندامبوونی ئەوان لە ڕێكخراویی موجاهیدینی خەڵق لە ساڵەكانی حەفتایە. بەشێك لە خوێندكارە ئایینییەكان وەكو ئەو دەستە لە خوێندكارانی چەپ كە بەسترابوونەوە بە ڕێكخراوی چریكەكانی فیدایی خەڵقەوە و بۆ خەبات لەگەڵ دیكتاتۆری پاشا و شكاندنی كەشی سەركوت ئۆپراسیۆنی گەریلاییان بە پێویستی دەزانی چوونە ڕیزی ڕێكخراوی موجاهیدینی خەڵقەوە. ڕێكخراوی موجاهیدینی خەڵق توانیبوو، بە تایبەت لە ساڵەكانی پێش لە شۆڕش، لە نێو خوێندكارە ئایینییەكان ئەندام وەربگرێت.[10]

گرووپێكی دیكە لە خوێندكارانی ئایینی لە ڕێگەی وتارەكانی عەلی شەریعەتییەوە لە حوسینیەی ئێرشاد چالاكبوون. ڕاڤەیەكی مۆدێرن كە عەلی شەریعەتی لە مەڕ ئیسلام و مسوڵمانان لە چوارچێوەی ئیسلامی شۆڕشگێڕی و مسوڵمانانی خەباتكار پێشكەشی كرد بۆ خوێندكارانی ئایینی سەرنجڕاكێش بوو و خاوەنی ئەو دەسەڵاتە بوو كە ئەوان لە بواری سیاسییەوە چالاك بكات و بێنێتە نێو ڕیزی خەباتەوە. لەڕاستیدا، گێڕانەوە ڕزگاریخوازییەكان لەمەڕ ئیسلام كاریگەریی لەسەر سیاسی بوونی بەشێكی بەرفراوان لە خوێندكارانی ئایینی دانا.[11] بەشێوەی گشتی، خوێندكارانی ئایینی لە زانكۆكان بە بەراورد لەگەڵ چەپ و لیبراڵەكان بە شێوەی ڕێكوپێك و چڕ چالاكی سیاسییان نەبوو، كاتێك كە ئایەتوڵڵا خومەینی بۆ ئەوان لە ڕۆڵی ڕێبەر بەدەركەوت، متمانەی زۆرتریان بە چالاكی سیاسی پەیدا كرد.

چاوخشاندنێك بە مێژووی زانكۆی پێش لە شۆڕشی 79 پێشان دەدات هەرچەندە هێزە ئایینییەكان لە زانكۆكان، بە تایبەت لە ساڵەكانی یەكەمی بیچمگرتنی بزووتنەوەی خوێندكارانی ئێران، ڕێك نەخرابوون و كەمتر چالاكی سیاسی ڕاستەوخۆیان هەبوو، بەڵام لەوێدا ئامادە و چاودێر بوون و پێویستی خۆیان هەبوو و خواستەكانیان پێش دەخست. بە یارمەتی ڕەوتی ڕۆشنبیری ئایینی و سەرباشقەگەلێك كە ڕۆشنبیرانی ئایینی لە ئیسلامی سیاسی و ئیسلامی ڕزگاریبەخش پێشكەشیان كرد، بەشێك لە خوێندكارانی ئایینی چالاكبوون و لە ڕەوتی شۆڕشی 79 بەشداریی سیاسییان كرد. بەشێك لەوان پێشتر لە ساڵەكانی پەنجا لە ڕێگەی چالاكی ڕێكخراوەییەوە بوونە ئەندامی ڕەوتی خەبات و شۆڕش و لە پاڵ گرووپە خوێندكارییەكانی دیكە توانییان بزووتنەوەی خوێندكاریی ببەستنەوە بە ڕەوتی شۆڕشەوە و بە تایبەت تێچوونی سەركوتكردن بۆ هێزە سەركوتكەرەكان بەرز بكەنەوە. لە دواییدا دەتوانین بڵێین كە باری سەرەكی بزووتنەوەی خوێندكاریی پێش شۆڕشی 79 لەسەر شانی خوێندكارانی ئایینی نەبوو، بەڵام چەندە بە بەرواری شۆڕشی 79 و سیاسیتر بوونی كۆمەڵگە نزیك دەبینەوە ئەوان زیاتر دەرگیری چالاكییە سیاسییەكان بوون هەتا ئەوەی كە لەگەڵ شۆڕشی 79 و بە دەسەڵات گەیشتنی باڵی ئایینی هێزە ئایینییەكان بە شێوەیەكی بەرفراوان بەسەر زانكۆكاندا زاڵ بوون.

هەرچەندە دەسەڵات و توانایی سیاسی خوێندكارە ئایینییەكان لە زانكۆكان بە بەراورد لەگەڵ توانایی و كاریگەریی خوێندكارە چەپ و لیبراڵەكان كەمتر بوو، تازە دوای شۆڕشی 79 بوو كە ئەوان زۆرتر لە ماوەی ڕەوتێكی سەركوتگەرانە و بە لۆژیكی لادان و دوورخستنەوە بەسەر زانكۆكاندا زاڵ بوون، پێش شۆڕش ئایین توانی بەشێك لە خوێندكاران لە بواری سیاسییەوە چالاك بكات. لە بەشی دوایی باسی ئەم پرسە دەكەین كە بە بوونی ئەوەی كە هێزە ئایینییەكانی دوای شۆڕشی 79 لە ڕەوتی شەپۆلە جیاوازەكانی شۆڕشی كولتووری هەموو توانایی خۆیان بۆ لادانی هێزە جیابیرەكانی نێو زانكۆ بەكارهێنا و هەوڵیاندا بۆ پێشخستنی بەرژەوەندییە ئابووریی و سیاسیەكانیان ئایدیۆلۆژیای ئیسلامیی لە نێو زانكۆ بڵاوبكەنەوە، بەڵام بزووتنەوە خوێندكارییەكان لە قۆناغی جیاواز لەگەڵ ئامێری سەركوتكردنی حكومەتی لە نێو زانكۆكان دەرگیربوون و لە بەرامبەر ئەو خۆڕاگرییان كرد. لەم بەشەدا پێشان دەدەم كە چلۆن بزووتنەوە خوێندكارییەكان لە هەر جارێك خۆڕاگری لە بەرامبەر هێزە سەركوتكەرە حكومییەكان لە نێو زانكۆ، كە زۆرتر لەو خوێندكارانە پێكهاتبوو كە ئەندامی ڕێكخراوە ئایینەكانی نێو زانكۆ بوون، لە ئایین و ئایینزای نەریتی دووریان گرت و هێدی هێدی ناوەڕۆكی نائایینییان پەیدا كرد.

 ئایین و بزووتنەوە خوێندكارییەكان دوای شۆڕشی 1979:

شۆڕشی 79 بە یارمەتی خوێندكاران گەیشتە بەرهەم. یارمەتی تایبەتی ئەوان بۆ ئەم شۆڕشە كەم كردنەوەی توندوتیژی بە هۆی ئامادەبوونیان لە ڕەوتی شۆڕش بوو، لەبەرئەوەی تێچوونی سەركوتكردنی خوێندكاران بۆ حكومەتی پاشایەتی زۆر بوو بە هۆی ئەنجامە پڕ مەترسییەكانی ئەو هێزە حكومەتییەكان ئەوەندەی دەلوا لە نێو زانكۆكان دوورییان لە ڕەفتاری توندوتیژ دەگرت. پێش شۆڕشی ٧٩، سێ ڕەوتی خوێندكاریی چەپ، نەتەوەیی و ئایینی لە زانكۆكاندا چالاكییان دەكرد، هەرچەندە كە پێشتر گوترا ڕەوتی چەپ ئامادەبوونێكی بەرفراوانتر و ڕێكخراوتری لە نێو زانكۆكان هەبوو، بەڵام چەندە بە بەرواری شۆڕشی 79 نزیك دەبینەوە، ئەم سێ ڕەوتە خوێندكارییە جیاوازی و سنووری سیاسییان لە یەكتر جیا دەكردەوە. بە ڕوودانی شۆڕشی 79 و بە دەسەڵات گەیشتنی باڵی ئایینی، ئیدی زانكۆكان شوێنێك بۆ چالاكی سیاسی خوێندكارانی چەپ و لیبراڵ نەبوو، لەبەر ئەوەی باڵی ئایینی كە ئێستا ببووە خاوەنی دەسەڵات تەنها پشتیوانی لە نوێنەرانی سیاسی خۆی لە زانكۆكان دەكرد. هەڵبەتە ئەم پشتیوانییە دوو لایەنە بوو، لەلایەكەوە ئایینییەكان كە لە لوتكەی دەسەڵاتدا بوون پشتیوانییان لە خوێندكارانی ئایینی لە زانكۆكان دەكرد و لەلایەكی دیكەوە خوێندكارانی ئایینی پشتیوان و هاوپەیمانی ئایەتوڵڵا خومەینی و هاوگرووپی ئەو بوون. داگیری كردنی باڵیۆزخانەی ئەمریكا لەلایەن خوێندكارانی ناسراو بە پەیڕەوی ئیمام لە ساڵی 1980 نموونەیەكی زۆرباشە لە هاوتەریببوونی بەشێك لە باڵی ئایینی خوێندكاران لەگەڵ بناژۆخوازانی ئیسلامیی كە ئێستا بوونە خاوەنی دەسەڵات. پشتیوانی بناژۆخوازانی ئێسلامیی لەم خوێندكارانە هاوڕێ بوو لەگەڵ سەركوتكردنی توند و بێبەزەییانەی خوێندكارانی چەپ و لیبراڵ لە نێو زانكۆكان. دوای ئەوەی ئەوان دەسەڵاتی خۆیان جێگیر كرد، دەستیان دایە پاكتاوكردنی كۆمەڵگە و زانكۆ لە دوو باڵی سیاسی دیكەی واتە لیبراڵ و چەپەكان. ئەوان پاكتاوی زانكۆكانیان لە ڕێگەی نوێنەرانی سیاسییان لە زانكۆكان واتە خوێندكارانی ئیسلامگەرای لایەنگریان پێشخست. خوێندكارانی ئایینی لایەنگری ئیمام و شۆڕش كە ئێستا هاوپەیمانی ڕەسمی بناژۆخوازانی ئیسلامیی لە نێو زانكۆكان بوون یارمەتی سەركوتكردن و لادانی بەرفراوانی خوێندكارانی چەپ و لیبراڵیان دا. ناسین و دەستگیركردنی زۆربەی خوێندكارانی نا ئایینی بە دەستی خوێندكارانی ئایینی و حیزبوڵڵاهی[12] زانكۆ جێبەجێ دەكرا. ناهید نوسرەت، چالاكی خوێندكاریی زانكۆی پۆلی تەكنیك (ئەمیر كەبیر) لە نێوان ساڵەكانی 1٩٧٤ هەتا 1٩٨٢ كە لە نزیكەوە بینەری شەپۆلی یەكەمی شۆڕشی كولتووری و پاكتاوكردنی زانكۆكان بووە، دەنووسێت:

 بەهۆی نەبوونی ڕێكخراوێكی پێشەیی خوێندكاریی یەكپارچە بوو كە لە هێرشی “شۆڕشی بە ناو كولتووری”حكومەتی ئیسلامی بۆ سەر زانكۆ لە ساڵی 1980 خوێندكارانی پارچە پارچە بوو بەسەر حیزبە سیاسییە ئایینیەكان و چەپ نەیانتوانی خۆڕاگرییەكی یەكپارچە لەبەرامبەر حكومەت ڕێك بخەن. بەشێك لە خوێندكارانی ئایینی كە دواتر بە خوێندكارانی “پەیڕەوی ئیمام”ناوبانگیان دەركرد، لە بەرامبەر خوێندكارانی دیكە بەرگرییان لە سیاسەتی خومەینی كرد و بەشێك لە خوێندكارانی چەپ بە پەیڕەوی لە سیاسەتی حیزبی تودەی ئێران لە بەرامبەر ئەم هێرشەدا خۆڕاگرییان نەكرد و زانكۆ لەلایەن “حیزبوڵڵا”وە داگیر كرا و ساڵەكانی خەباتی كولتووری و زانستی پێشێل كران. دوای ئەم هێرشە، زۆربەی نزیك بە هەموو خوێندكارانی چالاكی سیاسی جیا لە خوێندكارانی مسوڵمانی لایەنگری خومەینی لە درێژەپێدان بە خوێندن بێبەش كران (مجلەی ارش، 1388: 157ـ158).

پاكتاوكردنی زانكۆكان لە شەپۆلی یەكەمی شۆڕشی كولتووری لە نێوان ساڵەكانی 197٩ هەتا 1983 تەنها قەدەغەكردنی خوێندن و دەركردنی خوێندكارانی جیابیر لە زانكۆی لێنەكەوتەوە، بەڵكو ئیعدام و بریندار بوون و بەندكردنی سەدان خوێندكاری لێكەوتەوە. عەلی ئەكبەر مەهدی دەڵێت بەدرێژایی مێژوویی بزووتنەوە خوێندكارییەكانی ئێران ئەمە یەكەمین جار بوو، كە گرووپێك لە خوێندكارانی سیاسی لە دژی گرووپێكی دیكە لە خوێندكاران كە هەڵویستێكی فیكری و سیاسی جیاوازیان لەگەڵیان هەبوو، بە لۆژیكی سەركوتكردن و لادان دەستبەكاربوون.[13] هەتا پێش شۆڕشی ٧٩، هەموو ئەو خوێندكارانەی كە لە بواری سیاسییەوە چالاكبوون نەك لەدژی یەكتر بەڵكو لەدژی حكومەتی پاشایەتی چالاكییان دەكرد، بەڵام حكومەتی ئایەتوڵڵا خومەینی توانی بەشێك لە خوێندكاران لەدژی خوێندكارانی دیكە هان بدات. خوێندكارانێك كە هێرشیان كردە سەر زانكۆ و لە ناسین و دەستگیركردنی خوێندكارانی نا ئایینی و جیابیردا بەشداربوون، هەموویان لەژێر كاریگەری وتاری ئایەتوڵڵا خومەینی لەبارەی پێویستی پاكتاوكردنی زانكۆكان لە توخمە بیانییەكان و پێویستی بە ئیسلامی كردنی زانكۆكاندا بوون.[14] ئایەتوڵڵا خومەینی و هاوبیران و هاوڕەوتەكانی توانییان لە ڕێگەی ئایدیۆلۆژیای ئایینییەوە بەشێك لە خوێندكاران لە ئاڕاستەی بەرژەوەندی سیاسی خۆیان و بەهێزكردنی ئیسلامگەرایی لەدژی خوێندكارانی جیابیر و نائایینی ناهاوتەریب بوروژێنێت.

 لەبەرئەمەیە كە هەم ئایەتوڵڵا خومەینی و هەمیش ئایەتوڵڵا خامنەیی جەختیان لەسەر گرنگی چالاكی سیاسی لە زانكۆ كردۆتەوە،[15] لەبەرئەوەی ئەوان بە یارمەتی خوێندكاران گەیشتنە دەسەڵات و لە ڕێگەی ئەوانەوە ڕێككاریی سیاسی شیاویان لە زانكۆكان جێگیر كرد. حكومەتی ئیسلامی بە پێچەوانەی حكومەتی پالەویی كە جەختی لەسەر ناسیاسی بوونی زانكۆ و جێبەجێكردنی چالاكییە پەروەردەییەكان دەكردەوە، لایەنگری لە سیاسی بوونی زانكۆ و بە سیاسی بوونی خوێندكاران دەكرد. هەڵبەتە ڕوون و ئاشكرایە كە سیاسی بوون لە ڕوانگەی ڕێبەرانی حكومەتی ئیسلامییەوە تەنها بە مانای چالاكییە سیاسییەكان بە شێوازێكە پەسەندی ئەوان بێت. حكومەتی ئیسلامی تەنها خوێندكاران و مامۆستایانی جیابیری لە زانكۆ دەرنەكرد، بەڵكو لە هەمان سەرەتاوە هەتا ئەمڕۆ هەوڵی داوە وەرگیراوانی زانكۆ لە ژێر كۆنتروڵ و چاودێری خۆیدا بێت. دوای كرانەوەی زانكۆكان لە ساڵی 1982، مەرجی وەرگیران لە زانكۆ بۆ خوێندكاران بوونی ڕاسپاردەیەك لە مزگەوتی گەڕەك و بۆ مامۆستایان پەڕینەوەی سەركەوتووانە لە تاقیكردنەوەی(هەڵبژاردنی) عەقیدەتی ـ سیاسی بوو.[16] ئەمڕۆش كۆنتروڵكردنی وەرگیران لە زانكۆكان و تەڵبژێركردنی خوێندكاران و مامۆستایان لەسەر بنەمای جۆرێك بیروباوەڕی ئایینی و ئایینزاییان ئەنجام دەدرێت. بۆ نموونە لە ساڵی 2022، لەو كەسانەی ناویان بۆ تاقیكردنەوەی سەرتاسەری كۆنكور تۆمار كردبوو 52 كەسیان بەهایی بوون كە لە مافی خوێندن و وەرگیران لە زانكۆ بێبەش كران. [17] بناژۆخوازانی ئیسلامی لە هەمان ئەو ڕۆژەوە كە گەیشتنە دەسەڵات هەتا ئەمڕۆ هەوڵیانداوە كەسانی جیابیر لە زانكۆكان لابدەن. ئەوان پرۆژەی یەكپارچەكردنی زانكۆ بە یارمەتی ئایدیۆلۆژیای شیعە و جێگیركردنی ڕێكخراوەكان و نووسینگەكان و بنكە ئایدیۆلۆژیكە ئایینی و سیاسییەکان وەكو بنكەی بەسیجی خوێندكاریی، ڕێكخراویی جیهادی ئەكادیمی، بنكەی خۆڕاگری ئیسلامیی، نووسینگەی بەهێزكردنی یەكگرتوویی (یەكێتیی ئەنجوومەنە ئیسلامییەكان) لە زانكۆكان پێشخست[18]. بەڵام پرۆژەی یەكپارچەكردنی ئایینی و سیاسی زانكۆكان بە بوونی وزە و تێچوونێكی زۆر كە بۆ ئەو تەرخان كرا، سەركەوتوو نەبوو. لە ساڵێك كە بناژۆخوازانی ئیسلامی لە پانتایی سیاسەت گەیشتنە دەسەڵات هەتا ئەمڕۆ، بەشێوەیەكی بەردەوام زانكۆكانی ئێران بینەری ئامادەبوونی حۆڕاگریگەلێكی خوێندكاری بوون. خوێندكاران لە شێوازیی جۆراوجۆری خۆڕاگری بریتی لە چالاكییە پێشەییەكان، ناڕەزایەتی و بزووتنەوە خوێندكارییەكان و خۆپێشاندان و مانگرتنی خوێندكاری هەوڵیان داوە لە بەرامبەر هەژموونی ئایینی و پرۆژەی یەكپارچەكردنی ئایینی و سیاسی زانكۆ ڕاوەستنەوە.

دەتوانین مێژووی زانكۆ لە سەردەمی شۆڕشی ئیسلامی و بە تایبەت دوای شەڕی هەشت ساڵە چاودێریکردنی خەبات و خۆڕاگرییە خوێندكارییەكان لە بەرامبەر هەژموونی سیاسی و ئایینی بزانین. بنیاتنانی ڕێكخراوی بەسیجی خوێندكاری لە ساڵی 1988 بە ئامانجی پشتیوانی لە ئیسلام و بەهاكانی شۆڕشی ئیسلامیی لە زانكۆكان، پێشاندەری ئەوەیە كە هێشتا شۆڕشی كولتووری كۆتایی نەهاتووە.[19] سێبەری هەژموونی سیاسی و ئایینی لە ساڵەكانی هەشتا و سەرەتای ساڵەكانی نەوەد لەسەر كەشی زانكۆكانی ئێران زیاتر لە هەر قۆناغێكی دیكە قورسایی دەكرد و لەم قۆناغەدا خۆڕاگری و ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكان بەرفراوان و بەرچاو لە ئاڕاستەی شكاندنی ئەو كەشە سەركوتكارە دروست نەبوو.

 لەنیوەی دووەی ساڵەكانی نەوەد، دوای نزیكەی دوو دەیە كەشی داخراوی سیاسی دوای شۆڕشی كولتووری و مانۆڕی سیاسی ئۆتۆریتەگەرایانەی ئیسلامگەراكان لە نێو زانكۆكان، بە دەستپێكردنی سەركۆماری محەمەد خاتەمی لە ساڵی 1997، بە بەراورد لەگەڵ ڕابردوو ژینگە بۆ چالاكییە خوێندكارییەكان كراوەتر بوو. لە نێوان ساڵەكانی 1982 و 1996 چالاكیی سیاسی خوێندكاریی سنووردار بە ڕێكخراو و ئۆرگانە حكومییەكانی ناوخۆی زانكۆكان بوو. لە ئەنجامدا زۆربەی خوێندكاران پێیان باش بوو چالاكی سیاسییان نەبێت. كاتێك كە خاتەمی بووە كاندیداتۆری هەڵبژاردنی سەركۆماری، بەشێكی زۆر لە خوێندكاران لە بواری سیاسییەوە چالاكبوون. خاتەمی توانی لە ساڵی 1997 بە نزیكەی لە سەدا 70ی دەنگەكان لە هەڵبژاردن سەركەوتوو بێت. خوێندكاران پشتیوانەی سەركەوتنی ئەو لە هەڵبژاردن بوون[20]. لە نێوان ساڵەكانی 1997 هەتا 2000 ڕێفۆرمیستەكان و خوێندكارەكان ئامانجی سیاسی هاوبەشیان لەبارەی گرنگی دیموكراسی و یاسا پێكەوە هەبوو.[21] تایبەتمەندی تێڕوانینی لیبراڵی وەكو جەختكردنەوە لەسەر ئازادی، دیموكراسی، یاسا، لێبوردویی و مافی مرۆڤ لە نێو بزووتنەوەی خوێندكاریی ساڵەكانی نەوەددا دەبیندرێت.[22] دەتوانین بڵێین لە سەردەمی چاكسازییدا ئەم خواستانە بزووتنەوەی خوێندكاریی ساڵەكانی حەفتای خستە سەر ڕێڕەوی سیكۆلاریزمەوە، سیكۆلاریزم و لیبراڵ دیموكراسی لە نێوان خوێندكارگەلێك كە ڕەخنەگرتنی باڵی موحافیزەكاری حكومەت بوون، خۆشەویست بوون.[23] بزووتنەوەی خوێندكاریی ساڵەكانی نەوەد كەشێكی دیموكراتیكتر، سێكۆلارتر و ئازادخوازانەتری بە بەراورد لەگەڵ ژینگەی خوێندكاریی ساڵەكانی هەشتا هەبوو.[24] شكستی چاوەڕواننەكراو لە شەڕ، لەسەر كار لادانی ئایەتوڵڵا مونتەزری لە پۆستی جێگرەوەی ئایەتوڵڵا خومەینی، پەیوەندی نهێنی ژمارەیەك لە بەرپرسانی كۆماری ئیسلامیی لەگەڵ حكومەتی ڕیگەن لە ماوەی شەڕ، بەتایبەتی كردنەكانی سەردەمی ڕەفسەنجانی، ئاڵوگۆڕی دارایی سەرسووڕهێنەر، بەڕێوەبردنی هەڵە و گەندەڵی بەرفراوان لە پێكهاتەی دەسەڵات بووە هۆی دەستپێكردنی گۆڕانی ئاڕاستەی خوێندكاران لەمەڕ ئایدیۆلۆژیای ئیسلامی و ئۆتۆپیای كۆماری ئیسلامیی و ئایدیالە شۆڕشگێڕییەكان.[25] كۆی ئەم ڕووداوانە بووە هۆی ئەوەی خوێندكارانی ساڵەكانی نەوەد لە ئامادەبوونیان لە زانكۆ ئەزموونێكی سیكۆلارتریان لە ئاست خوێندكارانی ساڵەكانی هەشتا هەبێت. پەیوەندی خواستی سیاسی چاكسازیخوازان و خوێندكارانی بزووتنەوەی خوێندكاریی ساڵەكانی نەوەد، بە بەراورد لەگەڵ ئەزموونێك كە زانكۆ لە ساڵەكانی هەشتا لە ئامادەبوونی سیاسی خوێندكاران هەیبوو، تا ڕادەیەك بووە بزووتنەوەیەكی سیكۆلارتر.

جیا لە كاریگەریی ڕەفتاری لیبراڵی چاكسازیخوازیی لەسەر سیكۆلاربوونی ئینتیمای سیاسی خوێندكاران، گێڕانەوەی جیاواز لە ئایین لەلایەن ڕۆشنبیرانی ئایینی وەكو عەبدولكەریم سروش، مستەفا مەلكیان، محەمەد موجتەهید شەبستەری و هتد، لە ساڵەكانی نەوەد و لە دژیەكی لەگەڵ گێڕانەوەی ڕەسمی و لە بارەی هۆگری حكومەت لە ئایین پێشكەش كران. ئەم ڕاڤە نوێیانە كە زۆربەی كات بەسترابوون بە باسی سیكۆلاریزمەوە لەلایەن خوێندكارانی ساڵەكانی نەوەد پێشوازییان لێكرا. پێشوازیی خوێندكارانی ساڵەكانی نەوەد لە باسەكانی پەیوەندیدار بە سیكۆلاریزمی ئایینی و ئەزموونی سیكۆلارتر كە لە ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكان هەیانبوو، كۆتایی بە یەك دەنگی سیاسی و ئایینی حكومەت لە زانكۆكان هێنا. لە پێش ناڕەزایەتییەكانی تەموزی 1999، بەسیجی خوێندكاریی هێزی ڕەسمی حکومەت لە زانكۆكان بوون، حكومەت پشتیوانی سیاسی خوێندکارانی بەسیجی و تێگەیشتنی ئایینی ئەوان بوو. بەڵام دوای ئەمەش مێژووی پاوانكاریی ڕاڤەی ئایینی و سیاسی لە دەستی خوێندكارانی بەسیجی دەرچوو و خوێندكارانی دیكە بە ڕاڤەگەلێك كە زۆربەیان نۆرمشكێن و داهێنەرانە بوون هاتنە نێو گۆڕەپانەوە. لەمە بەدواوە، دوو گرووپی خوێندكارانی هاوڕا و بەرهەڵستكاری گێڕانەوەی حكومەتی لە ئایین لە زانكۆكان بوونیان هەبوو. بەڵام بە بوونی ئەزموونی سێكۆلاری خوێندكاران لە ساڵەكانی نەوەد و هاتنە ئارای هەندێ چەمك و وشەی دەستەبەر بوو لە باسەكانی پەیوەندیدار بە سیكۆلاریزم و هاتنی بۆ نێو ئەدەبیاتی سیاسی ئەوان، لەم دەیەدا ڕێكخراو و هێزە حكومییەكانیش وەكو پێشوو لە زانكۆكان ئامادەییان هەبوو و مافی هیچ جۆرە ڕێكخستن و كاریی ڕێكخراوەیی بە جیابیران نەدەدرا. بەتێپەڕبوونی كات، ڕەش بینی خوێندكاران لە ئاست نوێنەرانی حكومەتی تەنانەت لە ئاست نووسینگەی تەحكیم وەحدەت لە زانكۆكان زیاتر دەبوو.[26]

 لە ساڵی 1999ەوە بزووتنەوەی خویێندكاریی ڕادیكاڵتر بوو و ئەم ڕادیكالیزمە لە چالاكییەكان و بزووتنەوەی خوێندكاریی ساڵەكانی دوو هەزار بەرفراوان بوو. لە ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی 8ی تەمموزی 1999 خوێندكاران خوازیاری پشتیوانی خاتەمی بوون و لە ناڕەزایەتییەكانی 2003 ئەوان خوازیاری دەست لەكار كێشانەوەی خاتەمی بوون و گومانیان لەسەر ڕەوتی چاكسازیی دروستكرد.[27] ساڵەكانی دووهەزار دەیەیەك بوو كە لەودا دوای دوو دەیە سەركوتكردنی خوێندكارانی جیابیر دیسان خوێندكارانی چەپ دەرفەتیان بۆ ڕێكخستنی هێزەكانیان لە زانكۆ بۆ ڕەخسا. لە ساڵەكانی دوو هەزار، خوێندكارانی چەپ لە ژێر ناویی دوو ڕەوتی خوێندكاریی “خوێندكارانی ئازادیخواز و یەكسانیخواز”( داب) و “خوێندكارانی چەپی كرێكاریی”چالاكییان دەكرد. ئەوان توانییان بە بۆنەی ڕۆژی خوێندكار، ڕۆژی كرێكار و ڕۆژی جیهانی ژن ( هەشتی مارس) لە نێو زانكۆكان ناڕەزایەتی دەرببڕن. ئەم ناڕەزایەتیانە سیمایەكی دیكە لە چالاكییە خوێندكارییەكانی پێشان دا، كە بە هیچ شێوەیەك لای حكومەت شیاو نەبوو. دڵەڕاوكێی خوێندكارانی چالاكی چەپی ساڵەكانی دوو هەزار هیچ پەیوەندی لەگەڵ دڵەڕاوكێی خوێندكارانی پشتیوانی حكومەتەوە نەبوو. خوێندكارانی چەپ بەدواداچوونیان بۆ مافی كرێكاران، ئازادی ژنان و سەربەخۆیی زانكۆ دەكرد. بەشێك لەو دەقانەی كە لە ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی كانوونی یەكەمی ساڵی 2007 لە سەر لافیتە خوێندكارییەكان نووسرابوو بەمشێوە بوو: “بزووتنەوەی خوێندكاری پشتیوانی لە بزووتنەوەی كرێكاریی دەكات”، “بزووتنەوەی خوێندكاریی هاوپەیمانی بزووتنەوەی كرێكاریی و ژنان”، “هەڵاواردنی جێندەریی سووكایەتییە بە خوێندكاران”، “ئازادی، یەكسانی”و “ئازادی، یەكسانی، بەشداری نەكردن لە هەڵبژاردن”یەكێك لە دروشمە سەرەكییەكانیان بوو.[28] ئەم خواستانە دژیەكی ئاشكرای لەگەڵ خواستی حكومەت لە خوێندكاران هەبوو. خواستی ڕێكخراوە خوێندكارییەكانی ساڵەكانی دوو هەزار بە بۆنەی ناوەڕۆكی سیكۆلاربوونیان دژیەكی لەگەڵ خواستی دژەسێكۆلاری حكومەتی ئیسلامی لە خوێندكاران هەبوو. هەر ئەم پرسە بووە هۆی ئەوەی كە لە دواییدا زەنگی مەترسی خواستە سیكۆلارەكانی بزووتنەوەی خوێندكاری ساڵەكانی دووهەزار بگاتە گوێی حكومەت و بەم بۆنەوە حكومەت بڕیاری دا بە جیدی ڕووبەڕووی بزووتنەوەی چەپی خوێندكاریی ڕێكخراوی ساڵەكانی دوو هەزار بێتەوە. دەستگیركردنی بەرفراوانی ساڵی 2007 زەربەیەكی بنەمایی لە بزووتنەوەی چەپی خوێندكاری دا و لەم ڕێگایەوە حكومەت توانی خواستی سەربەخۆیخوازانە و ئازادیخوازانەی زانكۆ بۆ ماوەی دەیەیەك پەراوێز بخات.[29]

 لە ساڵەكانی دەیەی دووەمی سەدەی بیست و یەك، ژمارەیەك لە خوێندكارانی چاكسازیخواز هەوڵگەلێكیان بۆ دیسان دەست پێكردنەوەی دامەزراوە خوێندكارییەكان وەكو ئەنجوومەنی هەماهەنگی خوێندكارانی چاكسازیخواز و ئەنجوومەنی زیندووكردنەوەی ئەنجوومەنە ئیسلامییەكان ڕێكخست، بەڵام جوولە ڕێفۆرمیستییەكانی سەردەمی ڕۆحانی لە ئاست بزووتنەوەی خوێندكاریی چاكسازیخوازانەی سەردەمی خاتەمی ڕێكخستن و كاریگەریی زۆر كەمتری هەبوو. چالاكییە خوێندكارییەكان كە لە سەردەمی ڕۆحانی بە هەڵویستی ڕێفۆرمخوازانە ئەنجام دران لە ئاست ڕابردوو زۆرتر كولتووری و كەمتر سیاسی بوون. ناڕەزایەتییەكانی كانوونی دووەمی ساڵی 2018 و تشرینی دووەمی 2019 لە پراكتیكیدا كۆتایی بزووتنەوەی خوێندكاریی چاكسازیخوازانە لە زانكۆ بوو. بزووتنەوەی خوێندكاریی ناسیاسی و پاسیڤی چاكسازیخوازی ساڵەكانی بیست زۆر دەوامی نەهێنا و بە یەكگرتنی ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی ساڵی 2018 و تشرینی دووەمی 2019 لەگەڵ ناڕەزایەتییە جەماوەرییەكان زیاتر لە پێشوو كەمبایەخ بوو.[30] ناڕەزایەتییەكانی ساڵەكانی 2018 و 2019 توانی بریسكەكانی ناڕەزایەتی خوێندكاریی دوای نزیكەی دەیەیەك لە بێدەنگی زانكۆكان دیسان پێ بكاتەوە. یەكگرتنی زانكۆكان لەگەڵ ناڕەزایەتییە جەماوەرییەكانی 2018 و 2019 بووە هۆی ئەوەی ڕێگا بۆ سیاسی بوونی زانكۆكان لە ساڵی 2022 هەموار ببێت و ئەم یەكگرتنە بووە هۆی ئەوەی جارێكی دیكە زانكۆكان نەك تەنها شوێنی ئامادەبوونی هێزە حكومییەكان بێت، بەڵكوو شوێنی ئامادەبوونی هێزە جەماوەرییەكانیش بێت.

3ـ ئایین و بزووتنەوەی خوێندكاریی “ژن، ژیان، ئازادی”(٢٠٢٢)

لەم ساڵانەی دوایی، سەرنجدان بە ئایین و وانەكانی لە نێو گەنجان زۆر ئاستی دابەزیوە. كەمتەرخەمی ئەوان لە ئاست ئایین و بڕیارە ئایینیەكان یارمەتی پێشڕەوی خێراتری سیكۆلاریزمی داوە.[31] ئینتیمای گەنجان بۆ سیكۆلاریزم لەم گۆشە نیگایەوە گرنگە كە دەبێتە هۆی دەروونی بوونی سیكۆلاریزم. دەروونی بوونی سیكۆلاریزم بە پەنابردن و پێشوازیی كۆمەڵگەی مەدەنی بۆ ئەو ئەنجام دەدرێت، نەك لەلایەن حكومەت و لە ڕێگەی یاسا و بریارییەكانەوە. لە ئێران ڕێژەیەكی بەرچاو لە گەنجان لە زانكۆ وەردەگیرین.[32] لە ئەنجامدا، تاوتوێكردنی ئینتیمای ئایینی خوێندكاران و ئاڕاستەیان بۆ ئایین دەتوانێت بەشێك لە پرسەكانی پەیوەندیدار بە سكیۆلاریزم ڕوون بكاتەوە. لەم ساڵانەی دوایی، بینەری گۆڕانكاریی قول و بە پەلە لە شێوازیی ژیانی خوێندكاری بووین. ئەم گۆڕانكاریانە بوونەتە هۆی گۆڕانكاریی لە خواستی سیاسی و كۆمەڵایەتی ئەوان.[33] بزووتنەوەی خویندکاریی “ژن، ژیان، ئازادی”پێشاندەری دروستبوونی گۆرانکاری بنەمایی لە شێوازی ژیانی خوێندکاران، خواستی سیاسی و کۆمەڵایەتییان و ئاڕاستەیان لە ئاست ئایینە. گۆڕانكاریی بنەمایی لە ئاڕاستەی خوێندكاران لە ئاست ئایین لە ساتێكدا ڕووی نەداوە. بەهەمان شێوە كە پێشتر باسكرا، بزووتنەوەی خوێندكاریی سیكۆلاری ٢٠٢٢ لە ڕێڕەوی بزووتنەوە خوێندكارییە ئایینییەكانی پێش شۆڕش  و بزووتنەوە خوێندكارییەكانی نیوە ئایینی دوای شۆڕش تێپەڕ بووە.

 لە توێژینەوەیەك كە لەبارەی ئاستی ئاییننداری خوێندكارانی زانكۆی شەهید مەدەنی ئەنجام دراوە ئەم ئەنجامە دەستەبەر بووە كە خوێندكارانی ئەم زانكۆیە زۆرتر لە بواری زانیاریی ئایینی لە دۆخێكی باش دان، بەڵام لە بواری پراكتیكەوە كەمتر پابەندی بڕیارە ئایینییەكانن.[34] بیندراوەكانی ئەم لێكۆڵینەوە پێشانی دەدەن كە لە بارودۆخی بیروباوەڕی نەوەی گەنج و بە تایبەت خوێندكاران گۆڕانێكی بنەمایی دروست بووە، بە شێوەیەكی گرنگتر پێشانی دەدەن كە لە نێوان زانیاریی لە بارەی ئایین و جێبەجێ كردنی كەلێنێكی قوڵ بوونی هەیە. بە واتایەكی دیكە، خوێندكاران بە شێوەی گشتی زانیاریی تەواویان لە بارەی ئایین و وانە ئایینییەكانیان هەیە، بەڵام لە ئاستی پراكتیك پابەندی نین. ئەم كەلێنە ئەم خاڵەمان بە زەیندا دێنێت كە خوێندكاران لە باردۆخێك دان كە زانیاریی ئایینی لە ڕێگای جوراوجۆرەوە بۆ ئەو دەگواسرێتەوە، بەڵام ئەوان لە ئاستی ویستی كەسی ئینتیمایەكیان بۆ بەكارهێنانی ئەم زانیارییە لە ژیانیان نییە. ئەم كەلێنە بەرئەنجامی بارودۆخی پەروەردەیی ئێرانە كە لەودا خوێندكاران هەم پێش لە وەرگیران لە زانكۆ و هەم دوای وەرگیران لەو ناچارن كتێبگەلێك لە پەروەردەی ئایینی و ئایینزاییان هەبێت. هۆكاریی زانیاریی ئایینی خوێندكاران ئەمەیە كە ئەوان بە بۆنەی سیستەمی پەروەردەیی ئێران ناچار بە فێربوونی ئەم زانیارییە بوون و هەندێ كات تەنانەت لە ڕێگەی خێزانەوە زانیاریی ئایینییان بەدەست هێناوە. بەڵام لە ئاستی پراكتیك خوێندكاران ئینتیمایەكی وەهایان بۆ جێبەجێ كردنی پەروەردەی ئایینییەك نییە كە زۆربەی كات بە ناچاری فێری بوون. سەرچاوەیەك كە خوێندكاران لە بواری ئایینیەوە بە ناچاری پەروەردە كردوون و وانەی ئایینی پێگووتوون داوا لەوان دەكات بە پراكتیك پابەندی ئەم وانە ئاینیانە بن و ئەگەر خوێندكاران بە پراكتیك دووری لە جێبەجێ كردنی ئەم وانانە بگرن، خۆیان بە بەرپرس دەزانن كە ئەوان سزا بدەن.

 ناڕەزایەتی خوێندكاریی “ژن، ژیان، ئازادی”خۆڕاگری خوێندكاران لە بەرامبەر دەسەڵاتێك كە ویستویەتی لە زانكۆكان بە ناچاری ئەوان بخاتە چوارچێوەیەكی پراكتیكی وانە ئایینەكانەوە، پێشان دا. ناچار كردنی كچان بە ڕەچاوكردنی حیجابی ئێجباری و جیاكردنەوەی ڕەگەزی لە هۆڵەكانی نان خواردنی زانكۆكان دوو بابەتن كە كۆماری ئیسلامی ئێران لە ڕێگەی ئەوانەوە هەوڵی دەدا پابەندبوونی پراكتیكی خوێندكاران بە وانە ئایینییەكان كۆنتروڵ بكات. بەڵام بە وردی هەر ئەم دوو بابەتە ناڕەزایەتی خوێندكاران لە بەكارهێنانی ناچاری بڕیارە ئایینییەكان لە زانكۆی وروژاند. هەوڵی خوێندكاران بۆ شكاندن و پێشێل كردنی هەڵاواردنی ڕەگەزی لە هۆڵەكانی نانخواردن لە پاڵ ڕەچاونەكردنی حیجابی ئێجباری بووە لیدی هەواڵی ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی 2022. بە درێژایی ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی “ژن، ژیان، ئازادی”خوێندكارانی كچ لە بەرامبەر ڕەچاوكردنی حیجابی ئیسلامی لە زانكۆكان خۆڕاگرییان كرد و خۆڕاگرییان لە شێوازیی ڕادیكاڵتر وەكو سووتاندنی مەقنەعە، وەك هیمای حیجابی ئێجباری لە زانكۆكان، پێشان دا و تەنانەت ژمارەیەك لەخوێندكارانی کوڕ بە نیشانەی ناڕەزایەتی بە ناچاری بوونی حیجابی ئیسلامی بۆ كچان بە مەقنەعەوە بۆ زانكۆ ڕۆشتن. دەتوانین ناڕەزایەتی لە بەرامبەر حیجابی ئێجباری خوێندكارانی كچ و ناڕەزایەتی لەبەرامبەر هەڵاواردنی ڕەگەزی لە هۆڵەكانی نانخواردنی زانكۆكان وەك دوو ستوونی سەرەكی ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی “ژن، ژیان، ئازادی”(2022) لەبەرچاو بگرین كە هەر دوویان لە خۆڕاگری لەدژی ناچاری لە پابەندبوون بە وانە پراكتیكییە ئایینیەكان لە زانكۆكان بیچمیان گرت. لە ئەنجامدا، هەر دوویان شێوازێكی باوی ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی 2022 بە جێبەجێكردنی ناچاری وانەی ئایینی حیجاب و پاراستنی مەودایەكی شەرعی لە ڕەگەزی بەرامبەر لە زانكۆكان لەبەرئەوەی كە پابەندبوون بە وانە ئایینییەكان لە ئاستی پراكتیكی پرسیاری لەسەر دروست بووە، خەسڵەتێكی نائایینیان هەیە. بۆیە ناوەڕۆكی دوو خواستی سەرەكی ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی ٢٠٢٢ واتە خواستی خوێندكارگەلێك كە لە ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی “ژن، ژیان، ئازادی” بەشدارییان هەبوو بۆ لادانی حیجابی ناچاری و هەڵاواردنی ڕەگەزی لە زانكۆكان لەو هۆكارانەیە، كە بووەتە هۆی ئەوەی ناوەڕۆكی ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی “ژن، ژیان، ئازادی” نائایینی بێت.

 هەڵبەتە سەرنجدان بەم خاڵە كە لە پێش دەستپێكردنی ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی ئەم دواییە، ناڕەزایەتی لەدژی دەستێوەردانی حەراسەت لە جلوبەرگی خوێندكارانی كچ لە بەهاری 2022 بیچمی گرتبوو[35] گرنگە، لەبەرئەوەی پێشان دەدات كە ناوەڕۆكی نائایینی بزووتنەوەی خوێندكاریی “ژن، ژیان، ئازادی” ڕیشەی لە ناڕەزایەتییەكانی پێشوو دایە. لە لێكۆڵینەوەیەكی دیكە كە لەبارەی پەیوەندی بزووتنەوە خوێندكارییەكانی زانكۆی ڕازی كرماشان لەگەڵ ئایین ئەنجامدراوە ئەم ئەنجامانە دەستەبەر بووە، كە تاكە مسوڵمانەكان كەمتر لە كەسانی نامسوڵمان و كەسانی ئایینی كەمتر لە كەسانی نائایینی بەشدارییان لە بزووتنەوە خوێندكارییەكانی زانكۆی ڕازی هەبووە.[36] ئەم خاڵە پێشان دەدات كە ڕووبەڕووبونەوەی ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی ئەم دواییە لەگەڵ ئایین ڕیشەی لە بزووتنەوە و ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی پێشوو دایە و ڕووبەڕووبوونەوەی جیاوازی ئەم بزووتنەوە خوێندكارییە لەگەڵ ئایین بە شەوێك ڕووی نەداوە، بەڵكو چەندین ساڵە پەیوەندییەكی پڕ لە هەوراز و نشێوی بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكان لەگەڵ ئایین هاتۆتە ئاراوە.

دەتوانین پەیوەندی پڕ لە كێشمەكێشی بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكان لەگەڵ ئایین لە گۆشە نیگای جیاوازەوە شی بكەینەوە، بەڵام پێوەرێكی گرنگ بۆ هەڵسەنگاندنی سێكۆلاربوون یان سێكۆلار نەبوونی بزووتنەوەیەكی كۆمەڵایەتی پەیوەندی ئەو بزووتنەوە لەگەڵ پرسی ژنانە. ئازادی ژن و یەكسانییە جێندەرییەكان گرنگترین پێوەری هەڵسەنگاندنی سێكۆلاربوون یان سێكۆلار نەبوونی كۆمەڵگەیەك[37] و بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكانن. لەم گۆشە نیگایەوە، بزووتنەوەی خوێندكاریی “ژن، ژیان، ئازادی” بە چڕبوونەوە لەسەر پرسی بنەمای ئازادی ژنان و چارەسەركردنی هەڵاواردنە ڕەگەزییەكان یەكەمین بزووتنەوەی خوێندكاریی لە ئێران بوو، كە بانگەشەكارێكی نەترسی سیكۆلاریزم بوو. بزووتنەوەی خوێندكاریی “ژن، ژیان، ئازادی”بە ناڕەزایەتی دەربڕین لەبەرامبەر یاسا نایەكسانیخوازانە و هەڵاواردنی جێندەری ئایینی لە ڕێڕەوی سیكۆلاریزمدا هەنگاوی نا. بێگومان ئەم هەنگاوە پشتی بە سەرنج پێدانی ئەم بزووتنەوە بە پرسی ژن و ئازادی ژن بەستبوو. دروشمی سەرەكی ئەم بزووتنەوە خوێندكارییە وەكو دروشمی بزووتنەوەیەكی كۆمەڵایەتی كە خۆی لە نێو ئەودا بینیەوە “ژن، ژیان، ئازادی”یە. بەڵام خوێندكاران تەنها دروشمی “ژن، ژیان، ئازادی”یان نەدا، بەڵكو بە كرداری سیاسییان ئەم دروشمەیان قووڵ كردەوە. لایەنی پراكتیكی دروشمی “ژن، ژیان، ئازادی” لە زانكۆكان لە ناڕەزایەتی خوێندكاران لە ئاست جیاكردنەوەی ڕەگەزی هۆڵەكانی نان خواردنی زانكۆ، دەرگای ڕۆشتنە ناوەوە و هاتنە دەرەوەی جیاواز لە زانكۆكان و لابردنی مەقنەعە دەبیندرێت. خوێندكاران بە پێشێلكردنی یاسا ئیسلامییەكانی زانكۆكان واتە یاساكانی پەیوەندیدار بە حیجابی ئیسلامی و هەڵاواردنی جێندەری كەمتەرخەمییان لە ئاست بڕیارە ئایینیەكان نواند. بۆیە ئەم بزووتنەوە خوێندكارییە لە ئاستی پراكتیكیش لە ڕێگەی دوو كرداری ناڕەزایەتییەوە ڕێگەیان لە ڕەچاوكردنی حیجابی ئیجباری و ڕێگە گرتن لە ڕەچاوكردنی یاساكانی پەیوەندیدار بە هەڵاواردنی جێندەری هەنگاوێكی پراكتیكی جیدییان بەرەو سیكۆلاریزم نا. ئەم دوو دەربڕینە پراكتیكێكی بەرجەستەی ناڕەزایەتی بزووتنەوەی خوێندكاریی 2022 لە ئاڕاستەی پرسی ئازادی ژن و چارەسەركرددنی هەڵاواردنە جێندەرییەكانی ڕێكخراون و بەم بۆنەوەیە كە ئەم بزووتنەوە توانی دەستی بە دەربڕینی سیكۆلار و نائایینی ڕابگات.

 لە ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی ئەم دواییە، خوێندكارانی كچ ئامادەی سیاسی چالاكانەتریان لە ئاست ڕابردوو و لە ئاست خوێندكارانی كوڕ هەبوو، لە كاتێكدا كە لە ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی پێشوو و بە تایبەت لە سەردەمی پێش شۆڕش خوێندكارانی كوڕ لە ئاست خوێندكارانی كچ ئامادەبوونێكی چالاكتریان هەبوو. چالاكێكی خوێندكاری، كە پێش شۆڕش لە زانكۆی پۆلی تەكنیك خوێندوویەتی، دەگێڕێتەوە كە پێش شۆڕش ئەو چالاكییە سیاسییانەی كە دەبێت بە نهێنی جێبەجێ بكرایە زۆربەی كات دەخرایە ئەستۆی كچان، لەبەرئەوەی بە بۆنەی چالاكتربوونی كوڕان هێزەكانی گاردی پاشایەتی كەمتر گومانیان لە خوێندكارانی كچ دەبوو.[38] دوای شۆڕشی 1979 بە بەراورد لەگەڵ زمانی پێش شۆڕش كچگەلێكی زۆرتر لە زانكۆكان وەرگیران. لە ساڵی 1991 ـ 1992 ڕێژەی تۆماركردنی ناوی خوێندكارانی كچی ئێرانی لە زانكۆ حكومییەكان لە سەدا 28 بوو، لە كاتێكدا كە ڕێژەی ناو تۆماركردنی ئەوان لە ساڵی 2006 ـ 2007 لە سەدا 58 بوو. هەروەها، ئاستی خوێندەواری خوێندن و نووسینەوەی ژنانی ئێران لە سەدا 46 لە ساڵی 1976 و لە سەدا 99 لە ساڵی 2021 بوو.[39] زۆربوونی ژمارەی خوێندكارانی كچ لە زانكۆكان بووە هۆی زۆربوونی بەشداریی سیاسی ئەوان لە زانكۆكانیش. دوای شۆڕش، خوێندكارانی كچ بە شێوەیەكی جیدی پەنایان بردە بەر چالاكییە سیاسییەكانیان و بە شێوەیەكی بەرفراوانیش ڕووبەڕووی ئەنجامی كرداری سیاسییان بوونەوە. دوای ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی ئەم دواییە، ژمارەیەك لە كچانی خوێندكار لە خوێندن هەڵپسێدران و تەنانەت ژمارەیەكیان لە زانكۆ دەركران. ژمارەیەك لە خوێندكارە كچەكان بەند كران و ئەشكەنجە دران و ژمارەیەكیشان لە شەقامەكان بریندار و كوژران.

 لە پاڵ دروشمی “ژن، ژیان، ئازادی”كە دروشمی سەرەكی ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی ٢٠٢٢ بوو دروشمی دیكەش گوترانەوە كە ئەوانیش دەربڕی ناوەڕۆكی نائایینی ئەم ناڕەزایەتییە خوێندكارییەن. خوێندكاران لە پاڵ دروشمی “ژن، ژیان، ئازادی”بە گوتنی دروشمەكانی “حیز تۆیی، هەرزە تۆی، من ژنی ئازادم”، “دەستدرێژی لە زیندان، ئەمەش هەبوو لە نێو قورئان؟”، “هەتا ئاخوند كەفەن نەكرێت، ئەم نیشتمانە نابێتە وڵات”، “چ بە حیجاب چ بێ حیجاب بەرەو شۆڕش”، “گیاكەڵە تۆی، منم ژنی ئازاد”، لایەنی نائایینی ئەم بزووتنەوەیان ئاشكراتر كرد. هیچ یەك لەم دروشمانە سەرچاوەی ئایینیان نییە.[40] بەپێچەوانەی بزووتنەوەی خوێندكاریی دوایی كە پرسی سەرەكی ئەو ئازادی ژن و چارەسەركردنی نایەكسانییەكان و هەڵاواردنە جێندەرییەكان لە زانكۆكانە، لە ناڕەزایەتی و بزووتنەوە خوێندكارییەكانی پێشوو هیچ كاتێك جەخت كردنەوەی سەرەكی دروشمەكان لەسەر ئازادی ژنان و چارەسەركردنی نایەكسانییەكان و هەڵاواردنە جێندەرییەكان نەبوو.[41] ئەم پرسە بە تایبەت لە بزووتنەوە خوێندكارییەكانی پێش شۆڕش گرنگی نەبوو. هەندێ كات دروشمەكانی پەیوەندیدار بە سەردەمی شۆڕش 1979 تەنانەت ناوەڕۆكی پیاوسالارانە و جێندەری لێدراویان هەبوو وەكو دروشمی “ژنان هاتنە ڕیزی ئێمەوە، تەوەزلەكان دانیشتن”و یان دروشمی “ئێمە ناڕازیین، شوومان دەوێت”. بەڵام بزووتنەوەی خوێندكاریی دوای بە مێحوەركردنی بابەتی نایەكسانییە جێندەرییەكان و ئازادی ژن لە نێو دەقی دروشمەكانیان كولتووری پیاوسالارانە و هەڵاواردنی جێندەری تووشی قەیران كرد. تووشی قەیران كردنی كولتووری پیاوسالارانەی هەڵاواردن و وانە ئایینییەكان كە ناوەڕۆكێکی پیاوسالارانە و دژە ژنیان هەیە، پیشان دەدات.[42] بۆیە بزووتنەوەی خوێندكاریی 2022 بە جەختكردنەوەی پراكتیكی لەسەر ئازادی ژن و یەكسانی جێندەریەتی جیا لە بەهێزكردنی لایەنە دیموكراتیكەكانی بزووتنەوەی زانكۆ لە ڕێڕەوی ڕاستەوخۆ و شەفاف لە ئەزموونی سیكۆلاریزم دانا. بارودۆخی یاسایی و كۆمەڵایەتی نایەكسانی ژنان لە ئاست پیاوان كە فیقهی و یاسای ئیسلامیی لایەنگری بووە لە ناڕەزایەتییەكانی “ژن، ژیان، ئازادی” بەشێوەی جیدی لەلایەن خوێندكارانەوە تووشی قەیران كرا. ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی “ژن، ژیان، ئازادی” توانی بە بەدواداچوونی خواستە پراكتیكە جیدییەكان بۆ بەدیهێنانی ئازادی ژن و یەكسانی جێندەری لە زانكۆكان کە هەنگاوی ئاشكرا بەرەو سیكۆلاریزم بنێت. شەفافبوونی خواستە ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی 2022 بۆ بەدیهێنانی سیكۆلاریزم بەو مانایەیە كە بزووتنەوەیەك كە ئەم ناڕەزایەتییانە خۆی لە نێو ئەودا بینییەوە، ناوەڕۆكی سیكۆلار و نائایینی هەیە.

 4 ـ ئەنجام

چاوخشاندنێك بەسەر مێژووی ناڕەزایەتییەكان و بزووتنەوە خوێندكارییەكانی دوای شۆڕشی 1979 ڕەوتی سیكۆلاربوونی خواستە خوێندكارییەكان و دووریگرتنی خوێندكاران لە ئایین، لانیكەم لە گێڕانەوە باوە ئایینییەكان، كە لەلایەن حكومەتەوە بە پاڵنەری تەواوی سیاسی پێشكەش كراوە، پیشان دەدات. دژیەكییەكانی بزووتنەوەی خوێندكاریی چاكسازیخوازی ساڵەكانی نەوەد و بزووتنەوەی خوێندكاری چەپی ساڵەكانی دوو هەزار لەگەڵ حكومەت و هێزە دەستنیشانكراوەكانی ئەو لە زانكۆكان باشترین گێڕەوەی ئینتیمای زانكۆ و خوێندكارانی دوای شۆڕش بەرەو لای سیكۆلاریزمن. لەلایەكی دیكەوە، جەخت كردنەوەی خوێندكارانی چالاكی ساڵەكانی نەوەد لەسەر گرنگی یاسا، دیموكراسی و لیبرالیزم، لەلایەكی دیكەوە، سەرنجی خوێندكارانی چەپی ساڵەكانی دوو هەزار لەسەر پرسەكانی كرێكاران، ژنان، یەكسانی، و ئازادی سەرهەڵدان و گەشەكردنی كەمتەرخەمانە لە ئاست ئایین و بە تایبەت پشتكردن لە كاركردی سیاسی ئایین پیشان دەدات. دوای شۆڕش، سیما ئایینیەكان وەكو سەردەمی پێش شۆڕش بۆ خوێندكاران، بە تایبەت پێشڕەوانی بزووتنەوەی خوێندكاریی، سەرنجڕاكێش و گرنگ نەبوون. پێش شۆڕش سیماگەلێكی گرنگ وەكو شەریعەتی بۆ خوێندكاران كە پێكەوە دڵەڕاوكێی سیاسی و ئایینیان هەبوو، گرنگ و كاریگەر بوون. بەڵام دوای شۆڕش و دوای شكستهێنانی پرۆژەی چاكسازیی پرۆژەی ڕۆشنبیری ئایینیش بەتایبەت لەلای پێشڕەوانی بزووتنەوە خوێندكارییە شكستخواردووەكان دەهاتە ئەژمار. سەرهەڵدانی بزووتنەوەی خوێندكاریی چەپی ساڵەكانی دوو هەزار كەمتەرخەمی زۆربووی خوێندكاران لە ئاست پرسە ئایینییەكان پیشان دەدات.

دوای نزیكەی دەیەیەك دابڕانی ناڕەزایەتییە بەرفراوانەكانی خوێندكاران لە ساڵەكانی دەیەی سەدەی بیست، بیچمگرتنی بزووتنەوەی خوێندكاریی “ژن، ژیان، ئازادی”(2022) بەهێزترین ڕەنگدانەوەی ئینتیمای زانكۆ و خوێندكاران بۆ سیكۆلاریزم و كەمتەرخەمی لە ئاست ئایین و وانەكانی ئەو لە مێژوو ناڕەزایەتی و بزووتنەوە خوێندكارەكانی ئێران پیشان دا. لە پێش شۆڕشی 1979، ئایین لە چالاككردنی بەشێك لە خوێندكاران لەدژی حكومەتی شا كاریگەریی دانا، بەڵام دوای شۆڕشی 1979 بە بەهێز بوونی باڵی ئایینی، چالاكی سیاسی خوێندكاران لەدژی حكومەتی ئیسلامی بە جۆرێك بە مانای دەركەوتن لەگەڵ لانیكەمی گێڕانەوەی حكومەتی لە ئایینی بوو. پیاوانی ئایینی و ڕۆشنبیرانی ئایینی پێش شۆڕش لە سیاسی كردنی ئاییندا كاریگەربوون و ڕۆشنبیرانی ئایینی دوای شۆڕش بە ڕەخنەگرتن لە ئیسلامیی سیاسی یارمەتی پێشكەوتنی پرۆسەی سیكۆلاریزاسیۆنی لە ئێرانیان دا.[43]

 مێژووی زانكۆ لە ئێران بە سێ قۆناغ هەوراز و نشێوی ئایین شی دەكاتەوە. قۆناغی یەكەم پەیوەندی بە سیاسی بوونی ئایین لە زانكۆكان لە لایەن خوێندكارانی ئایینی پێش لە شۆڕشە. قۆناغی دووەم پەیوەندی بە ئینتیمای خوێندكاران بۆ ناسیاسی بوونی ئایینی لە سەردەمی چاكسازییە. قۆناغی سێیەم پەیوەندی بە كەمتەرخەمی خوێندكاران لە ئاست وانە و بڕیارە ئایینیەكان و بەرهەڵستكاری كردنی ئەو لە سەردەمی ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی “ژن، ژیان، ئازادی”(٢٠٢٢) یە. بزووتنەوەی خوێندكاریی “ژن، ژیان، ئازادی”بە بۆنەی ناوەڕۆكی سیكۆلار و تەنانەت دژە ئایینی ئەو، دابڕانێكی ڕادیكاڵ لە هەموو بزووتنەوە خوێندكارییەكانی دەیەكانی پێشوو بوو. بەڵام دەبێت ئەم خاڵەمان لەبەرچاوبێت كە ئەم بزووتنەوە خوێندكارییە ڕادیكاڵە لە گۆشەنیگای بەردەوامی نا بزووتنەوەیی بوو، كە لە ساڵەكانی دواتر لە شۆڕشی 1979 لە ڕێگەی كۆمەڵە ڕەفتاری تاكەكەسی پێچەوانەی ئایدیۆلۆژیای ئیسلامیی حكومەتی ئێران لەلایەن خوێندكارانی كچ و كوڕ باس دەكرد. لە ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی ٢٠٢٢، كەمتەرخەمی لە ئاست ئایین و وانەكانی ئەو لە ڕێگەی سەرنج پێدان بە پرسی ئازادی ژن و هەڵاواردنە ڕەگەزییەكان ڕوون بووەوە. ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی ٢٠٢٢ كە لە ئاڕاستەی بەدیهێنانی ئازادی ژنان و چارەسەركردنی جیاكردنەوە و هەڵاواردنی جێندەری لە زانكۆكان بیچمی گرت ناڕەزایەتی پراكتیكی بۆ بەكارهێنانی پراكتیكی یاسا ئایینیەكان لە زانكۆكان بوو. بابەتەكانی ئەم ناڕەزایەتیانە كە بە لاوەنانی هەڵاواردنی ڕەگەزی و بە تایبەت هەڵاواردنی لەدژی ژنان لە زانكۆكان بوو لە دژیەكی قووڵ لەگەڵ خواستە ئایینیەكاندا بوو. لە پاڵ شێوازیی نائایینی كرداری ناڕەزایەتی ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكان 2022، دەقی دروشمگەلێك كە لەم ناڕەزایەتییە خوێندكارانە گوترابوو ناوەڕۆكی نائایینی و تەنانەت دژە ئایینی لە خۆی پیشان دا. كاتێك كە خوێندكارانی زانكۆی هونەر پێكەوە دەیانخوێند” تێپەڕ بە هەموو ڕۆژەكانی غەرقی خەو/ تێپەڕ بە لە هەموو ساتەكانی نیگەرانی/ لە كۆتی بەندایەتی/ بەرەو شەوقی ژیان/ دەرچوو لە جیهانی تاڵ و ساردی كۆیلایەتی”[44] بزووتنەوەی خوێندكاریی “ژن، ژیان، ئازادی” ئەوەندە پوختە ببوو كە بۆ بەدیهێنانی ئازادی تێپەڕبوون لە كۆتوبەندی ئایینی پێویستە.

سەرچاوەکان

اسدیان، سیروس، و نیر حیدری کلچه. “تأملی بر وضعیت سبک زندگی اسلامی-ایرانی دانشجویان دانشگاه شهید مدنی”، مطالعات برنامەی درسی آموزش عالی، سال ،14 شمارەی :26 ،215-189 پاییز و زمستان .1401

افشاری، علی. “چه چیز فعالیتهای نسل جدید جنبش دانشجویی ایران ڕا برجسته میکند”، وبسایت ڕادیو فردا، آبان 1401 (دسترسی از طریق com.radoifarda در 25 بهمن1401).

باقی، عمادالدین. جنبش دانشجویی ایران از آغاز تا انقلاب اسلامی. تهران: انتشارات جامعه ی ایرانیان، .1378

بشیریه، حسین. دیباچەای بر جامعەشناسی سیاسی ایران. تهران: انتشارات نگاه معاصر، .1381

بیات، آصف. “آیا ایران در آستانەی انقلاب دیگری است؟”، وبسایت زیتون، اسفند 1401 ) دسترسی از طریق com.zeitoons در 20 فروردین 1402(.

خسروخاور، فرهاد، و محسن متقی. “بازخوانی ڕابطه ی دین با سکوالریزاسیون و ڕوندهای آن میان ڕوشنفکران و جوانان”، نشریەی آزادی اندیشه، شمارەی :3 ،69-49 دی .1395

سلطان بیگی، نسیم، محمد پورعبداللە، و دیگران. ویژەنامەی ڕوز دانشجو )مصاحبه با فعالین چپ دانشجویی دهەی هشتاد(، وبسایت طبقه داتکام، آذر 1393 )دسترسی در پنجم بهمن 1401 از طریق.tabaghe.com

سیف، اسد، تراب حقشناس، و دیگران. جنبش دانشجویی ایران، مجلەی آرش، شمارەی ،104 ،اسفند .1388

زیباکلام، صادق. گفتگوی ڕوزنامەی اعتماد با صادق زیباکلام در مورد اعتراضات ،1401 ڕوزنامەی اعتماد، بهمن .1401

صدر، بنیامین. “20 سال پس از واقعه؛ 18 تیر به ڕوایت نقش آفرینانش”، وبسایت ڕادیو فردا. 17 تیر 1398 )دسترسی از طریق com.radiofarda در 22 بهمن 1401(.

ظریفیان، غلامرضا. گفتگوی ڕوزنامەی اعتماد با غلامرضا ظریفیان در مورد اعتراضات دانشجویی ،1401 ڕوزنامەی اعتماد، آذر .1401.

قاسمی، علی اصغر. “نقش جنبش دانشجویی در شکل گیری انقلاب اسلامی«، فصلنامەی دانشگاه اسلامی، شمارەی 18 و :19 ،126-87 تابستان و پاییز .1382

کنعانی نسب، سجاد، و دیگران. “تبیین جامعەشناختی تأثیر سبک زندگی بر خیزشها و جنبشهای سیاسی دانشجویان )مطالعەی موردی: دانشگاه ڕازی کرمانشاه(«،

جامعەشناسی سیاسی ایران، سال پنجم، شمارەی اول (پیاپی 17: ،224-202 بهار .1401)

مدنی قهفرّخی، سعید مدنی. “صد سال و صد ڕوز: دربارەی خیزش مهسا”، وبسایت زیتون، بهمن 1401 )دسترسی از طریق com.zeitoons صدر 17 بهمن 1401(.

مرادی، علیرضا، و مهدی حسین زادەی فرمی. “شکاف اجتماعی دولت و جنبش چپ دانشجویی در دهەی 1380″، بررسی مسائل اجتماعی ایران، دورەی دوازدهم، شمارەی دوم: -201 ،229 پاییز و زمستان .1400

ناطق، هما. “سرکوب جنبش دانشجویی”، مجلەی زمان نو، شمارەی :10 ،165-143 آبان .1364

نیکفر، محمدرضا. “جایگاه، اهمیت، و دامنەی بحث سکولاریسم در ایران”، نشریەی آزادی اندیشه، شمارەی :3 ،48-30 دی .1395

Dabiri, Arastoo. “‘Women. Life, Freedom’: A movement in progress in Iran”, Dignity, Vol. 8, Iss. 1, Art. 5, 2023.

Golkar, Saied. “Student Activism, Social Media, and Authoritarian Rule in Iran”, a part of The Whole World is Texting: Youth Protest in the Information Age, Irvin Epstein (editor). Rotterdam: Sense Publishers,2015.

Honari, Ali. “Struggles for Revival: The Iranian Student Movement under the ‘Moderate’ Government, 2013-2017”, chapter 7 of Human Rights and Agents of Change in Iran: Towards a Theory of Change, Rebeca Barlowand Shahram Akbarzadeh (editors). London: Palgrave Macmillan Press, 2018.

Kadivar, Mohammad Ali. “Alliances and Perception Profiles in the Iranian Reform Movement, 1997 to 2005”, American Sociological Review, Volume 78 (6): 1063-1086, November 2013.

Mahdi, Ali Akbar. “The Student Movement in the Islamic Republic of Iran”, Iranian Research and Analysis, Vol.15, No. 2, November 1999, (access via drsoroush.com on February 10, 2023).

Mashayekhi, Mehrdad. “The Revival of the Student Movement in PostRevolutionary Iran”, International Journal of Politics, Culture, and Society, Vol. 15, No. 2: 283-313, Winter 2001.

Matin, Kamran. Recasting Iranian Modernity: International Relations and Social Changes, London: Rutledge Press, 2013.

Mehrabi, Tara. “Women, Life, Freedom: On protests in Iran and why it is a feminist movement”, Women, Gender and Research, No. 2: 121-144, November 2022.

Razavi, Reza. “The Cultural Revolution in Iran, with Close Regard to the Universities, and its Impact on the Student Movement”, Middle Eastern Studies, 45 (1): 1-17, 2009.

Rouhi, Mahsa. “Women, Life, Freedom in Iran”, Survival (published online), Vol. 64, No. 6: 189-196, December 2022.

Sadeghi-Boroujerdi, Eskandar. “Iran’s uprisings for ‘Women, Life, Freedom’: Over-determination, crisis, and the lineages of revolt”, Politics: 1-35, 2023.

Torbati, Atlas. “Iranian zoomers, a generation of bravery, hope and invincibility”, Discover Society: New Series 3 (1), February 2023

[1]– ناونیشانی توێژینەوەكە بە فارسی ( دین و جنبش های دانشجویی ایران، ریحانە غلامی، نقد اقتصاد سیاسی، خرداد ١٤٠٢) دین و جنبش‌های دانشجویی ایران / ریحانه غلامی – نقد اقتصاد سیاسی (pecritique.com)

[2] – بشیریه، دیباچه ای بر جامعه شناسی سیاسی ایران، ١٣٨١:١١ .

[3] – گفت وگوی ڕوزنامه ی اعتماد با غالمرضا ظریفیان، /1401 گفتوگوی ڕوزنامه ی اعتماد با صادق زیباکلام، ١٤٠١.

[4] – سەعید مەدەنی لە وتارێك كە لەبارەی ناڕەزایەتییەكانی ئەم دواییانە نووسیویەتی لە ژێر ناویی “سەد ساڵ و سەد ڕۆژ: لەبارەی ڕابوونی مەهسا”بە شێوەیەكی تا ڕادەیەك سادە، باسی جیاوازیی ناڕەزایەتییەكانی ٢٠٢٢ لەگەڵ ناڕەزایەتییەكانی پێشووی كردووە.

[5] – Golkar: “Student Activism, Social Media, and Authoritarian Rule in Iran”, 2015: 63

[6] – حق شناس، “زمانی که من عضو انجمن اسالمی دانشجویان بودم”، مجلەی آرش، ١٣٨٨: ١٢١-١٢٢.

[7] – سەرچاوەی پێشوو.

[8] – باقی، جنبش دانشجویی ایران از آغاز تا انقلاب اسلامی ١٣٧٨: ١٠٤-١٠٥.

[9] – فتاپور، “جنبش دانشجویی در سال های 47 تا 52″، مجلە آرش، :1388 .١٤١-١٤٢

[10] – قاسمی، “نقش جنبش دانشجویی در شکل گیری انقلاب اسلامی”، ١٣٨٧: ١٠٢.

[11] – سەرچاوەی پێشوو: ١٠٦-١٠٥. بۆ خوێندنەوەی زۆرتر لەبارەی کاریگەریی عەلی شەریعەتی لەسەر شۆڕشی ئیسلامیی سەیری بەشی عەلی شەریعەتی : کیمیاگەری شۆڕشی ئیسلامیی لە بەشی شەشەمی کتێبی Recasting Iramian Modernity: International Relations and Social Changes لە نووسینی کامران مەتین: ١٣٠-١٣٦.

[12] – حیزبوڵڵاهی بەشێك لە هێزەكانی كۆماری ئیسلامی بوون، كە لە سەرەتای شۆڕش لە سەركوتكردنی زانكۆكان، ناڕەزایەتییەكان و نووسینگەی ڕۆژنامەی گرووپە سیاسییەكانی بەرهەڵستكاری كۆماری ئیسلامی ڕۆڵێكی تایبەتیان هەبوو.

[13] – Mahdi, “The Student Movement in the Islamic Republic of Iran”, 1999:

drsoroush.com

[14] – . بۆ وەرگرتنی زانیاری ڕاستەوخۆ لەم بارەیەوە دەیتوانین بگەڕێنەوە سەر وتارەكانی ئایەتوڵڵا خومەینی لە بارەی زانكۆ. ئەم وتارانە لە ئێنتەرنێت لەبەر دەست دان. لەواندا ئەو زانكۆ بە ناوەندی گەندەڵی و بەستراوە بە ستەمكارانی جیهان دەزانێت و دەڵێت زانكۆكان بۆمبی هێشوویی مەترسیدارن.

[15] – ئایەتوڵڵا خومەینی لە وتارەكانی لە كۆبوونەوەی لەگەڵ خوێندكارانی تەبریز و تاران ئەوان بۆ ڕۆحیەتی لێبوردنانەیان لە شۆڕش ستایش كرد و جەختی كرد كە ئەم شۆڕشە پێویستی بە لەخۆبردوویی هەیە….

[16] – Ibid

[17] – radiofarda.com

[18] – Golkar, “Student Activism, Social Media, and Authoritarian Rule in Iran”, 2015: 64.

[19] – 8 Ibid, Razavi, “The Cultural Revolution in Iran, with Close Regard to the Universities, and its Impact on the Student Movement”, 2009: 10.

[20] – Golkar, “Student Activism, Social Media, and Authoritarian Rule in Iran”, 2015: 64.

[21] – Kadivar, “Alliances and Perception Profiles in the Iranian Reform Movement, 1997 to 2005”, 2013: 1069, 1073-1076.

[22] – دەتوانین ئەم ڕەفتارە لیبرالییە لە ناوەڕۆكی دروشمی خوێندكارانی ساڵەكانی نەوەددا ببینینەوە. بۆ نموونە، دوای ئەوەی كە عەبدوڵڵا نوری، سیمای ڕێفۆرمیستێی ناسراوی ساڵەكانی نەوەد و سەرەتای ساڵەكانی دوو هەزار، لە وەزارەتی ناوخۆ لادرا خوێندكاران لە كۆبوونەوەیەك كە لە دەفتەری تەحكیمی وەحدەت بۆ ڕێزگرتنی ئەو بەڕێوەچوو ئەم دروشمانەیان گوتەوە : “پەرلەمانی فەرمایشی هەڵوەشێننەوە”، “پەرلەمانی زۆركیمان ناوی/ ناتق نوریمان ناوێ”، “دەبێت پەرلەمانی دەستەمۆ هەڵوەشێتەوە  “The “,Razavi

Revolution in Iran, with Close Regard to the Universities, and its Impact on the student

11 2009: “Movement). لەم قۆناغەدا هێشتا دروشمی خوێندكاران لەبارەی ناوەڕۆكی حكومەتی كۆماری ئیسلامی ڕادیكاڵ نەكرابوو و چاكسازیی پەرلەمان لە پەرلەمانێكی دەستەمۆ و بڕیاری بۆ پەرلەمانی یاسایی بەشێك لە خواستە سیاسییەكانی ئەوان بوو.

[23] – Golkar, “Student Activism, Social Media, and Authoritarian Rule in Iran”, 2015: 65.

[24] – ashayekhi, “The Revival of the Student Movement in PostRevolutionary Iran”, 2001: 306.

[25] – Ibid 302

[26] – Razavi, “The Cultural Revolution in Iran, with Close Regard to the Universities, and its Impact on the Student Movement”, 2009: 12.

[27] – مرادی و حسین زاده ی فرمی، “شکاف اجتماعی دولت و جنبش چپ دانشجویی در دهه 1380″، ١٤٠٠: ٢١٤.

[28] – ئەم دەق و دروشمانەم لە ڕاپۆرتی سایتی كرێكاری ئۆفۆقی ڕوون ( ofros.com) لە ناڕەزایەتییەكانی ئازەری ساڵی 1386 لە زانكۆی تاران لەژێر ناویی “سات بە ساتی 16ی ئازەر لە زانكۆی تاران”بەدەست هێناوە.

[29] – زانیارییەكانی پەیوەندیدار بە بزوتنەوەی خوێندكاری چەپی ساڵەكانی هەشتا لە چاوپێكەوتنی نەسیم سوڵتان بەیگی، محەمەد پوور عەبدوڵڵا، كەریم ئاسایش، عابید توانچە و سارا كرمانیان، چالاكانی پێشووی بزوتنەوەی چەپی خوێندكاریی ساڵەكانی دوو هەزار وەرمگرتووە. لەمبارەیەوە سەیری تایبەتنامەی ڕۆژی خوێندكاریی سایتی تەبەقە دات كام بكەن.

[30] – Honari, “Struggles for Revival: The Iranian Student Movement under the ‘Moderate’ Government, 2013-2017”, 2018: 131-136.

[31] – خسروخاور و متقی، “بازخوانی ڕابطه دین با سکولاریزاسیون”، ١٣٩٥: ٩٥-٩٨.

[32] – بە پێی ڕاپۆرتی keyhan.ir دانیشتوانی خوێندكاری وڵات لە ساڵی خوێندنی 2020ـ2021 سێ ملیۆن و 173 هەزار و 779 خوێندكار بووە. ئەمە لە كاتێك دایە كە گرووپی تەمەنی لە نێوان 15 هەتا 30 ساڵ نزیكەی لە سەدا 25ی دانیشتوانی هەشتا ملیۆن كەسی ئێران پێك دێنن ( وەرگیراو لە amar,org.ir). واتە لە بە مەزەندە لە ئێران نزیكەی یەك لە سەر پێنج ( نزیكەی چوار ملیۆن لە بیست ملیۆن)ی گەنجان لە زانكۆ دەخوێنن.

[33] – .Rouhi, “Women, Life, Freedom in Iran”, 2022

[34] – اسدیان و حیدری کلچه. “تأملی بر وضعیت سبک زندگی اسلامی-ایرانی دانشجویان دانشگاه شهید مدنی”، 1401.

[35] – افشاری، “چه چیز فعالیت های نسل جدید جنبش دانشجویی ایران ڕا برجسته میکند”، وبسایت 34 ڕادیو فردا، ١٤٠١.

[36] – کنعانی نسب و دیگران. “تبیین جامعه شناختی تأثیر سبک زندگی بر خیزش ها و جنبشهای سیاسی دانشجویان”، :1401 .221-٢٢٠

[37] – نیکفر، “جایگاه، اهمیت، و دامنه بحث سکولاریسم در ایران”، ١٣٩٥: ٣٣.

[38] – نصرت، مجله ی آرش، :1388 .1٥5

[39] – Sadeghi-Boroujerdi, “Iran’s uprisings for ‘Women, Life, Freedom’: Over-determination, crisis, and the lineages of revolt”2023: 8.

[40] – بەراوردكردنی دروشمە ناڕەزایەتییەكانی 2022 بە دروشمی ناڕەزایەتییەكانی شۆڕشی 1979 تێپەڕینی كۆمەڵگا لە ئایین پێشان دەدات. دوو دروشمی “ئەمەیە دروشمی نەتەوەییمان، خوا، قورئان، خومەینی”و یان “بۆ پاراستنی قورئان، سوپایی تۆ یارمەتیدەری ئێمە بە”كە لە شۆڕشی 1979 دەگوترانەوە پێشان دەدەن كە كۆمەڵگای ئێران لە پەنجا ساڵی دوایی لە ئاراستەی بۆ ئایین تووشی گۆڕانكاریی بنەمایی بووە (دروشمەكان وەرگیراو لە سەرچاوەی ئارایی لە ئێنتەرنێتە).

[41] – بەهەمان شێوە كە پێشتر ئاماژەی پێدرا بزوتنەوەی خوێندكاری چەپی ساڵەكانی دوو هەزاریش بۆ پرسی ژنان لە پاڵ پرسەی جۆراوجۆرەكانی دیكە سەرنجی پێداوە، بەڵام چەپی خوێندكاری ساڵەكانی هەشتا نەیتوانی پرسی ژن بە شێوەی ڕاستەوخۆ و بەرفراوان لە ناوەندی ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكان دابنێت. هۆكاری ئەم پرسە ڕوونە، لەبەر ئەوەی كۆمەڵگای ئەو ڕۆژە وەكو كۆمەڵگای ئەمڕۆ ئامادەی ڕوودانی بزوتنەوەی ناڕەزایەتی بەرفراوان كە بابەتی ئەو ئازادی ژنان بێت، نەبوو، هەرچەندە نیشانەكانی ئەو دەبیندرا. بزوتنەوەی خوێندكاریی دوایی پرسی خۆی لە كۆمەڵگا وەرگرت.

[42] – هەڵبەتە ناوەڕۆكی دروشمی خوێندكاران لە سەردەمی پێش لە شۆڕش و دوای ئەو بە پێچەوانەی جیاوازییەكانیان هەندێ هاوبەشیان پێكەوە هەیە. بابەتی سەرەكی دروشمگەلێك كە لە ناڕەزایەتی خوێندكاری ئەم دواییە گوترا لە پاڵ ئازادی ژن و ژیانی دیكتاتۆری و ئازادی بوو وەكو “مەرگ بۆ دیكتاتۆر”، “ئازادی، ئازادی، ئازادی”. “مەرگ و نەمان بۆ ستەمكەر، چ پاشا بێت چ ڕابەر”، “نە پاشایەتی، نە ڕابەری، دیموكراسی، یەكسانی”(ئەم دروشمانە لە ئێنتەرنێت وەرگیراون). لە ناڕەزایەتییە خوێندكارییەكانی پێشووش دروشمگەلێك كە لە دەوری بابەتەكانی ئازادی و دیكتاتۆری بیچمیان گرتبێت دەگوترانەوە. بۆ نموونە لە ڕەوتی شۆڕشی 1979 دروشمەكانی “سەربەخۆیی، ئازادی، كۆماری ئیسلامی”لەلایەن خوێندكارانەوە دەگوترانەوە یان لە ساڵی ١٩٦١ ژمارەیەك لە قوتابیان و خوێندكارانی دروشم “ستەمكار لەنێو دەچێت، خوێندكار سەركەوتووە”(ناتق، “سەركوتكردنی بزوتنەوەی خوێندكاریی”1364: 160) گوت. بۆیە، دەتوانین ناوەڕۆكی ستایش كردنی ئازادی و لۆمە كردنی دیكتاتۆری هەم لە دروشمە خوێندكارییەكانی پێش لە شۆڕش و هەمیش لە دروشمە خوێندكارییەكانی دوای شۆڕش ببینینەوە.

[43] – خسروخاور و متقی، “بازخوانی ڕابطه دین با سکولاریزاسیون”، ١٣٩٥: ٨٨-٩٠.

[44] – بخشی از سرود دختران آفتاب