كوردی
ئێران لە نێوان بەرداشی باوەڕی زەردەشت و مەسیحدا
د. ماجد خەلیل
دەروازە
بابەتی باوەڕ لە ئێراندا، بابەتێكی تێكهەڵكێشە بە تێڕامانە سیاسییەكانی ئەو وڵاتە. بیروباوەڕ و ئایین لە مێژووی گەلانی ئێراندا شوێنێكی بەرین و دیاری لە گۆڕان و قۆناغەكانی مێژووی ئەو وڵاتە داگیركردووە، دەكرێ بڵێین بیروباوەڕ لە كۆن و ئێستادا هێزی گەورەی بزوێنەری مێژووی ئێران و ڕۆشنبیری و كولتوورەكەیەتی، بەردەوام ئەم هێزە توانیویەتی كۆنترۆڵی ڕەوتی سیاسی و پانتاییەكانی مەعریفە و ڕۆشنبیری ئێرانییەكان بكات، دیارە ئێرانییەكان وەكو لقێكی هیندۆ ئەوروپی و ڕەچەڵەك ئاریایی لە قۆناغەكانی مێژووی كۆندا لەگەڵ شاڵاوە گەورەكانی كۆچە بەناوبانگەكانی مێژوودا لە باشووری سیبریا و دەوروبەری دەریای ڕەش و دەریای قەزوینەوە هەموو ئەوانەیان پێكهێنا كە بەرەو باشووری ڕۆژهەڵات ڕووەو هیند و ئێران هاتن.
ئەم شاڵاوی كۆچە وەرچەرخانێك بوو بەرەو كامڵبوونی پرۆسێسی تەكوینی میللەتانی ئێران، بەشەكانی تری ئەم شاڵاوانە ڕووەو باشووری خۆرئاوا بەرەو یۆنان و ئیتاڵیا و ئیسپانیا جوڵان و لە ڕۆژئاواشەوە فەڕەنسا و ئینگلتەرا، پاشان تێپەڕبوونیان بەرەو ئەوروپای ناوەڕاست درێژەی هەبوو، بەمەش دەتوانین بڵێین لەم قۆناغەدا مەرجەعی ڕۆشنبیری هەموو ئەو نەتەوانە مەرجەعێكی هیندۆ ئەوروپی بوو، لێرەدا هیندۆ ئەوروپی هەموو ئەو خەڵكانەی دەگرتەوە جگە لەكەمێك لەوانەی كە زمانە فنلندی و مەجەرییەكانیان بەكار دەهێنا، بەم جۆرە دەتوانین بڵێین بازنەیەكی گەورەی مەرجەعی ڕۆشنبیری مرۆڤایەتی، لە چوارچێوەی هیندۆ ئەوروپییەكانەوە گەشەی كرد، ئەوەی لێرەدا پەیوەستە بە بیروباوەڕەكانەوە پەرەسەندنی بیروباوەڕی فرەخودایی بوو لەم كیشوەرانەدا، لە بەرامبەردا سامییەكان وەكو مەرجەعی بەرامبەری ڕۆشنبیری مرۆڤایەتی، لە نیمچە دوورگەی عەرەبییەوە بیروباوەڕی تاقانە پەرستی خۆی بەرەو شوێنە دوورەدەستەكان گواستەوە، ئەمە لە كاتێكدا فرەخودایی و تقوسی سروشت و دیاردەكان و بتپەرستی پێكهاتەی ڕۆحی میللەتانی ئێرانی پێكدەهێنا.
لێكۆڵینەوەكەمان دەرخستنی ئەو وێنانەیە كە ماجەراكانی بەیەكدادانی دوو کولتوور و دوو مەرجەعی ڕۆشنبیری جیاواز دەگرێتەخۆ، ئەم بەیەكدادانە لە كاریگەربوون بە ڕۆشنبیری سامییەكان، یۆنان و ڕۆمانیشی گرتەوە. دیارە یۆنان و ڕۆمانەكان وەكو باسكرا ڕۆشنبیرییەكی هیندۆ ئەوروپاییان هەبوو، كەواتە دەتوانین بڵێین شارستانیەتی ئەوروپیش لەو بەیەكدادادانەدا خۆی بینیوەتەوە، بەڵام ئەوەی لێرەدا مەبەستمانە خزاندنی بیروباوەڕی تاكخوداییە بۆ نێو فەرهەنگ و ڕۆشنبیری ئێرانی كۆن، لەم نێوەندانەشدا ماجەراگەلێك دەكرێ بخرێتەڕوو كە دیارترینیان خۆی لە بڵاوبوونەوەی مەسیحییەتدا دەبینێتەوە، چونكە ئەم بیروباوەڕە بە هێزترین فاكتی بڵاوبوونەوەی ڕۆشنبیری سامییەكان بوو، ئەمە لەكاتێكدا ئایینی زەردەشتی وەكو بەشێكی گەورەی ئەو قۆناغە پێكهاتەیەكی فراوانی ڕۆحی ئێرانییەكانی داگیر كردبوو. ئەم ئایینە بەردەوام لە گۆڕاندابوو بەجۆرێك لە دوا قۆناغەكانیدا هێدی هێدی خەسڵەتەكانی تاكخودایی لە گوتاری موبدانەكانییەوە ئاماژەی پێدەكرا، بەڵام ئەم ئاماژەپێدانەش لەخۆیدا هەڵگری پرسێكە، ئایا ئەم گۆڕانە لە فەلسەفەی نەهج و سیراعی بەندایەتیدا بۆ؟
دیارە ئایینی زەردەشت لە سەرەتادا لەنێو بەڕێوەبەرایەتی دەوڵەتدا نەبووەتە هەوڵێك بۆ ڕاكێشانی خەڵك و پەیوەست كردنیان بە دەوڵەتەوە، ئەودەمانە دەوڵەت تەنها لە ڕێگای جەنگەوە هەیمەنەی خۆی بەسەر خەڵكیدا سەپاندووە، یان هۆشیارییەكە لەو ئاستەدا نەبووە كە ئایین بكرێتە هۆكارێك بۆ كاركردنە سەر لایەنی ڕۆحی و چەسپاندنی دەسەڵات و نفوزی سیاسی.
دیارە بەكارهێنانی ئایین لە ڕۆژگاری ساسانییەكانەوە هاتە گۆڕێ، ئەو دەمانەی ئایینیش لە زەردەشتدا لەلای ماد و ئارییەكان هەنگاوێكی باشی لە پۆلیتیزمەوە بەرەو هینۆتیزم نابوو، لەلایەكی تریشەوە مەسیحییەت و یەهودییەت لە بەشە جیاوازەكانی وڵاتدا بڵاوبووبونەوە، كەواتە لە قۆناغەكانی دواتریشدا وەك چۆن زەردەشتیەت بووە ئایینی ڕەسمی ئێران و ساسانەكان، ئاوەهاش لە مەرسومی میلانی 313ز مەسیحییەت بوو بە ئایینی ڕەسمی ڕۆمە بیزەنتینیەكان، لەبەرئەوە دەتوانین بڵێین قۆناغی بڵاوبوونەوەی مەسیح لە ئێراندا قۆناغی ڕۆڵبینینی ئایینە لە نەخشی سیاسی دەوڵەتدا. بەنیسبەت ئێرانیشەوە ئەم سەرەتایە چەند ڕەهەند هەڵدەگرێ، ڕەهەندێك بەكارهێنانی ئایینە لە بەڕێوەبەرایەتی دەوڵەت و سیاسەتی نێو دەوڵەتیدا، ڕەهەندێكی تریش بەكارهێنانی سیاسەتە لە چەوسانەوەی ئایین و ئازادی ئایینیدا.
ئەم قۆناغەش كاتێك دێتە گۆڕێ كە ململانێی ئایینی دەخوڵقێنێ، ئێمە دەكرێ بڵێین بۆچی ئایینی مەسیحی بە مەرجەعە ڕۆشنبیرییە سامییەكەیەوە لە ژینگەیەكی وەكو ئەوروپادا سەركەوت و لە ئێراندا دۆڕاندی، مەگەر هەر دوو لەوانە هەڵگری تایبەتمەندی هیندۆ ئەوروپی نەبوون، دیارە لێرەدا هەر ململانێی ئایینەكانە ئەم دوو شارستانیەتەی هێشتەوە، بەجۆرێك بوونی زەردەشت لە ئێراندا بوو بە بەربەستی نماكردنی مەسیحییەت، هەرچەندە لاوازی و پیربوونی بنەماكانی زەردەشت و سواوی سیاسەت و چالاكییەكانی لە دڵی ئێرانییەكاندا بەرە بەرە بەرەو كوژانەوە دەچوو، بەڵام ئەوان تەواوی ڕابردووی خۆیان بە گونجاندن و تواندنەوەی ئایینەكانی ترەوە خەریك كرد، لەم سەروبەندەدا ماندوبوونی زەردەشت و تەسكی تێڕوانینی فەلسەفەی یەهودییەكان بۆ نەژاد و ڕەسەنی نەتەوەكانی تر، لە بەرامبەردا لێبوردەیی و نوێیەتی مەسیح و چالاكی موبەشیرەكانی تا ڕادەیەك لە سەرەتاوە دەستپێكی بڵاوبوونەوەی ئەو ئایینەیان لە ئێراندا خزاندە سنوورەكانییەوە.
ئەم قۆناغە دەوڵەمەندە بە ماجەراكانی بە یەكدادانی دوو مەرجەعی ڕۆشنبیری، لەبەر ئەوە ئەم قۆناغە ماناكانی مێژووی ململانێی لە ئێراندا زیندوو ڕاگرت، هەر بۆیە ئەم ململانێیە زەردەشتییەتی لە مردویەتی ڕزگار كرد، بەڵكو بەرگێكی نەتەوەییشی كرد بە بەریدا، هەر بۆیە ئەم شێوازە لە دوای ئەشكانییەكانەوە بە ڕوونی دەردەكەوێت و بەشێوەیەكی سەرسوڕهێنەر مەیلی كیسرا و شاكانی فارس داگیر دەكات، بەجۆرێك بە ئایینی كردنی دەوڵەت لە ئێراندا دەبێتە کولتوور و لە دوای ڕوخانی ساساینەكانیش ئایین هێزی بزوێنەری تەواوی بزووتنەوە بەر هەڵستكارەكانی سەردەمی خیلافەتی ئیسلامی دەبێت، دواجار لە سەردەمی سەفەوییەكان و پاشان قاجار و ئێستای ئێرانیشدا، ئەم هێزە هەموو بەرینایەتی سیاسی لە خۆیدا جێدەكاتەوە و مانا نەتەوەییەكانیش لەو هەوڵانەدا وەكو دیارە زیندو ڕاگیراون. ئەم گرنگییە بایەخێكی وای هێنایە ئاراوە كە سەرەتایەك لە مێژووی ئێراندا بدۆزینەوە بۆ قسەكردن لە بابەتی ئایینێك كە ئەویش مەسیحییەتە.
بە سیاسیكردنی باوەڕی زەردەشت لە ئێران
كۆتایی دەسەڵاتی ئەشكانییەكان سەرەتایەكی نوێ بوو بۆ تەسك كردنەوەی جموجۆڵ و چالاكییەكانی مەسیحییەت لە ئێراندا، لەلایەكی تریشەوە سەرەتایەك بوو بۆ بەكارهێنانی ئایین وەكو ئامێرێكی كارا لە ڕاكێشانی لایەنی ڕۆحی و پتەوكردنی ڕایەڵەكانی نێوان جەماوەر و دەسەڵات، ئەم دۆخە نوێیە لە كاتێكدا بوو كە (ئەردەشیری كوڕی پاپەكان) بنەماڵەی ساسانییەكان، هەستانەوەكانی خۆی لە فۆڕمی شۆڕشێكی ئایینیدا، لە ناوچەكانی فارسەوە دەستپێكرد، ئەو لە چەند شەڕێكدا لە ساڵی 224ز توانی ئەردەوانی پێنجەم (209-224)ز دواهەمین پاشای پارت لە نێوبەرێت، بەمەش توانی ئیمراتۆریەتی ساسانی لەسەر بناغەیەكی ئایینی دابمەزرێنێت، كارەكانی ئەدەشێر هەوڵێك بوون بۆ زیندووكردنەوەی ئایینی زەردەشت، ئەو لەم پێناوەدا بەرەنگاری چەندین لەمپەر بووەوە.
لەوانە:
1.شەڕكردن لەگەڵ ئیمراتۆریەتی ڕۆمانی ڕۆژهەڵات.
2.ڕێگرتن لە فراوانبوونی نفوسی مەسیحییەت لەوڵاتەكەیدا.
3.زاڵبوون بەسەر كێشە ئایینییەكانی تری وەكو (میترایی، مانگ پەرستی، أناهیتا، بوزایی).(1)
لەم پێناوەدا زەردەشتییەكان كە زانیان بنەماڵەی ساسانییەكان پشگیریان دەكەن لە برەوپێدان و سەپاندنی ئایینەكەیاندا، ئیتر هیچ دوودڵییەكیان نەما لە بوونی دەستەڵاتی بێ سنووریان، لێرەوە گوشاری دەوڵەتی و مەزهەبی لە خواستی پێشەوا ئایینیەكانەوە سەرچاوەی دەگرت.(2)
دیارە ساسانییەكان سەرەتا لە هەرێمی فارسەوە سەرەتاكانی دەسەڵات گرتنە دەستیان دیاری كرد، ئەوان سەرەتا لەڕووی مەزهەبییەوە دەركەوتن و باپیرانیان كاهین بوون لە پەرستگاكانی ئاگردا، بەڵام ئەردەشیر ڕەوتی ئەوانی گۆڕی، ئەو لەسەپاندنی دەسەڵاتی ناوەند و كۆكردنەوەی ئاڤێستا و بەڕەسمی ناسینی ئایینی زەردەشت وەكو باوەڕێكی ڕەسمی لە كاروباری دەوڵەتدا و دابەشكردنی خەڵك بۆ چینەكان، ئەمانەی هەموو كردە بەرنامەی كاری ئیمراتۆریەتەكەی.(3)
ئەم مەبدەئەی كە ئەردەشێر پشتی پێبەست دەبوایە لەسەر ئەساسی پەیڕەوێكی دیاری كراوبێت، كە ئەویش ئاڤێستا بوو، ئەوەبوو فەرمانی كۆكردنەوەی دا لە یەك بەرگدا و بڕیاریشی دا بە زمانێك كە ئەویش زمانی پەهلەوی فارسی بوو بنووسرێتەوە(4)، لە بەرامبەریشدا (تەنسری) موغی گەورەی زەردەشتییەكان هەوڵی سەرخستنی بانگەشەكانی ئەردەشێری دا لە دامەزراندنی دەوڵەتی ساسانیدا و سەرەكیترین ڕۆڵیشی لەو پێناوەدا بینی،(5) ئەمەش لەبەرئەوەبوو كە ئەوان ئەشكانییەكانیان بە هۆكاری لاوازیان دەزانی، هەر بۆیە كەوتنە خۆ بۆ چەسپاندنی پایەكانی دەسەڵاتیان، لە پشتگیری كردنی بانگەوازی ساسانییەكاندا(6)، موغەكان لەگەڵ بە فەرمی بوونی ئایینەكەیان دەسەڵاتی تەواویان پێدرا بۆ بڵاوكردنەوەی ئایینەكەیان(7)، تەنانەت داواشیان لێكرا كە سەرپەرشتی ئایینی هەموو دەوڵەتی ساسان بن.(8) لێرەوە ئەم سیاسەتە نوێیە لەگەڵ بوونی مەسیحییەكاندا بە یەكدادانی سەختی دروست كرد، دیارە مەسیحییەت لە كۆتاییەكانی سەدەی دووەمدا لە ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی ساسانیدا گەشەی كردبوو، هلیس (196-226)ز لە كتێبەكەیدا (شەریعەتی وڵاتان) دەنووسێت، ئێمە لە هەر كوێ هەبین بە مەسیحی دەناسرێینەوە، ئەو لێرەدا باس لە مەسیحییەكانی ئەو قۆناغەی ئێران دەكات و دەڵێت “ئەو برایانەمان كە لە وڵاتی پارتەكانن دوو ژن ناهێنن، ئەوانەی لە وڵاتی فارسن كچەكانیان لە خۆیان مارە ناكەن، دانیشتوانی مادیش لە مردووەكانیان ڕاناكەن و زیندەبەچاڵیان ناكەن، هەروەها ناشیانخەنە بەردەمی سەگ تا بیخوات، ئەوانەش كە لە ئورهان ژن و خوشكەكانیان لەسەر داوێن پیسی ناكوژن،(9) دیارە ئەم گۆڕانە كۆمەڵایەتی و کولتووری و مەزهەبییە دەبوایە لەگەڵ یاسا و ستراتیژی نوێی كۆمەڵگای ساسانیدا بە یەكدادانی دروستبكردایە، تەنانەت بوداكانیش لەگەڵ زەردەشت كە ئایینی ڕەسمی دەوڵەت بوو بە یەكدادانیان دروستكرد(10)، تا ئەو كاتە لەو شوێنانەیدا كە زەردەشتیەت نەیتوانی بوو بنەماكانی خۆی بەهێز بكات سەپاندنی دەسەڵاتی ساسانی تێیدا گرفت بوو، بۆ نموونە زەردەشتیەت نەیتوانی بوو لەناو میللەتانی چیایی و شوانكار و نیمچە كۆچەرییەكاندا بڵاوبێتەوە، كاتێكیش كرایە ئایینی ڕەسمی لەو ناوچانەدا، ئیتر ئەوێ بووبووە مەڵبەندێكی ئایینی مەسیحی(11) بەمەش دەتوانین بڵێین ڕابوونی مەسیحییەت لەناو ساسانەكاندا هێشتا جم و جوڵ و چالاكییەكیان هەر مابوو، بەڵام ئەوەی بەتەواوی دۆخی ئەوانی شێواند، دانپێدانانی ئیمپراتۆریەتی بیزەنتی بوو بە ئایینی مەسیحی، وەكو ئایینێكی ڕەسمی ڕۆمانی ڕۆژهەڵات، ئەمەش لە مەرسومی میلانی ساڵی 313ز، لەلایەن ئیمراتۆر قوستەنتین ڕاگەیەنرا(12) ئەم ڕووداوە سەرەتای گۆڕانێك بوو دەربارەی مەسیحییەكانی ناو ئیمراتۆریەتی ساسانی، ئەوان لەلایەن فارسەكانەوە بە چاوی هەڵسوڕاوی ڕۆمانەكان سەیر دەكران و لەلایەن ڕۆمانەكانیشەوە بوونی كەمایەتی ئەوان لە ئامێزی دووژمندا جێگای گومان بوو، ئەم تێڕوانینە بە پەیامێك لەلایەن پاشای ساسانەوە ئاڕاستەی مەسیحییەكان كرا و ئاگاداركرانەوە، لێرەوە سەرەتای پێكدادان ڕوویدا، بەتایبەتی لە شارە گەورەكان و ناوچە سەرسنووریەكاندا، دواجار بەشێكی زۆر لە مەسیحییەكان كوژران و بەشێكی گەورەشیان لێ گیرا و ژمارەیەكی زۆریشیان ئاوارە و دەستبەسەر بوون(13)، هەروەها فشاری زەردەشتییەكانیش بەشێكی زۆری مەسیحییەكانی لە جەور و ستەم بێبەش نەكرد و هەڵاتن بۆ سەر چیاكان، ئێستاش شوێنەواری دێر و کەنیسەكانی ئەوان بە سەر شاخەكانەوە ماونەتەوە(14)، بەم جۆرە دەتوانین بڵێین بە فەرمی بوونی ئایینی زەردەشتی لە دەستپێكی دەوڵەتی ساسانیدا سەرەتایەك بوو بۆ سنوورداركردنی مەسیحییەت، بەڵام ئەم ڕەوش و سنوورداركردنە لەسەر ڕابوونی مەسیحییەت بە درێژایی فەرمانڕەوای پاشا ساسانییەكان، لەیەك ئاستدا نەبووە، بەڵكو زۆرجار ئاڕاستەی پێچەوانەی گرتەبەر.
شوێنی پەیوەندییەكانی ساسانی و بیزەنتی لە دیاری كردنی ئازادی مەسیحییەكان
كاتێك ئایینی زەردەشت بوو بە ئایینی فەرمی، ئەمە واتایەك بوو كە مافی پەیڕەوانی ئایینەكانی تری پێشێل دەكرد، ئەوان تەنها دەیانتوانی ئایینی خۆیان بە شێوەیەكی ڕێژەیی لەناو خانەوادەی خۆیاندا پەرە پێبدەن، ئازادی كاری مەسیحییەكان لە قۆناغێكی ئاوەهادا زیاتر بوو لە ئایینەكانی تر، هەر بۆیە لە قۆناغەكانی تردا دەبینین، ئەم ئازادییە لە پڕوپاگەندەكردن بۆ ئایینی عیسا سنووردار دەكرێت، چونكە پاشاكانی دوای ئەردەشێری پابكان بە كاریگەری ڕۆڵی پیاوانی ئایینی زەردەشتی لەنێو دامەزراوە و كارگێڕییەكاندا، دەستیانكرد بە ئازار و سزادانی مەسیحییەكان، بۆ زیاتر ناساندنی ئەم دۆخە نموونەیەك دەخەمە پێش چاو، كە باس لە پێكدادانی دوو كەسی گورجی دەكات لەگەڵ موغێكی زەردەشتیدا، ئەم دوو كەسەیان بە تاوانی بوون بە مەسیحی دەستگیر كرد، پاش لێكۆڵینەوە دەركەوت كە دایك و باوكی یەكێک لە دوو گورجییەكە مەسحیی دەبێت، هەر بۆیە ئەوەی كە مەسیحی زادە بوو ڕێگەیان بە ئازادبوونی دا، بەڵام ئەوی تریان بە هۆی ئەوەی كە لە ئایینی زەردەشت هەڵگەڕاوەتەوە و دایك و باوكی زەردەشتین لەسێدارەی دەدەن.(15) ئەم نموونەیە پیشاندانی ئەو واقیعەیە كە مامەڵەیەكی ناتەندروست دەبەخشێتە ڕابوونی مەسیحییەت و لەڕووی كۆمەڵایەتی و لەڕووی یەكسان وەستاندنیان لەبەردەم یاسادا جیاوازییەكی لەڕادەبەدەریان دەرهەق دەكرا، لە ساڵانی (240-217) پاشای دووەمی ساسانی شاپوور كوڕی ئەردەشیر دەسەڵاتی گرتە دەست، شاپوور هەوڵی دا لەنێوان زەردەشت و مەسیحییەتدا جۆرە باوەڕێكی نوێ هەڵبژێرێت، دیارە هەوڵەكانی ئەمیش دەكرێ جۆرێك بێت لە مراندنی مەسیحییەت تاوەكو نەهێڵن لەچوارچێوەی خۆیدا فراوانتر بێت(16).
دەكرێ بڵێین بەردەوام ئایین كێشەیەكی گەورەبووە، لەم پێناوەشدا هەریەك لەسەركردە ساسانیەكان بەجۆرێك و ستراتیژێكەوە بەرەنگاری ئەم پەیامە دەبوونەوە، زۆربەی كاتیش ئەم ئایینە نەخشی سیاسی نێوان فارسەكان و بیزەنتییەكان بووە، بە تایبەتی لە سەردەمی شاپوورەوە و لەو دەمانەی مەسیحییەتیش بووە ئایینی ڕەسمی بیزەنتییەكان(17)، دیارە ئەم واقیعەی ڕۆمانەكان لە كەڵك وەرگرتن لە ئاییندا پێدەچێت كاریگەری سیاسەتە سەركەوتوانەكەی ساسانییەكانی لەپشتەوە بێت، لە سەردەمی شاپووردا دەسەڵات و هێز لای پیاوانی ئایینی زەردەشتیدا ڕووی لە فراوانبوون كرد بوو، بەشێك لە تواناكان لەدەستی شادا بوو، بەڵام بەشێكی بەرچاوی تواناكان لە دەسەڵاتی پیاوانی ئایینی زەردەشتیدا بوو، تەنانەت هەندێک كات هێزی پیاوانی ئایینی زۆر زاڵتر بوو بەسەر پاشاكان، تەنانەت كار دەگەیشتە ئەوەی كە دەیانتوانی پاشا لابەرن و یەكێكی تر لەجێگاكەیدا دیاری بكەن، هەر لەم كاتەدا (كریتو) وەكو موغی موغەكان زیاتر لە زەردەشتییەكانی تر بەرچاو دەكەوت، لە ڕاستیدا (كریتو) لە ئەوپەڕی دەسەڵاتدا بوو، مەسیحییەكانیش لە تەنگەبەرییەكی ئازادی زیاتردا خۆیان دەبینییەوە، مانیش هەر لەم كاتەدا بە هۆی كارەكانی كریتۆوە زیندانی كرا و بوو بە هۆكاری مردنیشی لە ساڵی (276ز)دا.
ئەم ئایینە لەگەڵ تاج لەسەر نانی شاپووردا 242ز وەكو ئایینێك بەڕەسمی ڕاگەیەنرابوو، بۆ باڵادەستبوونی تواناكانی (كریتو) ئەوە بەسە كە بڵێین ئەوان مافی قەدەغەكردنی ئایینەكانی تریان هەبوو، ئەوان جیا لە پاشاكانی تر خاوەنی چەند نوسراوێكن، تەنانەت لە شەش نوسراوی كریتودا، بانگەشە بۆ میعراج كراوە، میعراجێک كە بەهەشت و دۆزەخی پیشاندرابێت، لە هەمان نوسراوەكانی ئەواندا شانازی خۆی باس دەكات و باس لە ڕاوەدونانی ئایینەكانی تر دەكات لە قەڵەمڕەوی ئیمپراتۆری ساسانیدا و ناوی دەركراوەكانی (یەهودی، مانەوی، زەنادقە، نەصرانییەكان دەبات)، لێرەوە دەتوانین بڵێین چاودێری دەوڵەتی ساسانییەكان و ڕۆم بەڵگە گەلێكی ترن لەسەر ئەزیەت و ئازاری مەسیحییەكان لە سەردەمی ساسانیەكاندا، چونكە لەناو ساسان و ڕۆمدا، دین بە تەواوی تێكەڵی دنیای سیاسەت و ئیدارەی وڵات بووبوو(18)، ئەم ڕەوشە دەربارەی مەسیحییەكان بە هەوراز و نشێوێكی فراواندا ڕووبەڕووبووەوە، بۆ ئەوەی زۆر ڕۆنەچین لەم لێكۆڵینەوەماندا، تەنها دوو ڕووی جیاوازی واقیعی ئەو سەردەمە وەردەگرین، كە تێیدا دوو مامەڵەی جودا لەلایەن شاكانی فارسەوە دەرهەق بە مەسیحییەكان دەكرێت، بۆ نموونە تێڕوانینی (یەزدگورد) و شاپووری دووەم بۆ مەسیحییەكان دوڕووی جیاوازیان هەبوو، هەر ئەمەش وای كرد كە سیفەتەكانی (اپیم) بۆ یەزدگورد، واتە تاوانبار و دوالاكتاف بۆ شاپوور بەكاربهێنرێت، یەكەمیان میانەڕەو و لەسەر خۆبوو لەگەڵ مەسیحییەكان، هەر بۆیە زەردەشتییەكانیش بەم ناوە ناساندیان(19)، چونكە لەم سەردەمەدا پەیوەندی مەسیح و زەردەشتیەت لە قۆناغێكی نوێدا بوو، ئەو كاتە ئێران گۆڕانێكی دیاری لە سیاسەتدا كرد دەربارەی مەسیحییەكان، دەوڵەت بواری دا بە ئازادی كار و تەبشیر و دامەزراوەی كەنیسەكانیان و تەواوی مەسیحییە بەندكراوەكانیان ئازاد كرد، هەروەها كۆبوونەوە ئایینییەكانیان كرد بۆ یەكخستنی كەنیسەكانیان، كە بەپێی كەنیسەی بیزەنتی دەجوڵانەوە، دیارە ئەم كارە لە ئەنجامی نزیكبوونەوەی نێوان دەوڵەتی فارس و ڕۆمی ڕۆژهەڵات بوو، هەر ئەمەش بوو كە زەردەشتییەكان ئەم پاشا فارسەیان بە تاوانبار ناو دەبرد(20)، مەسیحییەكانیش هەندێكیان خراپ سوودیان لەم ئازادییە وەرگرت و شۆڕشیان دژی ئایینی ڕەسمی دەوڵەت دەكرد(21)، بەدەر لەم ڕەوشە بارودۆخی تریش هەبووە كە ئاڵۆزی ڕابوونی مەسیحییەتی گرتووەتەوە، ئەمەش ڕێك لەگەڵ تێكچوونی پەیوەندییەكانی فارس و ڕۆمدا ڕاستەوانە دەگۆڕا، بۆ نموونە شاپووری دووەم كە بە (زوالاكتاف) ناسرابوو، چونكە ئازار و سزای مەسیحییەكانی لەسەردەمی خۆیدا گەیاندبووە لوتكە و زۆرێك لە مەسیحییەكانی لەم قۆناغەدا بە شەهادەت گەیاند، یادداشتی ئەم مەسیحییە لەنێوچوانە كاریگەرییەكی بەرچاوی هەیە و بە زمانی سریانی نوسراوەتەوە، لەم یاداشتانەدا جگە لە ڕووداوەكانی شەهادەتی مەسیحییەكان، سەرگوزەشتەی زەردەشتییە بە مەسیحی بووەكانیش هەمووی باسكراوە(22)، ئەم ڕەوشە نالەبارەی مەسیحییەكان هۆكارەكەی دەگەڕێتەوە بۆ بڵاوبوونەوەی مەسیحییەت لەئەرمەنستان، چونكە ئەمانە مەترسیان لەسەر ساسانییەكانیش دروست كردبوو،دیارە ئەرمەنستان بەردەوام كێشەیەكی زیندووی نێوان فارس و ڕۆمی ڕۆژهەڵات بووە، ئەم كێشەیەش لەپێش هەموو هۆكارەكانەوە هۆكارێكی ئایینی بووە، شاپووری دووەم ساڵی 368ز ناردی بە دوای (ارشاكی دووەم) و چاوی دەرهێنا و كوشتی، دواتریش پەلاماری ئەرمەنستانی دا و كەوتە سوتاندنی کەنیسەكانیان و ئازار و چەوسانەوەی مەسیحییەكانی دا تاوەكو بێنە سەر ئایینی زەردەشتی(23)، زۆر و ستەمی شاپووری دووەم وای لە باوەڕدارانی مەسیحی كرد كە وڵات جێبێڵن، داب و نەریتی كڵێسای مارتومای هیندی باسی ئەوە دەكات كە كەسێكی تر بە ناوی بازرگان ڕووی كردووەتە وڵاتی هیند لەگەڵ 400 كەسی مەسیحیدا لە ساڵی 345ز، هەڵاتنی ئەمانە لە وڵاتی ساسان بۆ هیند دەگەڕێتەوە بۆ ئاڵۆزی ئازادییەكانی ئەوان لە ئێراندا(24)، هەر بۆیە مەسیحییەكان بەردەوام قوربانی ئەم دۆخە سیاسییە بوون، بۆ نموونە مارسیلۆس، یەكێك بوو لەسەربازە ڕۆمانەكان ئەم سەربازە لە كاتێكدا هەر دوو ئیمپراتۆری ڕۆمانی و ساسانی خەریكی كۆكردنەوەی خەڵك بوون لە هەموو چینەكان، كەوتە ژێر بانگەشەی پیاوانی ئایینی مەسیحی كە دژی جەنگ و كوشتار بوون، چونكە باوەڕگەیان ڕێگای كاولكاری پێنەدەدان، لە بەرامبەر ئەم هەڵوێستەدا سەركردەی ڕۆمانی (ترتلیان) دەڵێت: شەڕ شتێكە دەبێ مەسیحییەكانیش بیكەن، ئەوە بوو ماریلیۆ بڕیاری ڕەدكردنەوەی جەنگی دا، هەر بۆیە ساڵی 298ز لە مەیدانی جەنگدا ئەم سەربازەیان سەربڕی، ئەم هەڵوێستەش كارێكی كرد كە هەموو مەسیحییەكانی وڵات دژی شەڕكردن بوون و شەڕیان نەكرد(25)، لەبەرئەوە دەتوانین بڵێین ئەم گۆڕانەش لەسەردەمی شاپووری دووەمدا ڕوویدا، هیچ جیاوازییەكی نەتەوەیی نەبوو، بەڵكو جیاوازییەكی ئایینی بوو، بۆ نموونە شاپووری دووەم ئەرمینیای بە مەترسی دەزانی، چونكە ئەرستۆقراتەكانی ئەوێ دابەش بووبوون بۆ لایەنگیری ڕۆمان و ساسانەكان، جەنگ لەوێ (388-350)ز خایاند، بەڵام هیچ دەرەنجامێكی دروستی لێ نەكەوتەوە،(26)، چونكە ئەو ناوچەیە بەردەوام مایەی ململانێی نێوان ڕۆم و ساسانییەكان بوو، لەبەرئەوە خەڵكی ئەو ناوچەیە بە هۆی ئەوەی بووبوونە مەسیحی، مەیلیان زیاتر بەرەوڕووی ڕۆمانەكان بوو لە كاتێكدا ئەرمەنستان لەڕووی جوگرافییەوە لەژێر دەسەڵاتی ئێراندا بوو، هەر بۆیە مەسیحی بوونی خەڵكی و لكانی بە ئێرانەوە مایەی بەیەكدادانی بەردەوامی ئەم دوو هێزە بوو.(27)
ئەم دوو نموونەیەی باسكران، دەرخستنی نموونەی واقیعە جیاوازەكانی ئەو سەردەمە بوون، ئەوەی لەم لێكۆڵینەوەیەدا مابێتەوە بیڵێین كاریگەرییەكانی مەسیحییەكانە لەسەر لایەنی کولتووری و فەرهەنگ و نووسینی ئێرانییەكان، ئەوان لەو سەردەمانەدا كە ئازادیان پێدرابوو توانیبوویان بەرهەم و جێ دەستیان لە سیاسەت و نەخشی وڵاتدا هەبووبێت، بۆ نموونە كاتێك كە قەیسەری دووەم بە هۆی توندوتیژییەوە حەوت كەس لە فەیلەسوفەكانی یۆنان دەردەكات، ئەوان هەڵدێن بۆلای (خسرو انوشیروان) و بوونە ڕاوێژكاری فەلسەفی ئەم پاشایە و بە گەرمی پێشوازیان لێكرا و شوێنیان كرایەوە، پێشنیازەكانی (پریسكیانوس) یەكێک لە فەیلەسوفە پەناهێنەرەكان بۆ لای دەربار وەكو كتێبێك ناسێنرا، هەرچەندە تا ئەمڕۆ چەند بەشێكی بە زمانی لاتینی ماوەتەوە، بەم جۆرە لە قۆناغی دەسەڵاتی هەندێک لە پاشاكانی ساسانی گرنگی دان بە عیلم و زانست و دەركەوتنی زاناگەلێكی جۆراوجۆر لە نێو تەواوی ئایینەكانی سەردەمیاندا دەركەوتن، بە گوێرەی ئەمە دەكرێت بەرهەمی بەجێماوی مەسیحییە ئێرانییەكان مابێتەوە، بە هەمان شێوەی بەرهەمی نووسراوی مەسیحییە ئێرانییەكان بە زمانی سریانی دانراوە، لەبەر ئەوە ئەوان (نەسگوری) بوون و زمانی ئایینی و مەسیحەكانی ئێرانیش سریانی بوو، بەم جۆرە نەسگورییەكان ناچاربوون بەرهەمەكانی خۆیان بە زمانێک لە ئاستی تێگەیشتنی خەڵك بێت، پەهلەوییەكانیش ئەو نووسراوانەیان وەرگێڕا، لەم ڕووەوە چەند بەشێك لە كتێبی پیرۆز وەرگێڕدراوە، هەرچەندە ئەمڕۆ، تەنها بەرهەمێكی بەجێماوی مەسیحییەكان بە زمانی پەهلەوی كە وەرگێڕدراوی بەشەكانی (زەبور داودە) ئەم بەرهەمە نووسینێكی تایبەتە بە ناوی (پەهلەوی زەبوری)، دەبێت ئەوەش بزانرێت لە سەدەی چوارەمی زایینیدا پیاوانی ئایینی زەردەشتی داهێنەری نووسینی ئاڤێستا بوون، ئەوان كارتێكرانی نووسینی پەهلەوی و زەبووری پەهلەویان لەسەر دیارە، لەلایەكی ترەوە مەسیحییە ئێرانییەكان زۆرێك لە بەرهەمەكانی خۆیان بە زمانی (سغدی) وەرگێڕاوە، سغدییەكان قەومێكی ئێرانی بوون، كە لە سغد لە مەڵبەندی سەمەرقەند دەژیان، دیارە خەڵكانی پێڕەوی ئایینە جیاوازەكان لەوێ زۆربوون، چونكە خەڵكی ئەوێ بە بازرگانییەوە خەریك بوون، ئەوان بە درێژایی ڕێگای ئاوریشمی تەورێز بازرگانییان دەكرد.
لە ڕاستیدا ئەم هۆكاری جۆراوجۆری مەزهەبی سوغدییەكانە، هەروەها سەفەرە فراوانەكانی ئەم نەتەوانە هۆكاری ئاشنایی ئەوان بوو بە مەزهەبە جیاوازەكان، لەلایەكی ترەوە بە هۆی ئەوەی كە زمانی سغدییەكان وەكو زمانێكی میانجی نێوان نەتەوە جیاوازەكان دەژمێردرا، چونكە پەیوەندی فەرهەنگی زۆریان لەگەڵ ئایین و نەتەوە جیاوازەكان هەبوو، بووە هۆی بڵاوبوونەوەی مەسیحیەت، بە هەموو واتا فەرهەنگی و کولتوورییەكانییەوە، هەر بۆیە لە ناو بازرگانە سوغدییەكانەوە بە خێرایی ئەم دینە بڵاوبووەوە، لەناو ئەم سوغدیانەدا یادداشت گەلێك هەن بە زمانی سوغدی، بەشێك لەو نووسراوانە باس لە سەرگوزەشتەی كچێكی زەردەشتی دەكەن بە ناوی ناهید، كچێك كە باوكی پیاوێكی ئایینی زەردەشتییە، باسەكە لە مەسیح بوونی كچەكەدایە، بە جۆرێك كاریگەری دەكاتە سەر باوكی و دەیكات بە مەسیحی، لە كاتێكدا ئەم هەواڵە دەگاتە پیاوانی دەوڵەت، ئەوان بە بەرچاوی كچەوە، باوكی دەكوژن و پاشان كچەكەش دوای ئەوەی كە سورن لەسەر پەشیمان نەبوونەوە.(28)
پەراوێز و سەرچاوەكان:
1.ارپركریسنی: ایران فی عهد الساسانی، و یحیی المنپاب، 1957، لا 20.
2.ارپركریستنس: هەمان سەرچاوە، لا 48.
3.دكتر حسن باغ بدی، مسح در ایران، وەرگێرانی لە فارسیەوە ماجید خەلیل، ل21.
4.دكتر حسن باغ بدی، هەمان سەرچاوە
5.ارپر، كریستنس: هەمان سەرچاوە، لا 130-131.
6.كەیوان ئازاد ئەنوەر: مانیزم، چ1، سلیمانی، 2004، لا 44.
7.المسعودی، مروج الزهب و معادن جوهر، ج1، 230.
8.ارپر، كریستنس، هەمان سەرچاوە، 74.
9.جون لودیمر: تاریخ الكنیسە، ط1، قاهرە، 1982، لا 21.
10.ارپر كریستنس: هەمان سەرچاوە، لا 47.
11.د.رەشاد میران: ڕەوشی ئایینی و نەتەوەی كورد، چ2، 2000، لا 28.
12.د.قحطان عبدالستار الهدیثی: دراسات فی التاریخ الساسانی و البیزنگی، لا252.
13.ارپر كریستنس: هەمان سەرچاوە، لا 27.
14.رەشاد میران: هەمان سەرچاوە، لا 27.
15.دكتر حسن باغ بدی، هەمان سەرچاوە
16.الشهرستانی: الملك والنمل، چ2 ، ج2 ، 22.
17.د.قحطان عبدالستار الهدیثی، هەمان سەرچاوە، لا 89.
18.د.عبدالله رازی: تاریخ كامل ایران-از تاسیس سلسلە ماد تا انقراض قاجاریه، تهران، لا346.
19.د.قحطان عبدالستار الحدیثی، هەمان سەرچاوە، لا 89.
20.دكتر حسن باغ بدی، هەمان سەرچاوە
21.هەمان سەرچاوە
22.د. قحتان عەبدوستار، ل89
23.دكتر حسن باغ بدی، هەمان سەرچاوە
24.شاسوار هەرشەمی: مێژووی ئارامیەكان لە كوردستان، 1999، چ2، سلێمانی، لا 118.
25.هەمان سەرچاوە
26.ئارام داود: مێژووی کەنیسەی كوردی لەسەدەی ساسانیەكاندا، سلێمانی، 2002، لا 31.
27.دكتر حسن باغ بدی، هەمان سەرچاوە
28.هەمان سەرچاوە
