كوردی
پەیوەندییەکانی چین و هەرێمی کوردستان؛ ئێستا و ئایندە
د. دانا عەلى ساڵح / پسپۆڕی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان
د. باخان ئاکۆ نەجمەدین / پسپۆڕی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان
بەرایی
هەرێمی کوردستان بە یەکێک لە دیارترین بکەرە نادەوڵەتییەکانی جیهان ئه‌مڕۆ هەژمار دەکرێت. بە گۆڕینی ڕژێمی سیاسی لە عێراق لە ساڵی ٢٠٠٣ و پەسەندکردنی دوایین دەستووری عێراق لە ساڵی ٢٠٠٥، هەرێمەکە وەک یەکەیەکی فیدراڵی بە فەرمی ناسێنرا کە سەرەتایەکی باش بوو بۆ گەشەکردنی پەیوەندییە ده‌ره‌كییه‌كانی هەرێمی کوردستان لە سه‌ر ئاستی هه‌رێمی و نێودەوڵه‌تی، لە نێویشیاندا وڵاتی چین. ڕووخاندنی ڕژێمی عێراق؛ كردنه‌وه‌ی ده‌روازه‌یه‌كی باش بوو بۆ سەرەتای پەیوەندیی ڕاستەقینەی نێوان چین و هەرێمی کوردستان. پەیوەندییەکانی نێوان ئەم دوو لایەنە بەرەو قۆناغێکی نوێ هه‌نگاوی نا، کاتێک چین، به تایبه‌تی کۆمپانیا نەوتییەکانی، وەک ناوچەیەکی ستراتیژی و خەڵاتێکی مەزن له هەرێمی کوردستانیان ڕوانی، بۆ دەستەبەرکردنی خواستە ئایندەییەکانیان لە بواری وزە و نەوت، بە تایبەتتر لە پاش ڕاگەیاندنی پڕۆژەی دەستپێشخەریی پشتێن و ڕێگا (Belt and Road Initiative-BRI) لە لایەن حکومەتی چینەوە لە ساڵی ٢٠١٣دا. جگه له‌مه، چین بە پەرۆشەوە هەنگاوی بۆ پتەوکردنی پەیوەندییە دیلۆماسییەکانی لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا نا، به تایبه‌ت پاش کردنەوەی کونسوڵخانەی گشتی لە هەولێر لە ساڵی ٢٠١٤دا. لێرە بەدواوە، پەیوەندییەکانی چین و هەرێمی کوردستان بە جۆرێک فراوان بوو كه جگە لە پەیوەندیی ئابووری و بازرگانی، لە سەرجەم بوارەکانی دیکەی وەک کولتووری، زانستی و فەرهەنگی… هتد؛ گه‌شه‌ی کرد. ئه‌م توێژینەوەیە هەوڵێکە بۆ تیشکخستنەسەر پەیوەندیی دوولایەنەی چین و هەرێمی کوردستان لە لایەک و خستنەڕووی سیناریۆ ئایندەییەکانی ئەم پەیوەندییە لە لایەکی دیکە.
باسی یه‌كه‌م: هه‌رێمی كوردستان و چین: به‌رژه‌وه‌ندییه ئاڵوگۆڕكراوه‌كان
هەر چەندە چین و هەرێمی کوردستان دوو ئەکتەری ناهاوتا و نایەکسانن لە سەرجەم بوارەکانی ئابووری، سیاسی، سەربازی، بازرگانی و… هتد، بەڵام ئەوەی ئەو دوو لایەنەی پێکەوە کۆ کردووەتەوە بریتییە لە بوونی بەرژەوەندیی هاوبەشی دوولایەنە، کە لە بەشەکانی داهاتوودا بە وردی شرۆڤەی بابەتەکە دەکەین.
ته‌وه‌ری یه‌كه‌م: چین و هه‌رێمی كوردستان: پێگه و بایه‌خی نێوده‌وڵه‌تی
چین جگە لە فراوانیی ڕووبەرەکەی کە گەورەترین وڵاتی جیهانە و مەزندە دەکرێت بە (٩.٥٩٦.٩٦٠کم٢) کە ڕووبەرەکەی هێندەی ڕووبەری ئەمەریکا و ئەورووپایە کە ئەمەش هۆکارە کە ببێتە خاوەن پێگەیەکی جیۆپۆلەتیکی گرنگ و بەبایەخ، لە هەمان کاتدا چین زۆرترین دانیشتووانی جیهان پێک دەهێنێت کە پشتبەست بە ئاماری (٢٠٠٥)، ژمارەی دانیشتووانەکەی دەگاتە (١.٣٠٦.٣١٣.٨١٢) کەس. لە ڕووی گەشەی ئابووری و بازرگانییەوە چین پێش هەموو دەوڵەتانی جیهان کەوتووە، کە زیاتر لە (٤٠٠٠٠٠) کۆمپانیا لە (١٧٠) دەوڵەتی جیاوازی جیهانەوە لە چین سەرمایەگوزاری دەکەن([1]). داهاتی گەشەی بەرهەمی ناوخۆیی چین لە ٢٠٢١دا بە (١٧.٧) ترلیۆن دۆلار مەزندە کرا([2]). هەروەها چین لە ساڵی ٢٠٢٣دا گەورەترین هەناردەکاری ئۆتۆمبێل بووە لە جیهاندا، کە نزیکەی (٤.٩١) ملیۆن ئۆتۆمبێلی هەناردە کردووە. لە هەمان ساڵدا، وەبەرهێنانی لە بواری پیشەسازیی تەکنەلۆژیا بە بەهای (٥٤.٤٥) ملیار دۆلار زیادی کردووە لە نێوان کانوونی دووەم تاکوو تشرینی دووەم، کە (٣٧.٢٪)ی کۆی گشتیی وەبەرهێنانی ڕاستەوخۆی بیانیی چین پێک دەهێنێت لەو ماوەیەدا([3]).
لە ڕووی سەربازییەوە، چین خەرجییە سەربازییەکانی لە (٥٠) ملیار دۆلارەوە بۆ (٢٧٠) ملیار دۆلار زیاد کردووە لە نێوان ساڵانی ٢٠٠١ بۆ ٢٠٢١. پەیمانگای نێودەوڵەتیی ستۆکهۆڵم بۆ لێکۆڵینەوەی ئاشتی (SIPRI)، لە ڕاپۆرتێکدا ئاماژە بەوە دەکات کە لە ساڵی ٢٠٢١ بۆ یەکەم جار خەرجییە سەربازییەکانی جیهان گەیشتووەتە نزیکەی (٢.١) ترلیۆن دۆلار. ڕاپۆرتەکە باس لەوە دەکات کە سێ دەوڵەتی ئاسیایی (چین، هیندستان، ڕووسیا) لە پێشەنگی ئەو دەوڵەتانەن کە زۆرترین خەرجیی سەربازییان هەبووە، کە (٥٢٪)ی هەموو خەرجییەکانیش لە لایەن چین و ئەمەریکاوە بووە([4]).
بەدەر لەمانەش، چین یەکێکە لە پێنج دەوڵەتە هەمیشەییەکەی ئەنجوومەنی ئاسایشی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان کە مافی بەکارهێنانی ڤیتۆی هەیە، هەروەها یەکێکە لە نۆ هێزە ئەتۆمییەکەی جیهان.
شارەزایان و توێژەران هاوڕا نین لە ئاست بۆچوون و پێشبینییەکانیان دەربارەی ڕۆڵ و پێگەی چین لە سیستمی نێودەوڵەتیدا و کاردانەوەی بۆ پێگە و نفووزی ئەمەریکا لە جیهاندا. یەکێک لە دیارترین ئەو توێژەرانەی بە بایەخەوە دەڕوانێتە ئەم بابەتە؛ «ڕۆبەرت پەیپ» (Robert Pape)ە، باوەڕی وایە کە پاش کۆتاییهاتنی جەنگی سارد، دەوڵەتە زلهێزەکان بە تایبەت چین، لە هەوڵدایە کە پارسەنگی هێزی ئەمەریکا بکات لە سیستمی نێودەوڵەتیدا، بەڵام ئەو پارسەنگی هێزەی کە چین پەیڕەوی دەکات بریتییە لە پارسەنگی نەرم (Soft balancing)، جیاواز لەو پارسەنگی هێزە ڕەقەی (Hard balancing) کە یەکێتیی سۆڤیەت لە ماوەی جەنگی سارددا پراکتیزەی دەکرد. بە واتای ئەوەی چین پەنا بۆ بەکارهێنانی ئامرازی ناسەربازی دەبات وەک بنیاتنانی پەیوەندیی دوولایەنە، گەشەپێدانی پەیوەندییە دیپلۆماسی و ئابوورییەکان، بەشداریکردن لە دامەزراوە و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان([5]).
لە لایەکی دیکەوە پسپۆڕی ئەمەریکیی بواری زانستە ڕامیارییەکان «ساموێڵ هانتگتن» (Samuel Huntington)، ئاماژە بەوە دەکات کە سیستمی نوێی جیهانی ناکرێت بە سیستمی تاکجەمسەری هەژمار بکرێت، بەڵکوو شێوازێکی جیاوازی بەرجەستە کردووە کە بە «سیستمی تاکفرەیی» (Uni-multi system) ناوزەندی دەکات([6]). مەبەست ئەوەیە ئەمەریکا هێندە بەهێز نییە کە تەنها ڕابەرایەتیی سیستمی جیهانی بکات، لە هەمان کاتیشدا دەوڵەتانی زلهێزی نوێش، وەک چین و ڕووسیا، هێندە بەهێز نین کە سیستمێکی فرەجەمسەری بەرجەستە بکەن.
سەبارەت بە تیۆری ڕیالیزمی نوێ، وەک تیۆرێکی باڵای بواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، لایەنگرانی ئەم تیۆرە بە هەردوو ڕەوتی هێرشبەر و بەرگریکارەوە، کۆکن دەربارەی گەشەی بێوچانی چین و فراوانبوونی نفووزی لە جیهاندا، بە تایبەت لە لایەنی ئابوورییەوە. لەم بارەیەوە «ستیڤن واڵت» (Stephen Walt) پێشبینی دەکات تا ساڵی ٢٠٢٥؛ چین لە ڕووی ئابوورییەوە پێش ئەمەریکا بکەوێت و دەبێتە کاریگەرترین ئەکتەری سیستمی نێودەوڵەتی([7]). لە لایەکی دیکەوە لایەنگرانی ئەم دوو ڕەوتە ناکۆکن دەربارەی ئەو مەترسییانەی کە گەشە و هەڵکشانی نفووز و هێزی چین دروستی دەکات لە سیستمی نێودەوڵەتی بە گشتی و بەرژەوەندییەکانی ئەمەریکا بە تایبەتی. لەم ڕوانگەیەوە، تیۆرداڕێژەری ڕیالزمی هێرشبەرانە «جۆن میرشایمر» (John Mearsheimer) جەخت دەکاتەوە لەوەی کە فراوانبوونی هێز و دەسەڵاتی چین دەبێتە هۆی خوڵقاندنی گۆڕانکاری لە پەیکەری سیستمی نێودەوڵەتی. لە بەرمەبنای ئەم بۆچوونانەدا، جۆن میرشایمر سیناریۆیەکی ڕەشبینانەی بۆ ئایندەی جیهان بە گشتی و باکووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا بە تایبەتی هەیە([8]). پشتبەست بەو گریمانەیەی کە لە ئایندەدا چین باڵادەستی و هێزی لە بواری ئابووریدا دەخاتە خزمەت فراوانکردن و بەهێزکردنی لایەنی سەربازی و بەمەش ئەگەرەکانی دروستبوونی پێکدادانی سەربازیی لەگەڵ ئەمەریکادا زیاد دەکات([9]).
هەموو ئەم بۆچوون و گریمانانە ئاماژەن بۆ بەهێزبوونی چین وەک ئەکتەرێکی نوێی جیهان و گەواهیدەری بۆچوونەکانی «هینری کیسنجەر» (Henry Kissinger)ن، بەوەی سەدەی نۆزدە سەدەی ئەورووپایی بووە، سەدەی بیست سەدەی ئەمەریکایی بووە، سەدەی بیست و یەک سەدەی ئاسیایی دەبێت([10]).
لە لایەن خۆشیانەوە بەرپرسانی چین جەخت لە هەڵکشانی ڕۆڵ و پێگەی وڵاتەکەیان دەکەنەوە و هەوڵیان بۆ بنیاتنانی سیستمێکی فرەجەمسەری ناشارنەوە. لە نوێترین لێدوانیدا، وەزیری دەرەوەی چین لە سمپۆزیۆمێکدا کە لە سەرەتای ساڵی ٢٠٠٤دا ئەنجام درا، سەبارەت بە ڕەوشی نێودەوڵەتی و پەیوەندییەکانی دەرەوەی چین لە ساڵی ٢٠٢٣دا، ئاماژەی بەوە دا کە چین هەوڵ و بانگەشە بۆ بنیاتنانی جیهانێکی فرەجەمسەر دەکات و فرەلایەنیی ڕاستەقینە پراکتیزە دەکات. دووپاتی کردەوە کە چین دادپەروەری دەپارێزێت و دیموکراسیەت لە پەیوەندیی نێوان دەوڵەتان بەرەوپێش دەبات، لەگەڵ ڕەچاوکردنی یەکسانی لە نێوان دەوڵەتاندا([11]).
له به‌رانبه‌ردا، هه‌رێمی كوردستان دوای ڕاپه‌ڕینی به‌هاری ١٩٩١ كه جۆره ده‌سه‌ڵاتێكی خۆبه‌خۆی دیفاكتۆی به‌ده‌ست هێنا و دواتریش له پڕۆسه‌ی ڕووخاندنی ڕژێمی به‌عسدا هاوكاری وڵاته یه‌كگرتووه‌كان و هاوپه‌یمانان بوو و توانیی به‌شدارێكی كارای بنیاتنانه‌وه‌ی عێراقی نوێ بێت، ئه‌مه وێڕای ئه‌وه‌ی كه وه‌ک هه‌رێمێكی فیدراڵ له ده‌ستووری عێراقیی ساڵی ٢٠٠٥دا به هه‌موو دامه‌زراوه‌كانیه‌وه دانی پێدا نرا، ئه‌مه وای كرد وه‌ک ئه‌كته‌رێكی ناده‌وڵه‌تیی كارا ڕۆڵ و پێگه‌ی به‌ره‌وپێش بچێت و له ئاستی ناوچه‌كه و جیهاندا بدره‌وشێته‌وه، هه‌ر له ڕووی پێگه‌ی له عێراق و هه‌ر له ڕووی كاریگه‌ریی له ناوچه‌كه و په‌یوه‌ندییه ده‌ره‌كییه‌كانیشی كه له ڕووی سیاسییه‌وه له پارادیپلۆماسییشه‌وه به‌ره‌و پڕۆتۆدیپلۆماسی په‌ڕیبووەوە و هاوبه‌شه ئابوورییه‌كانشیی له هه‌ڵكشاندا بوون.
ئه‌مه وێڕای ڕۆڵی كارای هێزی پێشمه‌رگه له ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی مه‌ترسیی داعش له ناوچه‌كه.
هه‌موو ئه‌مانه پێمان ده‌ڵێن كه هه‌رێمی كوردستان له دوای ساڵی (٢٠٠٣)ەوە پتر بووه جێی بایه‌خی وڵاتانی ناوچه‌كه و زلهێزه‌كانی جیهانیش، هه‌ر چه‌نده سه‌رنج و ڕه‌خنه‌ی زۆر له سه‌ر شێوازی حوكمڕانی و ئازادییه‌كان و گه‌شه‌سه‌ندنی سیاسی و ئابووری له هه‌رێم، له سه‌ر ئاستی ناوخۆیی و نێوده‌وڵه‌تی، به فه‌رمی و نافه‌رمییه‌وه هه‌یه، ده‌بینین به هۆی هه‌ستیاریی پێگه‌كه‌ی و وزه‌ی زۆر كرانه‌وه‌ی به ڕووی جیهاندا، پتر بووه جێی بایه‌خی زلهێزه‌كان و له نێویشیاندا وڵاتی چین.
به‌و پێیه‌شی چین زلهێزێكی هه‌ڵكشاوه، هه‌ڵكشانێكی خێرا له ڕووی ئابووری و نه‌رم له ڕووی ستراتیژی و كولتووری و ڕكابه‌ری زلهێزه گه‌وره‌كانی جیهانه له ڕووی سه‌ربازی و ئاسایشه‌وه، بۆ ئه‌مه‌ش هه‌موو هه‌وڵێكی له ناوچه هه‌ستیار و جیۆستراتیژییه‌كانی جیهاندا ده‌خاته گه‌ڕ، له نێویشیاندا هه‌رێمی كوردستان، به‌ڵام چۆن و تا چ ئاستێک؟
ته‌وه‌ری دووه‌م: گرنگیی دوولایەنەی چین و هه‌رێمی كوردستان بۆ یەكتر
هەر چەندە بە بەراورد بە ئەمەریکا و یەکێتیی ئەورووپا و ڕووسیا، چین ئەکتەرێکی نوێیە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، لەگەڵ ئەوەشدا بە هۆکاری پێگە جیۆستیراتیژییەکەی، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست گرنگی و بایەخێکی تایبەتی دیپلۆماسیەتی چینە بە تایبەت لە سەدەی بیست و یەکدا، پاش ئەوەی سەرۆکی چین لە کۆتایی ٢٠١٣دا پڕۆژەی پشتگیریی پشتێن و ڕێگەی ڕاگەیاند. گرنگیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەوەدا بەرجەستە دەبێت کە ئاسیا و ئەورووپا و ئەفەریقا پێکەوە دەبەستێتەوە([12]).
ڕوانگەی چین بۆ پێگەی جیۆئابووریی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست؛ تێڕوانینێکی پڕ بایەخە، لەم پێناوەشدا چین پەیڕەوی ستراتیژیەت و پلانی فرەچەشنەیی دەکات بۆ دەستڕاگەیشتنی بە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. دیارترین نموونە، چین کار دەکات کە پڕۆژە دوورمەوداکەی دەستپێشخەریی پشتێنە و ڕێگا فراوانتر بکات بۆ ڕێڕەوێکی پترۆڵ و بازرگانی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. عێراق ڕۆڵێکی گرنگ لەم پڕۆژەیەدا دەبینێت، بە تایبەت لە بواری وزە و نەوتدا، بە تایبەت کاتێک عێراق دەوڵەتێکی دەوڵەمەندی سەرچاوەکانی وزەیە. بۆ نموونە؛ عێراق لە ساڵی ٢٠٢١دا پلەی یەکەمی بەدەست هێناوە بۆ وەبەرهێنانی چین لە دەستپێشخەریی پڕۆژەی پشتێنە و ڕێگە، زیاتر لە (١٠.٥) ملیار دۆلاری بۆ پڕۆژەکانی وزە و ژێرخانی دابین کرد([13]).
سیاسەتی چین لە هەرێمی کوردستان بەشێکە لە سیاسەتەکانی لە عێراق و ئەویش بەشێکە لە سیاسەتە گشتییەکانی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا([14]). کەواتە هەر چەندە هەرێمی کوردستان هەڵکەوتەیەکی جوگرافیی گرنگی هەیە، بەڵام بۆ چین گرنگیی هەرێمی کوردستان پەیوەستە بە گرنگیی جیۆپۆلەتیکی دەوڵەتی عێراقەوە([15]). بەو پێیەی عێراق بەشێکە لە پڕۆژەی ڕێگەی ئاوریشمی نوێ، بەڵام هەمەچەشنکردنی هاوبەشەکان یەکێکە لە ستراتیژییەکانی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، لەم هاوکێشەیەشدا ناکرێت پێگەی هەرێمی کوردستان وەلا بنرێت. لە چاوپێکەوتنێکیدا کونسوڵی گشتیی چین ئاماژەی بەوە دا کە “هەرێمی کوردستان بەشێک بووە لە ڕێگای ئاوریشمی بازرگانیی مێژوویی”، لە ئێستاشدا عێراق و هەرێمی کوردستانیش بەشێکن لە “دەستپێشخەریی یەک پشتێن و یەک ڕێگا” کە ناسراوە بە “ڕێگای ئاوریشمی نوێ”([16]).
لە ڕێوڕەسمێکی تایبەت بە ڕێگەی ئاوریشم، لە ڕێکەوتی ١٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣، باڵوێزی عێراق لە چین؛ شۆڕش خالید، جەختی لەوە کردەوە ئەمساڵ پێشبینی دەکرێت ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان چین و عێراق بگاتە نزیکەی (٥٠) ملیار دۆلار. بە گوتەی ناوبراو، لە داهاتوودا ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان چین و عێراق بەرەو هەڵکشان دەڕوات، “بە تایبەتی لەگەڵ هەرێمی کوردستان کە کۆمەڵێک کۆمپانیای چینیی باشی لێیە”([17]).
له به‌رانبه‌ردا، چینیش گرنگی و بایه‌خێكی زۆری بۆ هه‌رێمی كوردستان هه‌یه و یه‌كه‌م كه‌سیش كه پەیی به‌و گرنگییه بردووه و بایه‌خی پێ داوه، له سه‌رده‌می ئۆپۆزسیۆنبوون و له سه‌رده‌می بوونیشی له لوتكه‌ی ده‌سه‌ڵاتدا له عێراق، مام جه‌لال بووه.
له ڕاستیدا چین ده‌روازه‌یه‌كی سیاسی و ئابووری و بازرگانی و كولتووریی گه‌وره و فراوان و پڕبایه‌خه بۆ هه‌رێمی كوردستان، چونكه ئه‌و وڵاته، هه‌ر چه‌نده له ڕووی سیاسییه‌وه پشتیوانیی سه‌ربه‌خۆیی و جوداخوازی ناكات، لێ له ڕووی بازرگانی و ئابووری و زانستی و كولتوورییه‌وه بایه‌خی تایبه‌تی بۆ هه‌رێمی كوردستان هه‌یه، ئه‌مه‌ش له باسی دووه‌می ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا زیاتر ڕوون ده‌بێته‌وه.
باسی دووه‌م: په‌یوه‌ندییه دیپلۆماسییهكانی ئێستای نێوان چین و هه‌رێمی كوردستان
لە سەردەمی ئێستادا پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان شادەماری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان پێک دەهێنن، لەم پێناوەشدا دەوڵەتان هاوتەریب لەگەڵ گرنگیدانیان بە لایەنی سیاسی و ئاسایش و سەربازی، بە بایەخەوە دەڕواننە پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان. ئەم باسە تەرخان کراوە بۆ هەڵسەنگاندنی دۆخی ئێستای پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی چین و هەرێمی کوردستان، لە هەمان کاتدا تیشک خستنەسەر پایەکانی بەهێزکردنی ئەم پەیوەندییە دیپلۆماسییانە؛ بەشێکی سەرەکیی دیکەی باسەکەیە.
ته‌وه‌ری یه‌كه‌م: دۆخی ئێستای په‌یوه‌ندییه دیپلۆماسییه‌كان
پاش بە فەرمی ناساندنی هەرێمی کوردستان وەک هەرێمێکی سەربەخۆ لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقی فیدراڵ، دەرفەتێکی ناوازە بوو بۆ ئەم هەرێمە کە پەیوەندییە دەرەکی و دیپلۆماسییەکانی بە شێوەیەکی یاسایی و دەستووری گەشە پێ بدات. سەبارەت بە پەیوەندییەکانی دەرەوەی حکومەتی هەرێمی کوردستان، دەستووری نوێی عێراق ڕەواییەکی دەستووری بە حکومەتی هەرێم دەدات بۆ پراکتیزەکردنی پەیوەندییەکانی دەرەوەی، هەرێمیش بە مافی یاسایی و دەستووریی خۆی دەزانێت بۆ ئەنجامدانی پەیوەندییەکانی دەرەوە. بۆ نموونە؛ لە بڕگەی چوارەمی مادەی (١٢١)ی دەستوور؛ بوارەکانی کولتووری، کۆمەڵایەتی و گەشەپێدان وەک بەشێک لە دەسەڵاتەکانی هەرێمی کوردستان لە ئاستی دەرەکی ئاماژەی پێ کراوە([18]).
هه‌ر چه‌نده هه‌رێمی كوردستان كاری له سه‌ر جێبه‌جێكردنی ئه‌م بڕگه ده‌ستوورییه نه‌كرد، ئه‌و هه‌نگاوی گه‌وره‌تر له‌وه‌ی نا و وه‌كوو نیمچه‌ده‌وڵه‌تێک مامه‌ڵه‌ی كرد. بۆیه هه‌ر دوابەدوای پەسەندکردنی دەستووری نوێی عێراق، حکومەتی هەرێم چەند یاسایەکی دەرکرد و چەند دامەزراوەیەکی بۆ بەڕێوەبردنی کاروباری دەرەوەی حکومەتی هەرێم دامەزراند. کابینەی پێنجەم بە پێی فەرمانی جێبەجێکاری ژمارە (١٤٣)ی حکومەتی هەرێم، لە ئەیلوولی ٢٠٠٦دا سەردەمێکی نوێی لە پەیوەندییە دەرەکییەکانی دەست پێ کرد بە دامەزراندنی فەرمانگەی پەیوەندییەکانی دەرەوە، کە دامەزراوەیەکی فەرمی و دانەبڕاوە لە حکومەتی هەرێم و لە ئاست و پلەی وەزارەتدایە. ئامانجە سەرەکییەکانی ئەم فەرمانگەیە بریتین لە پێشخستن و پاراستنی بەرژەوەندییەکانی هاوڵاتییانی کوردستان و ناوچەکە لە دەرەوەی وڵات و هاندانی پەیوەندییە ئابووری و سیاسییەکان لەگەڵ کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی([19]).
هاوتەریب لەگەڵ دامەزراندنی فەرمانگەی پەیوەندییەکانی دەرەوە، لە هەمان ساڵدا بە مەبەستی هەماهەنگیکردنی چالاکییە دەرەکییەکان، فەرمانگەی پرۆتۆکۆلی حکومەتی هەرێم پێک هێنرا بۆ هەماهەنگیی کاری پرۆتۆکۆل و ئەتەکێتی سەردانی شاندە بیانییەکان و مەراسیمی کۆبوونەوە و کۆنفڕانسە سیاسییە نێودەوڵەتییەکان لە ناوچەکە و جیهان([20]).
کردنەوەی کونسوڵخانەی گشتیی چین لە هەولێر لە ٣٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤، بە هەنگاوێکی پڕ بایەخی بەهێزکردنی پەیوەندییەکانی هەردوو لایەن هەژمار دەکرێت. هەر چەندە بڕیار بوو چین لە ٢٠١٢دا کونسوڵخانە لە هەولێر بکاتەوە، باڵام بوونی کۆمەڵێک کێشەی لۆجستی؛ پڕۆسەکەی بۆ ساڵی ٢٠١٤ دوا خست([21]). لە ڕێوڕەسمی کردنەوەی کونسوڵی گشتیی چین، سەرۆکی پێشووی حکومەتی هەرێمی کوردستان نێچیرڤان بارزانی جەختی لەوە کردەوە کە کردنەوەی کونسوڵخانەی چین لە هەولێر دەستپێکی پەیوەندییە کولتووری و ئابووری و سیاسییەکانیان دەبێت لەگەڵ دەوڵەتی ناوبراو([22]). ئەوەی جێگەی ئاماژەیە، کردنەوەی کونسوڵخانەی چین لە هەرێمی کوردستان لە کاتێکدا بوو کە گرووپی تیرۆرستیی دەوڵەتی ئیسلامیی ناسراو بە «داعش»؛ هێرشی چڕی بۆ ناوچەکە دەست پێ کردبوو، لە کاتێکدا زۆرێک لە وڵاتان نوێنەرە دیپلۆماسییەکانیان لە هەرێم کشاندنەوە، لە کاتێکدا چین بە کردنەوەی کونسوڵخانە لەو دۆخەدا هەوڵی دا پەیامی “هاوڕێی تەنگانە” بگەیەنێتە هەرێمی کوردستان([23])، ئەمەش پەیامێکی گرنگە کە چین هەوڵ دەدات بەم ڕێگایە پێگەی خۆی وەکوو کێبڕکێکارێکی ئەمەریکا لە ناوچەکە بەهێز بکات، لە کاتێکدا ئەمەریکا ئەکتەرێکی باڵادەستە لە ناوچەکە لە لایەنەکانی سیاسی و ئابووری و ئاسایشەوە([24]).
تەنانەت بەر لە کردنەوەی کونسوڵخانەی چین لە هەولێر، باڵوێزی چین لە بغداد، لە چوار بۆنەی جیاواز لە ساڵاکانی (٢٠٠٥، ٢٠١٢، ٢٠١٣، ٢٠١٤)، سەردانی سەرۆکی هەرێمی کوردستانی کردووە و جەختی لە بەهێزکردنی پەیوەندی دوو لایەنە کردۆتەوە. لە بەرامبەردا، حکومەتی هەرێمی کوردستان هەوڵیداوە لە ڕێگەی بەهێزکردنی پەیوەندییەکانی لە چین جۆرێک لە سەربەخۆیی بەرامبەر بە بغداد بەدەست بهێنێت و جۆرێک لە پشتیوانی سیاسی بۆ قەوارەی هەرێم دەستەبەر بکات([25]).
یەکێکی دیکە لە هەنگاوە پڕ بایەخەکان بۆ هەرێمی کوردستان و واڵاکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ دەوڵەتانی هەرێمی و جیهانی، بریتییە لە سەردانی شاندە بیانییەکان بۆ هەرێم لە سەر ئاستە جیاوازەکانی وەک سەرۆکی دەوڵەت، وەزیری دەرەوە، نێردراوە دیپلۆماسییەکان… هتد. سەبارەت بە پەیوەندییەکانی چین و هەرێمی کوردستان لەم بوارەدا، تاکوو ئێستا پەیوەندییەکان تا ڕادەیەک سنووردارە. بۆ نموونە: لە نێوان ساڵانی (٢٠٠٥-٢٠١٧)، لە کۆی (٥٦٧) سەردان لە لایەن شاندی وڵاتانی بیانی کە سەردانی هەرێمی کوردستانیان کردووە و لە لایەن سەرۆکی هەرێمی کوردستانەوە پێشوازییان لێ کراوە، بەڵام هیچ سەردانێک لەم ماوەیەدا لە لایەن چینەوە بۆ هەرێم ئەنجام نەدراوە. لە هەمان ماوەدا، (٢٧٥) سەردان لە لایەن باڵوێزی (٣٩) دەوڵەت و یەکێتی ئەورووپاوە بۆ هەرێم ئەنجام دراوە، باڵوێزی چین تەنها (٣) سەردانی ئەنجام داوە. بە هەمان شێوە، سەبارەت بەو سەردانانەی کە لە لایەن باڵوێزی وڵاتانی جیهانەوە بۆ هەرێمی کوردستان ئەنجام دراوە لە ساڵانی (٢٠١٢-٢٠١٨) کە لە لایەن لێپرسراوی فەرمانگەی پەیوەندییەکانی دەرەوە پێشوازییان لێ کراوە، لە کۆی (٢٠٤) سەردان، چین تەنها (٤) سەردانی ئەنجام داوە([26]).
سەبارەت بە سەردانی شاندە دیپلۆماسییەکانی هەرێمی کوردستان بۆ دەرەوە، ئەوەی بەدەردەکەوێت سەردانێکی سنووردار بۆ وڵاتی چین ئەنجام دراوە بە بەراورد بە وڵاتەکانی دیکەی جیهان. بۆ نموونە؛ لە ساڵی ٢٠١٤، لە کۆی (١٣) سەردان هیچ سەردانێک بۆ چین ئەنجام نەدراوە. لە ٢٠١٥، لە کۆی (٣٠) سەردان هیچ سەردانێک بۆ چین نەبووە. لە ٢٠١٦، لە کۆی (١٣) سەردان تەنها یەک لەو سەردانانە بۆ چین ئەنجام دراوە بە سەرۆکایەتیی فەلاح مستەفا و شاندی یاوەری لە ڕێکەوتی ٢٤ی ئازاری ٢٠١٦، بە مەبەستی گفتوگۆکردن دەربارەی جەنگی دژ بە داعش و چارەسەرکردنی کێشەی ئاوارەکان لە هەرێمی کوردستان و جگە لە جەختکردنەوە لە پتەوکردنی پەیوەندیی دوو لایەنە. سەبارەت بە ساڵی ٢٠١٧، لە کۆی (١٤) سەردان؛ هیچ سەردانێک بۆ چین ئەنجام نەدراوە([27]).
لەگەڵ سنوورداریی ژمارەی سەردانەکان و شاندە دیپلۆماسییەکان لە نێوان چین و هەرێمی کوردستان، بەڵام ڕێڕەوی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان لە نێوان هەردوو لا لە گەشەی بەردەوامدایە. لە نوێترین هەوڵدا، لە دیدارێکیدا لیۆ جیۆن؛ کونسوڵی نوێی کۆماری چینی میللی لەگەڵ سەرۆکی هەرێمی کوردستان لە ڕێکەوتی ٢٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣، جگە لە تاوتوێکردنی پەیوەندیی چین و هەرێمی کوردستان و جەختکردنەوە لە خواستی دوولایەنە لە پێناو فراوانکردن و برەودان بە پەیوەندییە هاوبەشەکان، کونسوڵی گشتی ئاماژەی بە پلانی داهاتووی وڵاتەکەی کرد بۆ کردنەوەی بەشی خزمەتگوزاریی ڤیزا([28])، کە ئامانج لێی ئاسانکاریی هاتوچۆی هاوڵاتییانی هەرێمی کوردستانە بۆ وڵاتی چین. لە ڕێکەوتی ٢٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤، ئەم سەنتەرە بە شێوازێکی فەرمی دەستبەکار بووە([29]).
ئەوەی تاکوو هەنووکە جێگەی پرسیارە، بۆچی هەرێمی کوردستان نوێنەرایەتیی نییە لە چین؟ هەر چەندە شارەزایان وەڵامی جیاواز و تەنانەت دژبەیەکیان هەیە بۆ ئەم پرسە. لەم بارەیەوە د. محەمەد سابیر؛ باڵوێزی پێشووی عێراق لە چین، لە چاوپێکەوتنێکدا باس لەوە دەکات کە “چین جیاواز لە هەموو دەوڵەتانی جیهان؛ نوێنەرایەتیی ئەکتەرە نادەوڵەتییەکان لە وڵاتەکەیدا پەسەند ناکات، ئەمەش پەیوەستە بە خودی سیاسەتی دەوڵەتەکەوە، واتە نەک تەنها هەرێمی کوردستان، بگرە هیچ پارتێکی سیاسی یاخود هەرێمێکی دیکەی جیهان نوێنەرایەتییان نییە لە چین”([30])، واتە چین هەموو جۆرە پەیوەندییەکی دیپلۆماسیی لەگەڵ ئەکتەرە نادەوڵەتی و قەوارە نیمچەحکومییەکاندا ڕەت دەکاتەوە.
لە لایەن خۆیەوە، فه‌لاح مسته‌فا؛ ڕاوێژکاری سەرۆکی هەرێمی کوردستان، ئاماژەی بەوە دا کە هەرێمی کوردستان لە پلانیدایە ژمارەی نێردراوە دیپلۆماسییەکانی لە وڵاتانی جیهان زیاد بکات، لە نێویشیدا لە ڕۆژهەڵاتی ئاسیا. هۆکاری نەکردنەوەی نوێنەرایەتیی لە چین بۆ ئەوە گەڕاندەوە کە پاش شەڕی داعش و بڕینی بەشەبودجەی هەرێمی کوردستان لە لایەن حکومەتی ناوەندەوە و دابەزینی نرخی نەوت و بوونی ژمارەیەکی زۆر ئاوارە لە هەرێم، ئاستەنگ بوون بۆ پێشکەشنەکردنی داواکاری بۆ کردنەوەی نوێنەرایەتی لە چین. بە هەمان شێوە، کونسوڵی گشتیی پێشووی چین لە هەولێر (نی روچی Ni Ruchi)، جەختی کردەوە هۆکاری نەبوونی نوێنەرایەتیی هەرێم لە پەکین پەیوەستە بە پێشکەشنەکردنی داوای فەرمی لە لایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بۆ ئەم مەبەستە([31]).
هەندێک لە شارەزایانی بواری پەیوەندییەکانی چین و هەرێمی کوردستان جەخت لەوە دەکەنەوە کە چین زیاتر لەوەی گرنگی بدات بە پەیوەندیی نێوان حکومەتی هەرێم و وڵاتەکەی، گرنگی دەدات بە پەیوەندییەکانی لەگەڵ پارتە سیاسییەکانی کوردستان. پەکین دەیەوێت پەیوەندییەکانی لەگەڵ کادیری پارتە سیاسییە دیارەکانی وەکوو پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان پتەو بکات([32]).
هەر چەندە کردنەوەی نوێنەرایەتیی هەرێمی کوردستان لە چین چاوەڕوان ناکرێت هەنگاوێکی ئاسایی و ئاسان بێت، بەڵام ئەوەی جێگەی گومان نییە؛ کردنەوەی ئەم نوێنەرایەتییە سوودێکی زۆر بە پەیوەندییەکانی هەردوو لا لە بوارە جیاوازەکان دەگەیەنێت.
ته‌وه‌ری دووه‌م: پایه‌كانی به‌هێزكردنی په‌یوه‌ندییه دیپلۆماسییه‌كان
سەرجەم پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان لە نێوان دەوڵەتانی خاوەن سەروەری بێت یان ئەکتەرە نادەوڵەتییەکان، گەشە و پتەوکردنی پەیوەستە بە کۆمەڵێک پایەی دیاریکراوەوە. ئەم بابەتە جێگەی بایەخی ئەم تەوەرەیەی توێژینەوەکەیە.
یەکەم: پایه‌ی ئابووری و بازرگانی
چەقی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی چین و هەرێمی کوردستان بواری بازرگانییە، بە تایبەت بازرگانی لە کەرتی وزە. ئاسایشی وزە بەشێکی دانەبڕاوە لە دیپلۆماسیەتی چین بەرامبەر بە جیهان بە گشتی و بەرامبەر بە عێراق و هەرێمی کوردستان بە تایبەتتر. ڕاگوزەری مێژووی چین لەگەڵ وزە و نەوتدا مێژوویەکی جیاواز و تایبەتە. لە پاش شۆڕشی چینی، یەکێتیی سۆڤیەت سەرچاوەی یەکەمی دەستەبەرکاری پێداویستییەکانی وزەی چین بوو. پاشان پەیوەندییەکانی ئەم دوو دەوڵەتە بەرەو لاوازی هەنگاوی نا، تا کار گەیشتە ئاستی بەریەککەوتن لە ساڵی ١٩٦٩دا کە ئەمەش هۆکاری سەرەکیی کۆتاییهاتنی پەیوەندیی نێوان ئەم دوو دەوڵەتە بوو لە بواری وزەدا. لە کۆتایی هەشتاکاندا چینییەکان گەیشتنە ئەو ڕاستییەی کە دەستەبەرکردنی ئاسایشی وزە دەخوازێت لە دەرەوەی سنووری وڵاتەکەیان دەستەبەری سەرچاوەی وزە و نەوت بکەن. سەبارەت بە پەیوەندییەکانی چین و عێراق لە بواری نەوتدا، دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی سەرەتای نەوەدەکان، ئەمەش بە هۆکاری ئەوەی چین هەمیشە دژی سزا و ئابڵووقە ئابوورییەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان و ڕۆژئاوا بوو دژ بە عێراق، ئەمەش هۆکارێک بوو کە جۆرێک لە پەسەندکردن لە لایەن ڕژێمی پیشووی عێراق بەرامبەر بە چین هەبێت. پاش پەسەندکردنی بڕیاری نەوت بەرامبەر بە خۆراک لە ساڵی ١٩٩٦، دەرفەتێکی زێڕینی بۆ چین ڕەخساند بۆ بەشداریکردنی لە کەرتی نەوتی عێراق. هەردوو دەوڵەت لە ساڵی ١٩٩٧ گەیشتنە لێکتێگەیشتنێکی هاوبەش کە ڕێگە بە چین بدرێت لە کێڵگەی نەوتی ئەحدەب وەبەرهێنان بکات، بەڵام بە هۆکاری ناسەقامگیریی دۆخی سیاسی و ئەمنی لە عێراق([33]). پاش گۆڕینی ڕژێمی سیاسی لە عێراق، دووبارە چین بە کاراییەوە بەشداریی کرد لە کەرتی نەوتدا، لەم چوارچێوەیەشدا ناکرێت پێگەی هەرێمی کوردستان نادیدە بگیرێت.
چین دووەم گەورەترین بەکاربەری نەوتە لە جیهاندا و ڕۆژانە (١١.١) ملیۆن بەرمیل بەکار دەبات([34]). لەم سۆنگەیەوە، گرنگیی عێراق و هەرێمی کوردستان بۆ چین پەیوەستە بە زۆریی ڕێژەی یەدەگی نەوت و گازی سروشتی. دەزگای زانیاریی وزەی ئەمەریکا یەدەگی نەوتی عێراق بە (١١٢) ملیار بەرمیل دەخەمڵێنن، کە بە پلەی دووەم دێت لە سەر ئاستی جیهان دوای دەوڵەتی سعودیە([35]). لە هەمان کاتدا پشتبەست بە زانیارییەکانی وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان، نەوتی یەدەگی هەرێم دەگاتە (٤٥) ملیار بەرمیل([36])، شەشەم گەورەترین خاوەنی یەدەگی نەوتە لە جیهاندا([37]). یەدەگی غازی سەلمێنراوی هەرێمی کوردستان بە زیاتر لە (٢٥) ترلیۆن پێ سێجا مەزندە دەکرێت، ئەمەش هاوتایە بە (٢٠٪)ی کۆی یەدەگی سەلمێنراوی غاز لە سەرتاسەری عێراق([38]).
کۆمپانیا چینییەکان لە پێشەنگی ئەو کۆمپانیا بیانییانەن کە لە هەرێمی کوردستان لە کەرتی وزە وەبەرهێنان دەکەن. لە ئابی ٢٠٠٨دا، کۆمپانیای دەوڵەتیی نەوتی کیمیایی چین (سینۆپیک) کە دووەم گەورەترین کۆمپانیای نەوتە لە چین و گەورەترین پاڵاوگەیە لە ئاسیا، پشکەکانی کۆمپانیای ئەداکسی سویسریی بە بڕی (٧.٢٤) ملیار دۆلار کڕییەوە([39]). بەم شێوەیەش سینۆپێک توانیی دوو کێڵگە نەوتیی لە هەرێم دەست بکەوێت، بە هۆکاری ئەوەی ئەداکس (٣٠٪)ی گرێبەستی هاوبەشی بەرهەمهێنان لە کێڵگەی تەقتەق و (٢٦.٦٧٪)ی سوودی کارکردنی لە کێڵگەی نەوتی سەنگاو هەبوو([40]). لە پاش ساڵی ٢٠٠٩، ئامادەیی کۆمپانیا چینییەکان لە هەرێمی کوردستان گەیشتە لوتکە، بە جۆرێک لە ماوەی ساڵانی (٢٠٠٩-٢٠١٤)؛ ژمارەی بیرەنەوتە وەبەرهێنەکان لە هەرێمی کوردستان گەیشتە ١٦ بیرەنەوت([41]).
پاش کشانەوەی هێزی ئەمەریکا لە عێراق لە کانوونی دووەمی ٢٠١١دا، دەرفەتێکی گرنگی بۆ چین ڕەخساند کە پەرە بە پەیوەندییە بازرگانی و ئابوورییەکانی بدات لە عێراق و هەرێمی کوردستان بە تایبەت لە کەرتی وزە و نەوتدا. چین لە ساتی پڕۆسەی ئازادیی عێراقدا پلەی شەشەمی سەر ئاستی جیهان بوو لە لایەنی ئابوورییەوە، لە ساتی کشانەوەی سوپای ئەمەریکا لە عێراق پلەکەی هەڵکشا بۆ پلەی دووەمی سەر ئاستی جیهان([42]). لەگەڵ ئەوەشدا کۆمپانیا چینییەکانی بواری نەوت لە عێراق براوەی زۆربەی گرێبەستە نەوتییەکانە بە بەراورد بە کۆمیانیا ڕۆژئاواییەکان، ئەمەش بە هۆکاری ئەوەی کە کۆمپانیا چینییەکان کۆمپانیای حکومین و بەدوای قازانجدا ناگەڕێن بە پێچەوانەی کۆمپانیا ڕۆژئاواییەکان([43]).
هاوشان لەگەڵ کردنەوەی کونسوڵخانەی چین لە هەولێر، ویستێکی زۆر هەبوو لە لایەن چینەوە بۆ زیادکردنی ڕێژەی هەناردەکردنی نەوت لەو کێڵگانەی لە ژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمی کوردستاندا بوون، کە زیاتر لە دوو ملیۆن بەرمیل نەوت مانگانە هەناردەی چین دەکرا لە ڕێگەی بەندەری جەیهانەوە. لە بەرامبەردا خواستی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ هەناردەکردنی نەوتی خاو بۆ چین زیادی کرد، پاش ئەوەی کێشە لە نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی ناوەند دروست بوو لە ئەنجامی پابەندنەبوونی حکومەتی هەرێم بە ناردنی نەوت لە ڕێگەی بەغدادەوە، لە بەرامبەردا حکومەتی ناوەند بەشەبودجەی هەرێمی بڕی لە بودجەی گشتیی ساڵانە، ئەمەش هۆکارێکی سەرەکی بوو کە خواستی هەرێمی کوردستان بۆ ناردنی نەوتی خاو بۆ چین زیاد بکات، بە تایبەت کە نەوت تاکە سەرچاوەی داهاتی هەرێمی کوردستانە([44]).
پەیوەندییە بازرگانییەکانی چین و هەرێمی کوردستان بەردەوام لە هەڵکشاندایە، بە جۆرێک لە ئێستادا چین پلەی سێیەمین هاوبەشی بازرگانیی هەرێمی کوردستان پێک دەهێنێت پاش تورکیا و ئێران. کونسوڵی گشتیی چین ئاماژەی بەوە دا کە ساڵانە بە بڕی (٢.٥) ملیار دۆلار شمەک و کاڵا لە چینەوە هاوردەی هەرێمی کوردستان دەکرێت، هەروەها جەختی کردەوە کە “هەرێمی کوردستان کانێکی زێڕە بۆ وەبەرهێنانی بیانی”([45]). بۆ نموونە؛ گرووپی کۆمپانیای «ئەلسەرد» (Al-Sard) کە بنکەکەی لە هەرێمی کوردستانە، نزیکەی (٣٠٪)ی کاڵاکانی لە کوردستان دەفرۆشێت، تەنانەت پێش ڕووخاندنی ڕژێمی پێشووی عێراق، چین لە ڕێگەی ئێرانەوە کاڵاکانی هاوردەی کوردستان دەکرد([46]). زیاتر لەمەش، کۆمپانیا چینییەکانی بواری پەیوەندیکردن وەک هواوی (Huawei) و زی تی ئی (ZTE) زیاتر لە (٨٠٪)ی پەیوەندییەکانی کوردستان و عێراق دابین دەکەن، لە ڕێگەی سێ کۆمپانیای گەورەی عێراقییەوە؛ ئاسیا سێڵ و زەین و کۆڕەک([47]).
لە نوێترین چاوپێکەوتنی نێوان کونسوڵی گشتیی چین و وەزیری بازرگانی و پیشەسازیی هەرێمی کوردستان لە ڕێکەوتی ٨ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤، کونسوڵی گشتی جەختی کردەوە لەوەی کە لە ئێستادا نزیکەی (٦٠) کۆمپانیای چینی لە هەرێمی کوردستان کار دەکەن و هەوڵ بۆ زیادکردنی ئەم ژمارەیەش دەدەن([48]). بۆ نموونە؛ کۆمپانیاکانی وەک (Huawei، Sinoma-Suzhou، CMEC) وەبەرهێنانی فراوان لە هەرێمدا دەکەن. کۆمپانیای (Sinoma-Suzhou) بە تەنها بڕی (١٣.٤) ملیۆن دۆلاری لە هەرێمی کوردستان وەبەر هێناوە([49]).
جگە لە بواری بازرگانی و نەوت، چین ڕۆڵێکی سەرەکی و کاریگەر لە پڕۆژە وەبەرهێنانەکانی هەرێمی کوردستان دەبینێت. بۆ نموونە؛ چین بە بڕی ٥ ملیار دۆلار وەبەرهێنانی کردووە لە هەرێم بە دروستکردنی یەکەیەکی نیشتەجێبوون بە ناوی «Happy City»کە پێشبینی دەکرێت زیاتر لە (٨٠٠٠) هەلی کاری نوێ بڕەخسێنێت([50]). لە هەنگاوێکی هاوشێوەدا، کۆمپانیایەکی چینی لە مانگی ئەیلوولی ٢٠٢٠دا داواکاریی پێشکەش کرد بۆ دروستکردنی پڕۆژەیەک بە ناوی «Touristic City» بە بڕی (٥) بلیۆن دۆلار. لەم بارەیەوە بەڕێوەبەری وەبەرهێنان لە هەولێر ئاماژەی بەوە دا ئەم پڕۆژەیە زیاتر لە (٨٠٠٠) هەلی کار دەڕەخسێنێت. زیاتر لەوەش، لە مانگی کانوونی دووەمی ٢٠٢١دا کۆمپانیایەکی چینی بەردی بناغەی گەورەترین سەنتەری بازاڕکردنی دامەزراند. کونسوڵی گشتیی چین لە هەولێر کە ئامادە بوو لە ڕێوڕەسمی کردنەوەی پڕۆژەکە، جەختی لەوە کردەوە کە پڕۆژەکە هەنگاوێکی باش دەبێت بۆ بەهێزکردنی پەیوەندییەکانی هەردوو لا لە بوارەکانی ئابووری و بازرگانی([51]).
هەر چەندە دەیتایەکی ورد و دروست بەردەست نییە، بەڵام بە هۆکاری زیادبوونی ڕێژەی وەبەرهێنان لە لایەن کۆمپانیا چینییەکانەوە؛ ژمارەیەکی زۆر لە هاوڵاتییانی چین لە کوردستان کار دەکەن، بۆ نموونە: لە ساڵی ٢٠١٦دا نزیکەی (٨٠٠) کرێکار و خاوەنکاری چینی لە کوردستان کاریان کردووە([52]).
لە پڕۆژەیەکی دیکەی هاوبەشدا، وەزارەتی کشتوکاڵی هەرێمی کوردستان لەگەڵ گرووپی نێودەوڵەتیی کۆمپانیای «پاوەر چاینا»ی چینیدا ڕێککەوتننامەی لێکتێگەیشتینان واژۆ کرد بە مەبەستی دروستکردنی چوار بەنداو لە هەرێم. لەم بارەیەوە وەزیری کشتوکاڵی حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕایگەیاند کە کۆمپانیا چینییەکە گرێبەستێکی باشی پێشکەش بە هەرێم کردووە بە مەبەستی بنیاتنانی بەنداوەکان بە تێچوویەکی کەمتر بە بەراورد بە کۆمپانیا بیانییەکانی دیکە([53]).
دەتوانرێت بوترێت گەشەی ئابووری ئەو بوارە ستراتیژییە باڵایەی چینە کە تا ئێستا سەرکەوتووترین دەوڵەت بووە لە بوارەدا، بە جۆرێک چین هەموو هەوڵ و پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی خستووەتە خزمەت گەشەی ئابووری و بازرگانی. هەرێمی کوردستانیش بەدەر نییە لەم هاوکێشە و ستراتیژییە باڵایەی چین، بە جۆرێک بەرهەمەکان و کاڵاکانی وڵاتی چین زۆرێک لە بازاڕەکانی هەرێمی کوردستانیان پاوان کردووە.
دووەم: پایەی كولتووری و ڕۆشنبیری
چین هەوڵی داوە لە ڕێگەی پراکتیزەکردنی هێزی نەرم و وەک بەشێک لە چالاکییە دیپلۆماسییەکانی لە هەرێمی کوردستان؛ پەیوەندییە زانستی و ڕۆشنبیرییەکانی لەگەڵ ئەم هەرێمە گەشە پێ بدات، ئەویش بە ڕەخساندنی هەلی خوێندن لە چین و ئاشنابوون بە زمان و کولتووری ئەو وڵاتە.
کولتوور و زمان هەمیشە بەشێکی سەرەکی و پڕبایەخی سیاسەتی نەرمەهێزی چین بووە بەرامبەر جیهان، لەم بارەیەوە سەدان دامەزراوەی کۆنفۆشیۆسی لە سەرانسەری جیهاندا بۆ ناساندنی کولتوور و زمانەکەی دامەزراندووە([54]).
بە مەبەستی پەرەپێدانی پەیوەندییە زانستییە دوولایەنەکان، لە ساڵی ٢٠١٩ بەشی خوێندنی زمانی چینی لە زانکۆی سەڵاحەدین لە هەولێر کرایەوە. لە بەرامبەردا، پلان دانراوە بۆ کردنەوەی بەشی زمانی کوردی لە زانکۆی بەیجینگ([55]). لە بواری زانستییشدا، چین ساڵانە هەلی خوێندن و سکۆڵەرشیپ پێشکەش بە خوێندکارانی عێراق و هەرێمی کوردستان دەکات.
زمان بەشێکی دانەبڕاوە لە دیپلۆماسیەت و هێزی نەرمی چین بەرامبەر بە هەرێمی کوردستان، لەم بوارەدا کونسوڵخانەی چین لە ئێستادا چالاکیییەکانی بە شێوەیەکی بەرچاو لە فراونبووندایە و ڕۆژانە هەواڵ و چالاکییەکان بە زمانی کوردی لە پەڕە فەرمییەکانیان لە سۆشیالمیدیا بڵاو دەکاتەوە، هەروەها خول و ڕاهێنان پێشکەش بە گەنجانی کورد دەکات بە مەبەستی ناساندنی کولتوور و زمانی چینی([56]).
لە نوێترین چالاکیدا، سەنتەری لێکۆڵینەوەی چین لە ١٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ لە زانکۆی سلێمانی دامەزرا، کە ئامانجی گەشەپێدانی پەیوەندی و لێکتێگەیشتنی هاوبەشە لە نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و چین لە ڕێگەی ئەنجامدانی توێژینەوە و چالاکیی زانستی و بەهێزکردنی پەیوەندییە کولتوورییەکان و ئەکادیمییەکان.
سێیەم: پایه‌ی سیاسی و ئاسایشی
پەیوەندییەکانی چین و هەرێمی کوردستان لە لایەنی سیاسیدا سنووردارە بە بەراورد بە لایەنەکانی وەک ئابووری و بازرگانی، ئەمەش بە پلەی یەکەم پەیوەستە بە خودی سیاسەتی دەرەوەی چین کە پشتگیریی بزووتنە ڕزگاریخوازەکانی جیهان ناکات([57]). هەر لە سەرەتای دامەزراندنی کۆماری گەلی چین لە ساڵی (١٩٤٩)ەوە، پەکین بە توندی دژی سەرجەم بزووتنەوە ڕزگاریخوازەکانی جیهان بووە، بە مەبەستی بەدەستهێنانی پشتیوانی بۆ دژایەتیکردنی بزووتنەوە ڕزگاریخوازەکانی ناوخۆی وڵاتەکەی. چین پڕۆسەی جوداخوازی (Separatism) بە یەکێک لە “سێ هێزە شەڕەنگێزەکە” ناوزەند دەکات، کە هاوتایە لەگەڵ تیرۆر و توندڕەوی. ئامانجی سەرەکیی چین بریتییە لە پاراستی یەکپارچەیی خاکەکەی لە بەرامبەر هەموو ئەو هەوڵانەی دەدرێت بۆ سەربەخۆیی، وەک: کێشەی دوورگەی تایوان و تیبت و ئیگۆرییەکان. چین هەمیشە جەخت لەوە دەکاتەوە کە ئەو نەتەوە و گەلانەی بێ دەوڵەتن، مەرج نییە دەوڵەتی سەربەخۆ پێک بهێنن([58]). لە هەمان کاتدا، چین باوەڕی وایە کە جوداخوازی بە مانای بەرپابوونی جەنگ و سەرهەڵدانی ناسەقامگیری دێت لە جیهاندا([59]).
سەبارەت بە هەرێمی کوردستان، ئەگەرچی چین پشتگیری لە مافە ڕەواکانی کورد دەکات چ لە سەر ئاستی دەوڵەتی فیدراڵ یاخود بەدەستهێنانی ئۆتۆنۆمی لە چوارچێوەی ئەو دەوڵەتەی تێیدایە، بەڵام پشتگیریی دروستبوونی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستان ناکات([60]). دروستبوونی کوردستانێکی سەربەخۆ دەکرێت لە چەند لایەنێکەوە زیان بە بەرژەوەندی و ئاسایشی نیشتمانیی چین بگەیەنێت، یەکەم: دروستبوونی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستان ئەگەری هەیە کە سەقامگیریی ناوچەکە بە گشتی بخاتە مەترسییەوە کە ئەمەش زیان بە بەرژەوەندییە ئابووری و ستراتیژییەکانی چین لە ناوچەکەدا دەگەیەنێت. لە هەمان کاتدا، سەربەخۆیی کوردستان دەکرێت پاڵنەرێک بێت بۆ بزووتنەوە ڕزگاریخوازەکانی دیکە بۆ بەدەستهێنانی سەربەخۆیی. دووەم: دەوڵەتانی دراوسێی کوردستان؛ ئێران و سووریا و تورکیا و عێراق دژی سەربەخۆیی کوردستانن، لە ئەگەری پشتیوانیکردنی چین لە دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستان، بەرژەوەندی و پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئەو دەوڵەتانەدا زیانی بەر دەکەوێت. سێیەم: دروستبوونی دەوڵەتی کوردستان بە ئەگەرێکی زۆرەوە دەوڵەتێک دەبێت کە هاوپەیمانی ڕۆژئاوا و ئەمەریکا دەبێت، ئەمەش بە مانای کەمکردنەوەی ڕۆڵی چینە لە ناوچەکەدا و تا ڕادەیەکی زۆر بەرژەوەندییە ئابووری و ستراتیژییەکانی چین لە ناوچەکە بە شێوەیەکی بەرچاو لاواز دەکات([61]).
لە بەر ڕۆشنایی ئەم هۆکارانەدا، پشتگیرینەکردنی چین بۆ ڕێفراندۆمی هەرێمی کوردستان جێگەی سەرسوڕمان نەبوو. لە کاتێکدا سەرکردایەتیی هەرێمی کوردستان بانگەشەی ئەنجامدانی ڕیفراندۆمیان کرد لە ١٥ی ئەیلوولی ٢٠١٧دا، وەزیری دەرەوەی چین نیگەرانییەکانی دەوڵەتەکەی بەرامبەر بە هەرێمی کوردستان بۆ بوون بە دەوڵەتێکی سەربەخۆ نەشاردەوە، بە ئاشکرا ڕایگەیاند کە چین پشتگیریی پرسی ڕیفراندۆم ناکات، لە بەرامبەردا خواستیان بوونی عێراقێکی یەکگرتوو و یەک پارچەیە([62]).
سەبارەت بە بواری ئاسایشی سەربازی، تا ڕادەیەکی زۆر پەیوەندییەکانی ئەم دوو لایەنە سنووردارە، هەر چەندە لە ماوەی سەرهەڵدانی داعش لە ناوچەکە و چڕکردنەوەی هێرشەکانی بۆ هەرێمی کوردستان، چین پشتیوانیی خۆی بۆ کورد لە شەڕی دژ بە داعش دەربڕی. لە هەمان کاتدا، چین بە شێوەیەکی نافەرمی کوردانی باشوور و ڕۆژئاوای بە چەکی چینی پڕچەک کرد([63]). جگە لەمەش، لە ماوەی هێرشەکانی داعش بۆ هەرێمی کوردستان، بەردەوام چین هاوکاریی مرۆیی پێشکەش بە کوردستان کردووە([64]).
هاوکاری و پەیوەندییە ئاسایشییەکانی چین بەرامبەر بە هەرێمی کوردستان، زیاتر لە بواری ئاسایشی تەندروستیدا بەرجەستە بووە. بۆ نموونە؛ هاوکات لەگەڵ بڵاوبوونەوەی پەتای کۆرۆنا (COVID-19)، دەرفەتی ڕەخساند بۆ چین بە مەبەستی بەهێزکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بە شێوەیەکی بەرچاو دەستەبەرکاری ئاسایشی تەندروستیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لە نێویشیدا هەرێمی کوردستان بوو کە بە دیپلۆماسیەتی دەمامک (Mask Diplomacy) ناوزەند کرا.
هەر لە سەرەتای سەرهەڵدانی پەتای کۆرۆنا، چین هاوکارییەکانی بەردەوام بوو بۆ دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کە بە ڕزگارکەری ناوچەکە ناسێنرا. لە هەمان کاتدا، چین پێداویستی و کەلوپەلی تەندروستیی پێشکەش بە هەرێمی کوردستان کرد. لەم بارەیەوە وەزیری تەندروستیی حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕایگەیاند کە “چین هاوڕێی تەنگانەی حکومەتی هەرێمی کوردستانە”([65]).
بە تێڕوانین لە پایەکانی بەهێزکردنی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی چین و هەرێمی کوردستان، دەردەکەوێت کە پایەی ئابووری و بازرگانی لە ئاستی باڵای گرنگیپێدانی چین دێت بەرامبەر بە هەرێم. هەر چی پایەی کولتووری و ڕۆشنبیری و سیاسی و ئاسایشە، ڕیزبەندیی دووەم و سێیەمیان لە دیپلۆماسیەتی چین بەرامبەر هەرێم گرتووە.
باسی سێیه‌م: سیناریۆكانی ئاینده‌ی په‌یوه‌ندییه دیپلۆماسییهكانی هه‌رێمی كوردستان و چین
له‌م باسه‌دا، له ڕێی یه‌كێک له ته‌كنیكه باوه‌كانی ئه‌نجامدانی توێژینه‌وه ئاینده‌ییه‌كانه‌وه كه بریتییه له سیناریۆ (Scenario)، هه‌وڵی خوێندنه‌وه‌ی ئاینده‌ی په‌یوه‌ندییه دیپلۆماسییهكانی هه‌رێمی كوردستان و چین ده‌ده‌ین.
یه‌كه‌م: سیناریۆی به‌رده‌وامی
ئه‌م سیناریۆیه له سه‌ر ئه‌م گریمانه‌یه وه‌ستاوه: “ئه‌گه‌ر چین و هه‌رێمی كوردستان له ئاستی ئێستای گرنگیدانیان به په‌یوه‌ندییه دیپلۆماسییه‌كانیان له ڕووی پایەی ئابووری و كولتوری و زانستی و سیاسی و ئاسایشییه‌وه به‌رده‌وام بن و به‌غدا گرفتی یاسایی و سیاسیی بۆ ئه‌و په‌یوه‌ندییانه دروست نه‌كات، ئه‌وا په‌یوه‌ندییه‌كانیان له قووڵبوونه‌وه و فراوانبوون به‌و ڕه‌وته‌ی كه ئێستا هه‌یه‌تی؛ به‌رده‌وام ده‌بێت”.
به چه‌ند خاڵێک ئه‌م سیناریۆیه زیاتر ڕوون ده‌كه‌ینه‌وه:
- چین و هه‌رێمی كوردستان ئه‌گه‌ر له ڕه‌وتی به‌ره‌وپێشبردنی په‌یوه‌ندییه‌كانیان له ڕووی ئابووری و بازرگانییه‌وه وه‌ک ئه‌وه‌ی كه تا ئێستا هه‌یه؛ به‌رده‌وام بێت، ئه‌وا قه‌باره‌ی بازرگانیی نێوانیان زیاتر ده‌بێت و به‌رژه‌وه‌ندیی گه‌وره له نێوان هه‌ردوو لادا زیاتر ده‌بێت و چین هه‌رێمی كوردستان ده‌كاته هه‌رێمێكی گرنگ بۆ ساغكردنه‌وه‌ی كاڵاكانی له بواری ته‌كنه‌لۆژیای زانیاری و ڕێگاوبان و ئامرازه‌كانی گواستنه‌وه و بواری ته‌ندروستی. هه‌رێمی كوردستانیش به نرخێكی كێبڕكێكار و تا ڕاده‌یه‌ک هه‌رزانتر له وڵاتانی دی، ده‌ستی به كاڵا و شمه‌ک و خزمه‌تگوزاریی چینیدا ڕاده‌گات، به‌مه‌ش له فشاری وڵاتانی دی ڕزگاری ده‌بێت.
- جگه له‌مه، چین ژماره‌ی فێرخوازانی كورد له زانكۆكانی خۆی و ناوه‌نده‌كانی توێژینه‌وه‌ی وڵاته‌كه‌ی له زانكۆكانی هه‌رێم زیاتر ده‌كات و هه‌وڵی بڵاوكردنه‌وه‌ی كولتوور و به‌های چینی و زمانه‌كه‌ی به‌هێزتر ده‌كات، به‌مانه‌ش زیاتر له ناوه‌ندی جه‌ماوه‌ری و بڕیاربه‌ده‌ستان و گه‌نجانی بڕیاربه‌ده‌ستی ئاینده‌ی هه‌رێم نزیكتر ده‌بێته‌وه و بۆ قووڵكردنه‌وه‌ی په‌یوه‌ندییه‌كان لێی به‌هره‌مه‌ند ده‌بێت.
- هه‌روه‌ها چین له بواری سیاسی و ئاسایشیدا هه‌وڵی بره‌ودانی زیاتر به پته‌وكردنی په‌یوه‌ندی و هه‌ماهه‌نگیی زیاتر ده‌دات و بایه‌خی زیاتر به ئاسایشی خۆراک و ته‌ندروستی له‌گه‌ڵ هه‌رێم ده‌دات، له ئاینده‌ی پڕ له مه‌ترسیی بڵاوبوونه‌وه‌ی هاوشێوه‌كانی كۆڤید نۆزده‌دا چین پێگه‌ی خۆی زیاتر له‌گه‌ڵ هه‌رێم پته‌وتر ده‌كات.
- هه‌ر چه‌نده چین مامه‌ڵه‌ی ڕاسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ هه‌رێم ناكات، به‌ڵام زیاتر بوونی په‌یوه‌ندییه ئابووری و بازرگانی و زانستی و فه‌رهه‌نگییه‌كان وا ده‌كه‌ن كه چین له سلێمانییش كونسوڵخانه‌ی خۆی بكاته‌وه، به تایبه‌ت كه چین هاوپه‌یمانی وڵاتی ئێرانه و سلێمانییش له‌و وڵاته‌وه له ڕووی سیاسی و جوگرافییه‌وه هاوسنوور و نزیكه.
- به پێی ئه‌م سیناریۆیه، به‌غداد به هۆی پشتیوانیی وڵاتانی زلهێزه‌وه ناتوانێت هه‌رێمی كوردستان ته‌واو سنووردار بكات و هه‌رێم مامه‌ڵه‌كانی له ڕێی باڵوێزخانه‌ی چینه‌وه له به‌غداد په‌ره به په‌یوه‌ندییه‌كانی خۆی له‌گه‌ڵ چین ده‌دات.
دووه‌م، سیناریۆی پاشه‌كشه و داڕمان
ئه‌م سیناریۆیه له سه‌ر ئه‌م گریمانه‌یه وه‌ستاوه: “ئه‌گه‌ر هه‌رێمی كوردستان له ڕووی په‌یوه‌ندییه ده‌ره‌كییه‌كانیه‌وه له لایه‌ن به‌غداوه سنووردار بكرێت و حكومه‌تی چین له ڕێگه‌ی به‌غداوه هه‌موو چالاكییه دیپلۆماسی و كونسوڵییه‌كانی به‌ڕێوه ببات و كونسوڵخانه‌ی خۆی له هه‌ولێر دابخات و ناكۆكییه ناوخۆییه‌كانی هه‌رێم په‌ره بسێنن و گرفته‌كانی حوكمڕانی فراوان ببن، ئه‌وا په‌یوه‌ندییه دیپلۆماسییه‌كانیان پاشه‌كشه ده‌كات و پایه‌كانی په‌یوه‌ندییه‌كانیان لاواز ده‌بن”.
به پێی ئه‌م سیناریۆیه، كه‌موكووڕی و دژیه‌كی و گرفته‌كانی ئه‌و په‌یوه‌ندییه ورده‌ورده ده‌رده‌كه‌ون و كێشه بۆ ئه‌و په‌یوه‌ندییانه سه‌ر هه‌ڵده‌ده‌ن، سه‌رئه‌نجام په‌یوه‌ندییه‌كان له ئاستی ئێستایاندا نامێننه‌وه و به‌ره‌ودواوه هه‌نگاو ده‌نێن و لاواز ده‌بن، یاخود تێک ده‌چن.
ئه‌م سیناریۆیه كاتێک ڕوو ده‌دات كه له سه‌ر چه‌ند ئاستێكی جیاواز ڕووداوه‌كان به ئاڕاسته‌ی پاشه‌كشێدا بچن. به چه‌ند خاڵێک ده‌توانین زیاتر ڕه‌هه‌نده جیاوازه‌كانی ئه‌م سیناریۆ مه‌ترسیداره ڕوون بكه‌ینه‌وه:
- گۆڕاوی سه‌ره‌كی و مه‌ترسیداری ئه‌م سیناریۆیه په‌یوه‌سته به مامه‌ڵه‌ی داهاتووی به‌غدا له‌گه‌ڵ پرسی په‌یوه‌ندییه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێم، كه به پێی ئاماژه‌كانی حوكمی دادگای باڵای فیدراڵیی ژماره (٢٢٤)ی (٢١/٢/٢٠٢٤)([66]) سه‌باره‌ت به مووچه‌ی مووچه‌خۆرانی هه‌رێم، كه تێیدا جه‌خت له‌و ماده ده‌ستوورییانه ده‌كاته‌وه كه په‌یوه‌ندییه ده‌ره‌كییه‌كانیان ته‌نها به تایبەتمەندیی فیدراڵی داناوه، كه ڕه‌نگه له داهاتوودا، له ئه‌گه‌ری پێشكه‌شكردنی هه‌ر داوایه‌ک له دژی فه‌رمانگه‌ی په‌یوه‌ندییه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێم و هه‌ر چوارده نوێنه‌رایه‌تییه‌كه‌ی هه‌رێم له ده‌ره‌وه، به بڕیارێكی ئه‌و دادگایه هه‌موویان دابخرێن، ئه‌مه‌ش كاریگه‌ریی نه‌رێنیی له سه‌ر كۆی جووڵه دیپلۆماسییهكانی هه‌رێم ده‌بێت و په‌یوه‌ندیی چین و هه‌رێمیش لێی بێبه‌ش نابێت.
- شانبه‌شانی ئه‌و پێشهاته، چین ڕه‌نگه ئاستی كونسوڵخانه‌ی خۆی له هه‌رێم نزم بكاته‌وه بۆ پله‌ی كونسوڵخانه، یان بریكاری كونسوڵی، یاخود كونسوڵی فه‌خری و زۆربه‌ی كاروباره‌كان بباته‌وه به‌غدا.
- له ئه‌گه‌ری به‌رده‌وامبوونی پارته‌كانی ده‌سه‌ڵات له ناكۆكی و ململانێ، له‌و دۆخه ئاشتییه فشه‌ڵه‌ی كه هه‌رێمی پێدا تێده‌په‌ڕێت، ئه‌گه‌ری دووباره ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی جه‌نگی ناوخۆ و دابه‌شبوونی هه‌رێم بۆ دوو ئیداره، گۆڕاوێكی تری مه‌ترسیداری ئه‌م سیناریۆیه‌ن.
- دوابه‌دوای ئه‌م دوو گۆڕاوه، ئه‌گه‌ری لاوازبوونی په‌یوه‌ندیی دیپلۆماسی و پاشه‌كشه‌ی چین له ناوچه‌یه‌كی لاواز له ڕووی سیاسییه‌وه و نائارام له ڕووی ئاسایشه‌وه ئه‌گه‌رێكی زۆر به‌هێز ده‌بێت و ڕه‌نگه په‌یوه‌ندییه‌كان بباته‌وه چوارچێوه‌ی یه‌كه‌م.
- به‌مه‌ش هه‌موو پایه كولتووری و زانستی و ئابووری و بازرگانییه‌كانی تریش پاشه‌كشه ده‌كه‌ن.
سێیه‌م: سیناریۆی چاكسازی و به‌ره‌وپێشچوون
سیناریۆی سێیه‌م پشت به گریمانه‌یه‌ک ده‌به‌ستێت كه ناوه‌رۆكه‌كه‌ی بریتییه له‌وه‌ی كه: “ئه‌گه‌ر گۆڕان له ڕژێمی سیاسیی چینی و دۆخی سیاسی و كیانی هه‌رێمی كوردستاندا ڕوو بدات، به وه‌رگرتنی سه‌ربه‌خۆیی، یاخود بوون به هه‌رێمێكی كۆنفیدراڵی له عێراقدا و له هه‌مان كاتدا بڕیاربه‌ده‌ستانی چین و هه‌رێمی كوردستان گرنگیی زیاتر به قووڵكردنه‌وه‌ی په‌یوه‌ندییه دیپلۆماسییه‌كانیان بده‌ن و له ڕووی ئاسۆیی و ستوونییه‌وه به‌ره‌وپێشه‌وه‌ی ببه‌ن، ئه‌وا هه‌رێمی كوردستان نوێنه‌رایه‌تیی دیپلۆماسیی له‌گه‌ڵ چین ئاڵوگۆڕ ده‌كات و په‌یوه‌ندییه‌كانیان به‌ره‌وپێشچوونی ته‌واو به‌خۆیانه‌وه ده‌بینن”.
ئه‌م سیناریۆیه له سه‌ر چه‌ند گۆڕاوێک وه‌ستاوه:
- له سه‌ر ئاستی چین: ئه‌گه‌ر گۆڕانكاری له ڕژێمی فه‌رمانڕەواییدا ڕوو بدات و كرانه‌وه‌ی زیاتر به ڕووی چاكسازی و چاره‌سه‌ری كێشه‌ی تایوان و دانپێدانانی هەبێت، له به‌رانبه‌ردا چین له ڕووی ئابووری و پێگه‌ی سیاسییشه‌وه له سه‌ر ئاستی جیهانی زیاتر بچێته پێشه‌وه، ئه‌وا زیاتر پڕۆژه ستراتیژییه جیهانییه سیاسی و ئابوورییه‌كانی چالاک ده‌كات، به تایبه‌ت له ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و عێراق و هه‌رێمی كوردستانیش. بۆیه هه‌وڵی ئه‌وه ده‌دات كه به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی له جیهاندا جێ بكاته‌وه، له ڕه‌هه‌نده و بواره جیاوازه‌كانیه‌وه.
- له سه‌ر ئاستی هه‌رێمی كوردستان: ئه‌گه‌ر هه‌رێم به له‌به‌رچاوگرتنی خه‌باتی گه‌له‌كه‌ی و پاڵپشتیی نێوده‌وڵه‌تیی به‌هێز بۆ ئه‌زموونه‌كه‌ی له ناوچه‌كه‌دا سه‌ربه‌خۆیی وه‌رگرت، یاخود لانی كه‌م بوو به هه‌رێمێكی كۆنفیدراڵی له عێراقدا و بوو به خاوه‌نی ده‌ستووری خۆی له سه‌ر ئاستی ناوخۆ و جۆرێک له شه‌رعیه‌تی نێوده‌وڵه‌تی، ئیدی به وه‌رگرتنی ئه‌ندامێتی بێت له نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان، یاخود به بەهێزبوونی پێگه‌كه‌ی بێت له ناو عێراقدا، ئه‌وا یه‌كێک له بژارده سه‌ره‌كی و به‌هێزه‌كانی بڕیاربه‌ده‌ستانی؛ پته‌وكردنی په‌یوه‌ندیی سیاسی و دیپلۆماسی و ئابووری و زانستی و فه‌رهه‌نگی ده‌بێت له‌گه‌ڵ چین.
هه‌ر چه‌نده ڕه‌نگه هاتنه‌دیی ئه‌م سیناریۆیه بۆ خوێنه‌ر له ئێستادا ئه‌گه‌رێكی لاواز بێت، به‌ڵام لێره‌دا، بۆ داڕشتنی ئه‌م جۆره سیناریۆیه، پشت به بیرۆكه، یان تیۆری «قوو يان سوانی ڕه‌ش» (البجعة السوداء – Blacksuan)([67])ی «نه‌سیم نیكۆلا تالیب» (Nassim Nicholas Taleb) به‌ستراوه، كه پێی وایه ئه‌گه‌ری هه‌ندێک پێشهات لاواز ده‌رده‌كه‌وێت، به‌ڵام كاتێک ڕوو ده‌ده‌ن، كاریگه‌رییان زۆر به‌هێز ده‌بێت. بۆ نموونه جه‌نگه جیهانییه‌كان، ڕووخانی یه‌كێتیی سۆڤیەت و ڕووداوه‌كانی ١١ی سێپته‌مبه‌ر و قه‌یرانی ئابووریی جیهانی، كه وه‌كوو قوو يان سوانی ڕه‌ش، كه ده‌گمه‌نن، وا ده‌زانرێت نابینرێن، به‌ڵام كه ده‌ركه‌وتن؛ كاریگه‌ریی گه‌وره دروست ده‌كه‌ن.
به‌و پێیه‌ی ئه‌سته‌مه بتوانینلە پرسی ئاینده‌ناسیدا گرفتی نادڵنیایی (اللایقین) تێبپه‌ڕێنین، له به‌ر ئه‌وه‌ی هۆكار و سه‌رچاوه‌ی نادڵنیایی زۆرن، ئه‌وا باشترین مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ نادڵنیاییدا له لایه‌ن بڕیاربه‌ده‌ستانه‌وه بریتییه له گۆڕینی نادڵنیاییه‌كان له مه‌ترسیی ڕاسته‌قینه‌وه بۆ نادڵنیایی بێترس و ئارام (آمن)، یان بۆ ده‌رفه‌ت، له پێناو خۆبه‌هێزكردن و په‌ره‌دان به دامه‌زراوه و هه‌نگاونان به متمانه‌وه به‌ره‌و ئاینده([68]).
ئەنجام
دیاردەی بەجیهانیبوون و گەشەسەندنی هۆکارەکانی گواستنەوە و پەیوەندیکردن ڕێگەخۆشکەر بوون بۆ لەپێشینەدانانی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان لە سیستمی نێودەوڵەتیدا. هەر چەندە هەر ئەکتەرێکی نێودەوڵەتی هێندەی قەبارە و هێزی خۆی پشکی لەم پەیوەندییانەدا بەر دەکەوێت، بەڵام ئەوەی نکۆڵیی لێ ناکرێت چ دەوڵەتی خاوەن سەروەری چ کیان و هەرێمە نادەوڵەتییەکان؛ بەشێکی دانەبڕاون لە تۆڕی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان.
لەم چوارچێوە و فۆڕمەشدا هەر چەندە هاوکێشەی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی چین و هەرێمی کوردستان ناپارسەنگە، کە دوو ئەکتەری جیاواز لە هێز و پێگە و کاریگەرین، بەڵام ئەمە مانای ئەوە نییە کە بەئەنجامگەیاندنی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان کارێکی ئەستەم و مەحاڵ بێت، بەڵکوو بەرژەوەندیی هاوبەش کۆکەرەوەی هەردوو ئەکتەرەکەیە.
هەرێمی کوردستان پاشخانێکی مێژوویی پتەوی نییە لە چالاکی و پەیوەندییە دەرەکییەکانی، بە فەرمی ناساندنی پەیوەندییەکانی ئەم هەرێمە لە قۆناغە سەرەتاییەکانیدایە، بەڵام جیۆپۆلەتیک و بەردەستبوونی سەرچاوەکانی وزە خوڵقێنەر و پاڵنەری گەشەسەندنی پەیوەندییە دەرەکییەکانیەتی. لە بەرامبەردا، چین وەک زلهێزێکی نوێی جیهان و کاریگەر لە هاوکێشەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی لە سەرتاسەری جیهان بە گشتی و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە تایبەت، لە پێشینەی ستراتیژییە نزیکمەودا و دوورمەوداکانی داناوە، لەم نێوەندەشدا هەرێمی کوردستان پەراوێز نەخراوە.
ڕاسپاردەكان
لەسەر بنەمای خوێندنەوە و شرۆڤەکردنی سەرچاوە زانستییەکان، توێژینەوەکە گەیشتووەتە کۆمەڵێک دەرئەنجام، لە گرنگترینیان:
- هەر چەندە پەیوەندییە فەرمییە دیپلۆماسییەکانی چین و هەرێمی کوردستان پاشخانێکی مێژوویی قووڵی نییە، چین له ئێستادا هه‌رێمی په‌راوێز نه‌خستووه، بە تایبه‌ت له دوای ڕووخاندنی ڕژێمی پێشووی عێراق و نووسینه‌وه‌ی دەستووری نوێ، دەرفەتی گەشەسەندنی پەیوەندییە فەرمییە دوولایەنەکان ڕه‌خسا.
- لاسەنگییەکی بەرچاو لە پەیوەندییە سیاسی و دیپلۆماسییەکانی نێوان چین و هەرێمی کوردستان لە لایەک و پەیوەندییە ئابووری و بازرگانییەکان لە لایەکی دیکە بەدی دەکرێت، دەیتا و زانیارییە بەردەستەکان دەرخەری ئەو ڕاستییەن کە تا هەنووکە پەیوەندییە سیاسی و دیپلۆماسییەکانی نێوان چین و هەرێمی کوردستان وەک پێویست نین و لە ئاستی چاوەڕوانییەکاندا نییە. بە بەراورد بە پەیوەندییە سیاسی و دیپلۆماسییەکان، پەیوەندییە ئابووری و بازرگانییەکانی چین و هەرێمی کوردستان لە قۆناغێکی گەشەسەندوودایە.
- به پشتبه‌ستن به ڕه‌گه‌زی نادڵنیایی له په‌یوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان له لایه‌ک و ناجێگیریی دۆخی سیاسی و ئابووری و ده‌ستووریی هه‌رێیم كوردستان له لایه‌كی تر و ناسه‌قامگیریی په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان به‌غدا و هه‌ولێر له لایه‌كی تره‌وه، پێشبینیکردنی ئایندەی په‌یوه‌ندییه دیپلۆماسییهكانی هه‌رێم کارێکی سانا نییە و چه‌ندین مه‌رج و بارودۆخ و گۆڕاوی نێوخۆیی هه‌رێم و عیراق و چین و ناوچه‌كه و جیهانیش كاریگه‌رییان له سه‌ر ئاڕاسته‌كانی سیناریۆ ئاینده‌ییه‌كان ده‌بێت.
- ئه‌م توێژینه‌وه‌یه پشتی به ڕێسای «ئه‌گه‌ر – ئه‌وا» به‌ستووه بۆ داڕشتنی گریمانه‌ی سیناریۆكان، كه تێیدا ئه‌گه‌ری ڕوودانی هه‌ر سیناریۆیه‌ک وابه‌سته‌ی ڕوودانی چه‌ند ئه‌گه‌رێكه به‌یه‌كه‌وه، لێره‌شه‌وه هه‌موو سیناریۆكان به ڕووی ئاینده‌دا كراوه‌ن، به به‌رده‌وامی بێت به دۆخی ئێستا، یان داڕمانی په‌یوه‌ندییه دیپلۆماسییه‌كان، یاخود گۆڕانكاری و چاكسازی، مه‌به‌ستی سه‌ره‌كییش لێره‌دا دۆزینه‌وه‌ی ئاینده‌كانی ئه‌و په‌یوه‌ندییانه‌یه و به‌رچاوڕوونكردنی به‌رپرسانه بۆ هه‌نگاونان به‌ره‌و ئاینده‌ی خوازراوی خۆیان و قۆستنه‌وه‌ی ده‌رفه‌ته‌كان و خۆپاراستن له سیناریۆی مه‌ترسیدار و هه‌ڕه‌شه‌كانی، ئه‌مه‌ش دنیابینیی نوێ و كاری جددیی پێویسته.
لێره‌وه، لە پێناو هەنگاونان بۆ برەودانی زیاتری پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی هەرێمی کوردستان و چین، کۆمەڵێک پێشنیاز ده‌خه‌ینە ڕوو:
- دروستكردنی زیاتری به‌رژه‌وه‌ندیی ئابووری و بازرگانی له بواره جیاجیاكاندا بۆ چین له هه‌رێمی كوردستان و هه‌وڵدان بۆ به‌شداریكردنی كارا له پڕۆژه‌ی “ڕێگای ئاوریشمی نوێ”.
- هەوڵدان بۆ کاراکردنی بڕگەی (٤) له مادەی (١٢١)ی دەستووری عێراق بۆ هه‌رێم، کە ڕێگە دەدات حکومەتی هەرێمی کوردستان نووسینگەی لە کونسوڵخانەکانی عێراق لە دەوڵەتە بیانییەکان هەبێت. بە کاراکردنی ئەم مادە دەستوورییە، هەرێم دەتوانێت نووسینگەی تایبەت بە خۆی لە چین دابمەزرێنێت، به‌مه‌ش په‌یوه‌ندییه‌كان له ڕووی گه‌شه‌پێدان و كولتووری و زانستییه‌وه زیاتر به‌ره‌وپێش ده‌چێت، ڕایه‌ڵه‌كانی په‌یوه‌ندیی باشتر ده‌بن.
- بەهێزکردنی پەیوەندییە ڕۆشنبیری و زانستییەکان لەگەڵ وڵاتی چین، لە ڕێگەی پێدانی دەرفەتی زیاتر بە فێرخوازان و توێژەرانی کوردستان بۆ تەواوکردنی خوێندن و ئەنجامدانی توێژینەوەکانیان لەم وڵاتە، کە ئەمەش بناغەی ئاڵوگۆڕی زمان و کولتوورە و سەرچاوەی سەرەکیی نەرمەهێزە و پایەی بەهێزبوونی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانە.
- هەوڵدان بۆ کردنەوەی كونسوڵخانەی چین لە شاری سلێمانی کە هاندەری چالاککردنی پەیوەندیییە دیپلۆماسییە دووقۆڵییەکان دەبێت و پەیوەندییەکان دەباتە قۆناغێکی باڵاترەوە.
سەرچاوە و پەراوێزەکان
([1]) ئەردەڵان عەبدوڵا (٢٠١٠)، چین زلهێزی نوێی جیهان، هەولێر، بڵاوکراوەی ئاراس، ل١٨، ١٥٤، ١٦٣، ١٦٤.
([2]) زریان ڕۆژهەڵاتی (٧-١٢-٢٠٢٢)، «کوردستان و ململانێ گەورەکەی جیهان»، بەردەستە لە: كوردستان و ململانێ گەورەكەی جیهان | رووداو.نێت (rudaw.net) مێژووی سەردان: (١٢/٢/٢٠٢٤).
([3]) مديرية الدراسات الإستراتيجية (كانون الثاني 2024)، “المواكبة الشهرية لشؤون الصين”، المركز الإستشاري للدراسات والتوثيق، ص11، 12.
([4]) زریان ڕۆژهەڵاتی، هەمان سەرچاوەی پێشوو.
([5]) Robert A. Pape (2005) “Soft Balancing against the United States’’, International Security, Vol. 30, No. 1., p.17.
([6]) Samuel P. Huntington (1999) “The Lonely Superpower’’, Foreign Affairs, Vol. 78, No. 2, p.36-37.
([7]) Stephen M. Walt (2011) “The End of the American Era’’, The National Interest, No. 116, p.9.
([8]) John J. Mearsheimer (2001) “The Tragedy of Great Power Politics”. New York: W. W. Norton & Company, Inc., p.400-401.
([9]) John Mearsheimer (17 September 2004) “Why China’s Rise Will Not Be Peaceful”. Available at: http://mearsheimer.uchicago.edu/pdfs/A0034b.pdf (Accessed: 20/2/2024)
([10]) د. سەردار عەزیز (٣/٦/٢٠٢١)، “ئێران و چین؛ دەوڵەتی شارستانی”. Rudaw Research Center. بەردەستە لە: ئێران و چین؛ دەوڵەتی شارستانی (rudawrc.net)مێژووی سەردان: (١٣/٢/٢٠٢٤)، ل٣.
([11]) مديرية الدراسات الإستراتيجية، مصدر السابق، ص7.
([12]) Sun Degang (2019), “China’s Whole-of-Region Diplomacy in the Middle East”, China Quarterly of International Strategic Studies, Vol. 5, No. 1, p.51, 56.
([13]) دیبیکا ساراسواس (تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢)، “فاکتەری ئابووری و جیۆپۆلەتیکی لە پەیوەندییەکانی نێوان چین و ئێران”، وەرگێڕان و ئامادەکردنی: تەحسین وسوو عەبدوڵا. وەرزنامەی ئێرانناسی، ژمارە (٥)، ساڵی دووەم، ل٦٨.
([14]) Mohammed Shareef, Ibid, p.71.
([15]) چاوپێکەوتنی باخان ئاکۆ نەجمەدین لەگەڵ د. محەمەد سابیر (٢٠/٢/٢٠٢٤)، سلێمانی.
([16]) ڕووداو دیجیتاڵ (1/9/2021)، “القنصل التجاري الصيني: إقليم كوردستان بمثابة منجم ذهب للمستثمرين الأجانب”. متاح على الرابط الآتي: القنصل التجاري الصيني: إقليم کوردستان بمثابة منجم…| رووداو.نيت (rudawarabia.net) تاريخ الزيارة: (15/2024/2)
([17]) پەیمان محەمەد (١٩/١٠/٢٠٢٣)، “باڵوێزی عێراق لە چین: ئاڵوگۆڕی بازرگانیمان لەگەڵ چین دەگاتە 50 ملیار دۆلار”، ڕووداو دیجیتاڵ. بەردەستە لە: باڵیۆزی عێراق لە چین: ئاڵوگۆڕی بازرگانیمان لەگەڵ… | رووداو.نێت (rudaw.net) مێژووی سەردانکردن:) ٩/٢/٢٠٢٤)
([18]) دەستووری کۆماری عێراق، ٢٠٠٥.
([19]) ماڵپەڕی فەرمیی فەرمانگەی پەیوەندییەکانی دەرەوەی حکومەتی هەرێمی کوردستان. بەردەستە لە: حکومەتی هەرێمی کوردستان | فەرمانگەی پەیوەندییەکانی دەرەوە (gov.krd) مێژووی سەردانکردن: (١٩/٢/٢٠٢٤)
([20]) د. دانا عەلی ساڵح بەرزنجی (٢٠٢٠)، پەیوەندییە دیپلۆماسی و کونسوڵییەکان، سلێمانی، چاپخانەی پاشا، ل(٣٣٠-٣٣١).
([21]) Mohammed Shareef, Ibid, p. 87.
([22]) Sercan Çalışkan (9/2/2021), “Growing Chinese Influence in the Kurdistan Regional Government in Iraq’’, Center for Middle Eastern Studies. Available at: ORSAM-Center for Middle Eastern Studies (Accessed: 13/2/2024)
([24]) صحيفة الاستقلال (6/6/2022)، “تطورات سريعة.. هكذا توسع الصين نفوذها في إقليم كردستان العراق”. متاح على الرابط الآتي: تطورات سريعة.. هكذا توسع الصين نفوذها في إقليم كردستان العراق | صحيفة الاستقلال (alestiklal.net)تاريخ الزيارة: ( 18/2/2024)
([25]) Mohammed Shareef, Ibid, p. 85.
([26]) الدكتور ياسين محمود چۆمانی (٢٠٢٢)، الدبلوماسية الموازية بين النظرية والتطبيق دراسة حالة إقليم كوردستان، أربيل: مكتب التفسير للطبع والشر، ص397، 398، 399، 406.
([27]) محمد اسماعيل جليل (٢٠٢٣)، کاریگەریی جەنگی داعش لە سەر پەیوەندییەکانی دەرەوەی هەرێمی کوردستان – عێراق لە ساڵانی (٢٠١٤-٢٠٢٢)، نامەی ماستەر، کۆلێژی زانستە سیاسییەکان، زانکۆی سەڵاحەدین، هەولێر، هەرێمی کوردستان – عێراق، لA 165 – A169.
([28]) ڕووداو دیجیتاڵ (٢٤/١٠/٢٠٢٣)، “سەرۆکی هەرێمی کوردستان و کونسوڵی نوێی چین لە هەولێر کۆ بوونەوە”. بەردەستە لە: سەرۆکی هەرێمی کوردستان و کۆنسوڵی نوێی چین لە… | رووداو.نێت (rudaw.net) مێژووی سەردانکردن: (١٠/٢/٢٠٢٤)
([29]) شفق نيوز (24/1/2024)، “الصين تفتتح مركزاً لإصدار تأشيرات الدخول في إقليم كرستان”. متاح على الرابط الآتي: الصين تفتتح مركزاً لإصدار تأشيرات الدخول في إقليم كوردستان – شفق نيوز (shafaq.com) تاريخ الزيارة: (12/2/2024)
([30]) چاوپێکەوتن لەگەڵ د. محەمەد سابیر، هەمان سەرچاوەی پێشوو.
([31]) Sardar Aziz and Mohammed Shareef, Ibid, p.209.
([33]) سەردار عەزیز (٢٦/١١/٢٠٢٣)، “چین و نەوتی عێراق”. بەردەستە لە: چین و نەوتی عێراق | Zed Pressمێژووی سەردانکردن: (١١/٢/٢٠٢٤)
([34]) Mohammed Shareef, Ibid, p.71.
([35]) هیوا عەزیز سەعيد و هۆشمەن عەتا مەحموود (٢٠٢٣)، “گەشەکردنی هەژموونی چین لە عێراق لە سایەی باڵادەستیی ئەمەریکادا (2003-2013)، مجلة جامعة التنمية البشرية، المجلد 9، العدد 4، ل٥٧.
([36]) ماڵپەڕی فەرمیی وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان. بەردەستە لە: حکومەتی هەرێمی كوردستان | وەزارەتی سامانە سروشتیەکان (gov.krd) مێژووی سەردانکردن: (٢٢/٢/٢٠٢٤)
([37]) Mohammed Shareef, Ibid, p. 78.
([38]) یاسین تەها (٧/٤/٢٠٢٣)، “هەرێمی کوردستان لە دەروازەی ‘ئۆڤاکۆی’ دا”، دامەزراوەی میدیایی درەو. بەردەستە لە: Draw Media مێژووی سەردانیکردن: (١٦/٢/٢٠٢٤)
([39]) Haider Hamood Radhi Al-SHAFIY (2015), “CNPC, CNOOC and SINOPEC in Iraq: Successful Start and Ambitious Cooperation Plan”, Journal of Middle Eastern and Islamic Studies (in Asia), vol. 9, No. 1, p.93.
([40]) هیوا عەزیز سەعيد و هۆشمەن عەتا مەحموود، هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل٦٠.
([41]) Samuel Ramani (2017), “China in the Middle East: The Iraqi Kurdish Question”. Available at: China in the Middle East: The Iraqi Kurdish Question – The Diplomat (Accessed: 1/2/2024)
([42]) هیوا عەزیز سەعيد و هۆشمەن عەتا مەحوود، هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل٥٥.
([43]) چاوپێکەوتن لەگەڵ د. سەردار عەزيز، هەمان سەرچاوەی پێشوو.
([44]) Sercan Çalışkan, Ibid.
([45]) ڕووداو دیجیتال، القنصل التجاري الصيني: إقليم كوردستان بمثابة منجم ذهب للمستثمرين الأجانب، مصدر السابق.
([46]) Mohammed Shareef, Ibid, p.85.
([48]) Kurdistan24 (8/1/2024)، “قنصل الصين: نرغب برفع مستوى العلاقات التجارية مع كوردستان”. متاح على الرابط الآتي: قنصل الصين: نرغب برفع مستوى العلاقات التجارية مع كوردستان (kurdistan24.net) تاريخ الزيارة: (15/2/2024)
([49]) Nurettin Akçay, Ibid.
([50]) Sardar Aziz and Mohammed Shareef, Ibid, p.211.
([51]) Sercan Çalışkan, Ibid.
([52]) Mohammed Shareef, Ibid, p.87.
([53]) Sardar Aziz and Mohammed Shareef (31/5/2022), “Kurdistan in China: Are the Iraqi Kurds Interested in a Relationship?’’. Available at: Kurdistan in China: Are the Iraqi Kurds Interested in a Relationship? | The Washington Institute (Accessed: 26/2/2024)
([54]) هیوا عەزیز سەعيد و هۆشمەن عەتا مەحموود، هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل٦٢.
([55]) Sercan Çalışkan, Ibid.
([56]) هۆشمەن عەتا (ئازاری ٢٠٢١)، “فاکتەری کوردی لە پەیوەندییەکانی عێراق-چیندا”، سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی، ژمارە ٦، ل٥٥.
([57]) Sercan Çalışkan, Ibid.
([58]) Mordechai Chaziza (2017), “China and the Independent Kurdish State”, Beign-Sadat Center for Strategic Studies. Available at: China and the Independent Kurdish State (jstor.org) (Accessed: 17/2/2024)
([59]) Nurettin Akçay, Ibid.
([60]) باڵوێز د. محەمەد سابیر، هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل٣٩٨.
([61]) Mordechai Chaziza, Ibid.
([62]) Sercan Çalışkan, Ibid.
([63]) د. مۆردیچای چازیزەی (کانوونی دووەمی ٢٠١٨)، “پرسی کورد لە سیاسەتی دەرەوەی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا”، وەرگێڕانی: هاوڕێ حەسەن حەمە، ناوەندی کوردستان بۆ توێژینەوە لە ململانێ و قەیرانەکان، ل٧.
([64]) Mohammed Shareef, Ibid, p.88.
([65]) Sercan Çalışkan, Ibid.
([66]) بۆ بینینی ده‌قی بڕیاره‌كه، بڕوانه لینكی بڕیاره‌كه له پێگه‌ی فه‌رمیی دادگاكه: https://www.iraqfsc.iq/krarid/224_fed_2023.pdf مێژووی سه‌ردان: (5/3/2024)
([67]) بڕوانه: نسيم طالب، البجعة السوداء: تداعيات الأحداث غير المتوقعة (2009)، ت: م. حليم نسيب نصر، الدار العربية للعلوم ناشرون، بيروت-لبنان. متاح على الرابط الآتي: https://2u.pw/IGwnHBW تأریخ الزیارة: (5/3/2024)
([68]) د. محمد خميس، معضلة اللايقين وموجهة النزعة السببية في مقاربة الدراسات الاستشرافية، (2022)، المجلة الدولية للبحوث القانونية والسياسية، جامعة قاصدي مرباح ورقلة، الجزائر، المجلد 06، العدد01، (349-379)، (ص375). متاح على الرابط الآتي: https://www.asjp.cerist.dz/en/article/189871 تأریخ الزیارة: (4/3/2024)
