كوردی
ئیحسان تەبەری، لە کۆمۆنیستێکی ئازادیخوازەوە بۆ ئیسلامییەکی زیندانی کراو
ئامادەكردن: ژیلوان لەتیف
فەیلەسوفێكی ئایدۆلۆژیست یان شاعیر، تیۆریستێکی دیاری مارکسیزم-لینینیزم، یاخود سیاسییەكی ناودار و پایە بڵندی بزاڤی چەپ و كۆمۆنیزمی ئێرانیی، لە ئاست ڕێنویكار و داڕێژەری تیۆریی حیزب و ئەندامی کۆمیتەی ناوەندی و دەفتەری سیاسی حیزبی توودە (دایكی ڕێكخراوە ماركسییەكان)ی ئێران، دیاترین ئەو ناو و ناوبانگانەن كە بە پای باڵاو بۆچوونە تیۆریی و تاكگەراییەكەی “ئیحسان تەبەری”دا بڕدراوە لەنێو ئەدەبیاتی یار و نەیاریدا، ئەم فرەییە لە ئاكارو هەڵسوڕانیدا، دەمانگەیەنێتە ئەوەی سەرو سەودای ئەو ژینگە و ژیانە كۆمەڵایەتییە بكەین كە تێیدا ڕسكاوە، بەم پێیە، تەبەری لە 10ى شوباتى 1917 لە شاری “ساری” لەدایکبووە، كە هاوكات بووە لەگەڵ شۆڕشی ئۆکتۆبەری ڕووسی و ساڵانی دوای شۆڕشی دەستووری لە ئێران، نەوەی حوسێن تەبەرییە، بە نازناوی فەخر ئەلعەریفین، لە نەوەی شێخ عەلی ئەکبەر موجتەهید تەبەری بووە، کە لە تەمەنی گەنجیدا پیاوی ڕۆحانی و خوێندەوار و بۆخوا سوڵحاو بووە، بە ئاكار ئیسلامیی و بە جل و بەرگ مەلایەكی دەست و دڵ خاوێن و بە ڕەوشت بووە، لە ناوەڕاستی تەمەنیدا لە عالمی عیرفان و سۆفیگەریی دێتەدەر و بۆ خۆگونجاندن لەگەڵ ژیانی مەدەنیی و شارنشینی بە خولیای بوونە پارێزەر دەگاتە تاران و ئاشنایەتی لەگەڵ هەندێک لە ئەندامانی بزووتنەوەی جەنگەڵدا پەیدا دەكات.
تەبەری لە تەمەنی شەش ساڵیدا لە شاری ساری دەچێتە قوتابخانەی سەید عەبدولمەجید و فێری قورئان و خوێندنەوەو نووسین بووە، لە ساڵی 1927 لەگەڵ خانەوادەكەی هاتوونەتە تاران، لەوێدا لەگەڵ “ئەنوەر خامیی” دەبێتە ئاشنا و پێکەوە بۆ خوێندنی ڕێزمان و زانستە ئیسلامییەکان چوونە قوتابخانەی “سپێحسالار” و دواتر چووەتە قوتابخانەی یاسا، تەبەری لە تاران هاوسەرگیری لەگەڵ “ئازەر بێنیازە” دەكات، كە كچی سوڵتان عەبدولڕەزاقە، لە ژێر سەرپەرشتی نیما یۆشیج (عەلی ئەسفەندیاری) دوور لە خانەوادەكەی پەروەردە بووە، دواتر لە 30ى تەمموزى 1988، واتە یازدە مانگ پێش مردنی ئیحسان تەبەری کۆچی دوایی كردووە.
تەبەری لە فەرهەنگی سیاسیی چەپدا
لە ماوەی خوێندنی لە قوتابخانەی یاسا، ئاشنای فەلسەفە و زانستە عەرەبی و فیکرییەکان بووە، بەتایبەت كە تەبەری لە تەمەنی هەرزەکارییەوە خوێنەرێکی باش و بە بڕشتبووە، لەگەڵ گۆڤاری “دونیا” و دکتۆر “تەقی ئارانی” ئاشنا دەبێت و كاریگەرییەكی فیكریی لەسەر دڵ و دەروونی جێدێڵێت، بەم هۆیەوە لە تەمەنێکی گەنجیدا ئەندێشەی ماركسیزم لە سەریداوە، لە تەمەنی ٢١ ساڵی و بچووکترین ئەندامی گرووپێکی ٥٣ بووە و دەستگیركراوە، سزای چوار ساڵ زیندانی بەسەردا سەپێندرا و حوکمەکەی لە بەندی حەوتەمی زیندانی قەسر بەسەربرد، بە وتەی خۆی زیندان بۆ ئەو زانکۆیەک بووە، دوای ئازادبوونی لە زیندان دەربەدەری شاری ئەراک دەبێت.
لە گرووپێكی ماركسییەوە بۆ گەورەترین ئەڵقەی ڕێكخستن لە حیزبی توودەی ئێراندا
بەهۆی خوێندەواریی و پێگەیشتنییەوە، كارو چالاكییە ڕۆژنامەوانییەكانی، لە هەڵبژاردنە ناوخۆییەكانی حیزبی توودەدا ساڵی 1943، بە ئەندامی کۆمیسیۆنی پشکنین هەڵبژێردرا، لە یەکەمین کۆنگرەشدا لە ساڵی 1944 پلەی ئەندامێتی کۆمیتەی ناوەندی پێبڕدرا، بەرپرسیارێتی ڕێکخستنی مازەندەران و بەڕێوەبردنی ڕۆژنامەی “ڕەهبەر” و بڵاوکراوە حزبییەکانی تر (بە سەرپەرشتی داود نەورۆزی) كەوتە ئەستۆ، دوای شکستی ڕێبازی دیموکراتی و وەرچەرخان بە ئاڕاستەی بیروباوەڕی ڕأستڕەوانەی حکومەتی قەوام سەڵتەنە، تەبەری لەگەڵ ئیرەج ئەسکەندەری ئێرانی بەجێهێشت.
خستنەڕووی بیرۆکەی “هاوسەنگی نەرێنی”
لە لوتکەی پەڕگرتنی هەلومەرجی دیموكراتی لە ئازەربایجان و دەستوەردانی سوپای سوور، حیزبی توودە بۆ پشتیوانی لە سیاسەتی سۆڤیەت خۆپیشاندانێکی سازکرد، ئیحسان تەبەریش لە نووسینی وتارێکدا نوسیویەتی: “بە دڵنیاییەوە ڕەوایە کە ئەم جۆرە ئیمتیازانە بۆ دراوسێی باکوور – یەکێتی سۆڤیەت- لە باکووری ئێران لەبەرچاو بگیرێت، چونكە ئەم کارە بۆ پاراستنی هاوسەنگییەکی نەرێنییە”، ئەم گوتارە لەپێناو هاوکاری لەگەڵ سیاسەتی سۆڤیەت کە ئامانجی نکۆڵیکردنی بەرژەوەندییە نەتەوەییەکانی ئێران بوو، وایکرد بەشێک لە کادیرە دیارەکانی حیزبی توودە لەوانە: (ئیپریم ئیسحاق و خەلیل مالیکی) و یەكەمین پەرتبوون لەنێو توودەدا ڕووبدات، تەبەریش لە بەیاننامەیەكدا هەریەكیانی وەك “سیخوڕێکی بەریتانی” و “خائین ” ناوی بردن.
هەوڵی تیرۆرکردنی شاهانشا و وێستگەیەكی گرنگ
لە دوا هوڵی تیرۆركردنی شاهانشا، كە ئەنجامەكەی ڕاگەیاندنی ڕاستەوخۆی یاساخكردنی حیزبی توودە بوو، تەبەری سزای لە سێدارەدانی بەسەردا سەپێندرا، ئەمجار بە ناچاری بووە پەناهاندەی سۆڤیەت، لەو ماوەیەدا لە ڕادیۆی مۆسکۆ بۆ ماوەی نۆ ساڵ کاری کردووە، تاكو دواجار دەچێتە ئەڵمانیای ڕۆژهەڵات و لە شاری لایپزیگ نیشتەجێ دەبێت. لە بەرلین خولی ئەکادیمیای زانستە کۆمەڵایەتییەکان دەرچووە و پێگەی زانستی “دکتۆر ئابێل”ی لە فەلسەفەدا وەرگرتووە، ساڵانێکی زۆرش لە زانکۆکانی ئەڵمانیا وانەبێژ بووە، بە زمانەکانی عەرەبی، پەهلەوی، ڕووسی، ئەڵمانی قسەی کردووە، زمانی ئینگلیزی، فەرەنسی و تورکی، ئازەری و تورکی ئەستەمبوڵی زانیوە، پسپۆڕییەکەی لە بواری مێژوو و فەلسەفە و ئەدەبدا بووە. زۆرێک لە وتارەکانی لە گۆڤاری “مردم” ئۆرگانی فەرمی حیزبی توودەی ئێراندا بڵاوکراونەتەوە.
ڕۆڵی تەبەری دوای شۆڕشی ساڵی 1979
لە 30ی حوزەیرانی 1979 تەبەری لەگەڵ دکتۆر جەودەت و ڕەفعەت محەممەدزادە و حەمید سەفاری دەگەڕێنەوە تاران و لە ماڵی فاتمە سەلامەت بەخش نیشتەجێ دەبێت، بەڵام سێ منداڵەکەی – کارین (کوڕ)، ئازین و ڕۆشانک – لە ئەڵمانیا و ئیتاڵیا جێدێڵێت، لەو قۆناغەدا چەند چاوپێكەوتنێكی تەلەفیزیۆنی سازدا كە نەخشێكی كاریگەریی ئاشكرای لەسەر جەماوەری حیزبی توودە جێهێشت، مشتومڕەکانی نێوان سەرکردەکانی توودە وەک ئیحسان تەبەری و نورەدین کیانوری و ئایدۆلۆژیستەکانی کۆماری ئیسلامیی یەکێک لە ئامرازەکانی گۆڕینی شەڕی سیاسی بۆ ململانێی نێوان کوفر و ئیمان بوو، هەر بۆیە پیاوانی ئایینی درکیان بەوە کرد کە بۆ ئەوەی حیزبی توودە لە ڕووی سیاسییەوە سەرکوت بکەن، سەرەتا دەبێ تیشک بخەنە سەر لایەنە نا ئایینییەكەی، لەگەڵ دەرچوونی یاسای یاساغبوونی حیزبە ماركسییەكان، لە 24ی تەمموزی 1983 لە ماڵی محەممەد عەلی حوسێنخانی لەگەڵ هاوسەرەکەی دەستبەسەر کران، پاش ماوەیەکیش هێنرانە سەر شاشەی تەلەفزیۆن و لەژێر فشارو ئەشکەنجەدا ورەی ڕووخا و پاشگەزبوونەوەی لە کردەوە و بیروباوەڕی خۆی تۆماركرد و ڕابردوو و خەباتی دوورو درێژی ماركس لینینیانەی دایە بەر پلار و توانج و بە ڕێبازێكی هەڵەو دۆگما و بێ ناوەڕۆك و خەیاڵی ناوبرد، تەنانەت ڕایگەیاند کە دوای خوێندنەوەی کتێبەکانی “عەلامە تەباتەبایی” و “مورتەزا موتەهەری” مسوڵمان بووە. لەهەمانکاتدا کتێبێک بە ناوی “کەژرەهە” بە ناوی تەبەری چاپ و بڵاو بووەوە، هەروەها کتێبێکی بە ناوی “ناسین و هەڵسەنگاندنی مارکسیزم” نووسیوە، لە لاپەڕەی یەکەمی کتێبەکەیدا دەنووسێت: “ئێستا بە ڕێنمایی لێکۆڵەری ئازیزم! مسوڵمان بووم”.
بەرپرسانی دەزگای ئیتلاعات دانیان بەوەدا ناوە، كە ئەوەی زەنگی کۆتایی حیزبی توودە لێدا، دانپێدانانی نووسراوی تەبەری بوو، كە دوای تەقی ئارانی، بە پێغەمبەری ئایدیۆلۆژیی حیزبی توودە دادەنرا، تەنانەت دانراوەكانی لەلایەن پیاوانی ئایینیشەوە بە وردی خوێندرایەوە، پیاوانی ئایینی شیعە پێیانوایە کە شکستی ڕووخساری بە ئیدیعای “ئیسلام بوون” و “باوەڕبوون بە شەرعییەتی حکومەتی کۆماری ئیسلامیی”، بۆ ماوەی چەند دەیە شکۆمەندی حیزبی توودەی ئێرانی لە ناو بردووە، لە نموونەی ئەو پاشگەزنامەیەی تەبەری ئەوەیە كە دەڵێت: “ئێمە مرۆڤی بچووک بووین کە بۆ ماوەیەک بێ سەر و بێ کات لەناو شەپۆلە ڕەشەکانی زەریادا سەرگەردان بووین، ڕەحم بە خراپترینمان بکە و ڕێز لە باشترینەکانمان بگرە، ئەگەر تۆ یەکێکیت لەوانەی کە دواجار ماوەی دوور و درێژی دابەشبوونی چینایەتی و ململانێی ئاگرینی مرۆڤایەتیت تێپەڕاند و ئارامی ئەبەدی و برایەتی گەردوونیت بەدەستهێنا، با ئیرەیی بە ئێوە ببەین، ئیتر تۆ بۆ ئێمەیت، با تێگەیشتنێکی قووڵی مرۆییتان هەبێت.”
دادگایی و مەرگی هێواش، تێكشكانی ڕۆحی بەرەنگاریی و ماركسییانە
لە یەکەم دادگایدا هەوڵدان بۆ كودەتای ڕەتکردەوە و دەڵێت: چونكە “چۆن مومکین بوو کە حیزبەکەمان کە دەوری گەورەی کۆماری ئیسلامیی لە خەبات دژی ئیمپریالیزم و ئیسرائیل و کاردانەوەی ناوچەیی و خواستی بەهێزی ئیمام بۆ سەربەخۆیی دەزانێت، ئەو کارە بکات”. سوێند دەخوات “بە هەموو ئەو پیرۆزیانەی کە هەریەکێک لە ئێمە ڕێزی لێدەگیرێت” کە ئەو جۆرە بڕیارانە لە نێو سەرکردایەتی حزبی توودەدا نەدراون. لە کۆتایی ئەم دیدارەدا متمانەی بە تەکتیک و دادپەروەری لە کۆماری ئیسلامیی دەربڕی. تەبەری بە پشتبەستن بەو نووسراوەی کە حیزب بە وەزارەتی ناوخۆی ڕاگەیاندبوو (دوای پلینۆمی ١٧)، لیستی لق و بەرپرسانی حیزبی خستەڕوو، و هیچ سیفەتێکی نایاسایی بۆ کاری حزبەکە قبووڵ ناکات، ئەم دوورییە و هاتنیشی دەگەڕێتەوە بۆ تێگەیشتنێکی هەڵە، هەروەها پرسیار ئەوە دەكات ئایا حیزبی توودە هەڵەی کردووە یان نا؟ هەروەها باسی هەندێك هەڵە دەكات، بەڵام باسی خیانەت و سیخوڕی نەكردووە. تەنانەت ئایەتوڵڵا “هاشمی ڕەفسەنجانی” لە چاوپێکەوتنێکدا ڕایگەیاندووە کە هیچ هۆکارێکیشی نەدۆزیەوە کە حیزبی توودە پلانی کودەتا دابڕێژێت، هەروەها دوای چەند ساڵێک “محەمەد عەلی ئاموی” چاوپێکەوتنێکی بۆ ڕۆژنامەی “ئافتاب موزور” ئەنجامدا و تیایدا باسی لەوە کرد کە سەرکردەکانی حیزبی توودە بۆ دانپێدانان ئەشکەنجە دراون.
لە لێپرسینەوەكان لە 6-7ی ئابی 1983 ئایاردا تەبەری ئاماژە بەوە دەکات کە گرتن و هەڵوەشاندنەوەی حیزب نە خەتای شوێنکەوتووانی ڕاستەقینەی هێڵی ئیمامە و نە خەتای حیزبی توودەیە، بەڵکو نەیارانی “ئێمە” بە تۆقاندن ئەم کارەساتەیان بەرەوپێش برد بیرکردنەوەکانی “کۆمۆنیزم” و “پیلانگێڕین”. لە وەڵامی داواکاریی ژماردنی خیانەتەکانی حیزبی توودە، ئەو خیانەتە ڕەتدەکاتەوە، بەڵام دوای کۆتاییهاتنی خولی یەکەمی دادگایی، تەبەری تووشی جەڵتەی مێشک دەبێت و کێشە لە قسەکردندا هەبووە. لێپرسینەوەکان بە نوسراوی داواکاری گشتی، کە “ئەسەدوڵڵا لاجوردی” لێی بەرپرسیار بوو، بەردەوام بوو، کە ئەنجوومەنی باڵای دادوەری باری جەستەیی ئەوی بۆ دادگاییکردن و پێچەوانەی پێوەرەکانی شەریعەت زانیوە، دواجاریش لە بڕیاری دادگا لە 11ی ئەیلوولی 1985 لە لقی یەکەمی دادگای ئینقلابی ئیسلامیی، لەبارەی تەبەرییەوە وتویەتی: “شێوازی هەڵسوکەوتی تۆمەتبار لە دادگای ئینقلابی ئیسلامیی وای لێکردم باوەڕم بەوە هەبێت کە بانگەشەی تەوبەکردن و گەڕانەوەی بۆ شێوازەکانی پێشووی و هاوکاریکردن لەگەڵ داواکاری گشتی تەواو درۆیەو تەنها بۆ ڕزگاربوونە لە ئازاردانی سزاکە، بۆیە بە پشتبەستن بە مادەی ٢٠٢ی یاسای تۆڵەسەندنەوە، سەرنجی لەسەر لەسێدارەدان دەبێت”.
لەو کاتەدا دەگوترا تەبەری دەرزی لێدراوە و هەر بۆیە لەبەردەم کامێرای تەلەفزیۆنەکە دانیشتووە، “حسێن شەریعەتمەداری”، سەرنووسەری ڕۆژنامەی “کیهان”، کە بەرپرسی لێپرسینەوە و ڕازیکردنی ئیحسان تەبەری بوو، سەبارەت بەم بابەتە وتویەتی: “ئیحسان وتی ئەوەی من باسی دەکەم ئەوەیە، پێش هەموو شتێک ئەگەر ئیسلامییەکان بێت کۆمار ئەوەندەی لە زانستدا هەیە پەرەی سەندووە بۆ ئەوەی ئەمپولێکی وا دروست بکات، چیتر دەڵێیت؟ جگە لەوەش، گریمانە بکەین کە ئەمپولەکە وا لە من دەکات قسە بکەم”. شەریعەتمەداری دەڵێت، ئەرکی من ئاشناکردنی تەبەری بووە بە حەقیقەتی ئیسلام و ئەویش ئەم کارەی کردووە. بە خوێندنەوەی کتێبەکانی شەهید موتەهەری، تەبەری لە مارکسیزم گەڕایەوە و چاوەکانی بەڕووی ڕاستییەکاندا کرایەوە. ڕەخنەگران ڕایانگەیاندووە، بۆچی تەبەری بەر لە زیندانیکردن و کاتێک قسەی لەگەڵ میسباح یەزدی و عەبدولکەریم سروش دەکرد، چاوی بەڕووی ڕاستییەکان نەکرایەوە؟ هاشمی ڕەفسەنجانیش لە بیرەوەرییەکانیدا باس لەوە دەکات کە هەندێک کەس بۆ شەفاعەت بۆ تەبەری چوونە لای ئایەتوڵڵا خومەینی، ئەویش بە مەرجێکی سنووردار ڕازی بووە، هەر بۆیە دوای ئەوە تەبەری لە ژێر دەستبەسەری ماڵەوە ڕاگیرا تاكو لە 31ی تەمموزی 1989 بە هۆی نەخۆشی لە نەخۆشخانە کۆچی دوایی کردووە.
لە پەراوێزی پاسۆلۆژییە ئەدەبیی و تیۆرییەكانی تەبەریدا
دکتۆر “ئیرەج پارسینژاد” لێکۆڵەری مێژووی ڕەخنەی ئەدەبی لە زانکۆی ئۆکسفۆرد، لە کتێبی “ئیحسان تەبەری و ڕەخنەی ئەدەبی”دا، تەبەری بە یەکێک لە دامەزرێنەرانی ڕەخنەی هونەری لە ڕوانگەی ڕیالیزمی سۆسیالیزمییەوە دەزانێت، کە بەهۆی شارەزایی لە ئەدەبیاتی کلاسیکی ئێرانی و ئاشنابوونی قووڵی لەگەڵ ئەدەبیاتی مۆدێرنی ڕۆژئاوا، ڕۆڵێکی گرنگیان لە گەشەسەندنی گوتاری ڕەخنەی ئەدەبییان لە ئێراندا گێڕاوە، هەر بۆیە تەبەری لەو دەقانەی لە بواری ڕەخنەی ئەدەبیدا نووسیویەتی، جەخت لەسەر ڕۆڵی کۆمەڵایەتی و سیاسی هونەر دەکاتەوە و لە سێ پایەی گرنگدا لێی دەکۆڵێتەوە؛ یەکەمیان پەیوەندی نێوان هونەر و ئافراندنە، دووەمیان لایەنگری چینایەتییە لە هونەردا، سێیەمیشیان پرسی هونەرە لە پێناو هونەردا. لە ڕوانگەی تەبەریەوە، داهێنەری هونەری لە پەیوەندی و لەگەڵ کۆمەڵگەدا پێکدێت و کارە هونەرییەکەش ڕەنگدانەوەی “ئایدیاڵە جوانکارییەکان”ی خەڵکە و هەر بۆیەش تەواوترین لایەنی کارە هونەرییەکە ئاڕاستەکردنیەتی و لایەنگری چینایەتی و دوورکەوتنەوە لە بێلایەنی سیاسی و چینایەتی.
زۆر وشەی دروستکراوی ئەو تا ئەمڕۆش لە زمانی ئەدەبی و کولتووری فارسیدا بەکاردەهێنرێن، بەناوبانگترینیان وشەی “ڕۆشنبیر”ە کە تەبەری لە بەردەم “ڕۆشنبیر”ی فەرەنسی و “مانۆر ئەلفکر”ی عەرەبیدا خستووەتە ڕوو. بێگومان تەبەری لە ڕەخنەگرتن لە بەرهەمە ئەدەبییەکان، مەودای لێکۆڵینەوەکانی تەنها لە بەرهەمەکانی ڕیالیزمی سۆسیالیستیدا سنووردار نەبوو. یەکێک بوو لە یەکەم کەسەکان کە بەرهەمەکانی کافکا و جیهانە ترسناکەکەی شیکردەوە و لەسەر شاعیرانی وەک تی ئێس ئێلیۆت و واڵت ویتمان و هۆڵدەرلین نووسی کە هیچ کامیان مەیلی کۆمۆنیستییان نەبوو. تەنانەت لە وتارێکیدا بەم شێوەیە ستایشی نیمای کردووە: “من نیما بە هێڵکاری گەورەی کەشتی شیعر دەزانم لە پەڕینەوە لە ئۆقیانوسی کلاسیکەوە بۆ ئۆقیانوسی داهێنان).
مشتومڕەکانی تەبەری پاش شۆڕشی 1979
لە بەهاری ساڵی 1980 زنجیرەیەک مشتومڕی ئایدیۆلۆژییان لە نێوان پارتە چەپەکان و نوێنەرانی مەدرەسە ئاینییەكان دەستپێکرد. بیرۆکەی ڕەسەنی مشتومڕەکان هی “ئەبولحەسەن بەنی سەدر” بوو. بڕیار بوو گفتوگۆیەک لەسەر پرسی یەکتاپەرستی و بیروباوەڕی ئیسلامی هەبێت، کە تەبەری لەگەڵ بیروباوەڕی بنەڕەتی خەڵک دژایەتی دەکرد. دوای ئەوە، لەسەر پێشنیاری عەبدولکەریم سروش، تەوەری مشتومڕەکان پرسی دیالێکتیک و دژایەتییەکان بوو، كە تەبەری بەرگری لە بناغە فەلسەفییەکانی مارکسیزم لە دژی “میسباح یەزدی” و “عەبدولکەریم سروش” کرد. لەو فیلمانەی کە لە مشتومڕەکان ماونەتەوە، لە چەند حاڵەتێکدا تەبەری ڕەخنە لە سروش دەگرێت کە قورئانی بە هەڵە خوێندووەتەوە.
دیبەیتی نێوان تەبەری و سروش
“عەبدولکەریم سروش” ڕووبەڕووبوونەوەی خۆی لەگەڵ تەبەری بەم شێوەیە گێڕایەوە: “حەوت کۆبوونەوە ئەنجامدرا و مشتومڕەکانمان لەگەڵ تەبەری و فەرۆخ نەغدەر کۆتایی نەهات”. لە یەکێک لەو کۆبوونەوانەدا میسباح تەوەری خودای پێشنیار کرد، تەبەری دڵتەنگ بوو کە بەشداری ئەو باسە ناکات. تەنانەت ئەگەر حیزب پابەندی بکات و یاداشتێک بدات بە میسباح کە بە مولحید ناوم نەبات. دوای کۆتاییهاتنی ئەو مشتومڕانە جارێکی تر ئیحسان تەبەریم بینی و یەکێک بوو لە شەوانی ڕەمەزان (ساڵی ٦٣) کە لە زیندانەوە هێنرایە ماڵی محەمەد تەقی جەعفەری و منیش بانگ کرام بۆ مەجلیس. باری دەروونی باش نەبوو و پێدەچوو دەم و چەناگەی شکابێت، جەعفەری ویستویەتی لەگەڵیدا موناقەشە بکات، بەڵام من بە هیچ شێوەیەک حەزم لەوە نەبوو لەگەڵ دیلێکدا موناقەشە بکەم”.
کتێبەکانی “هەندێک پێداچوونەوە سەبارەت بە جیهانبینی و بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکانی ئێران” و “تێبینی و نووسینە فەلسەفی و کۆمەڵایەتییەکان”ی تەبەری بە گرینگترین بەرهەمەکانی لە بواری تیۆریدا دادەنرێت. كە هەوڵی شیکردنەوەی مێژووی کۆمەڵایەتی، فەرهەنگی و سیاسی ئێران دەدات و لە وتارەکانی کتێبی دووەمیشدا باس لە هەندێک لە گرینگترین بابەتی فەلسەفی و کۆمەڵایەتی دەکات، کتێبی یەکەم بانگەشەی ئەوە دەکات کە نووسیویەتی مێژووی بیری ئێرانی بە میتۆدۆلۆژیای مارکسیستی نووسراوە، ئەو زانیارییە بەرفراوانەی لەم کتێبەدا کۆکراونەتەوە سەرسوڕهێنەرن، بەڵام شێوازی دیداکتیکی تەبەری مەودای کتێبەکە سنووردار دەکات بۆ ڕاپۆرت و وەسفکردن.
تەبەری و قۆناغبەندی مێژووی ئێران، کارل مارکس گەشەسەندنی مێژوویی کۆمەڵگەکانی ئەورووپای ڕۆژئاوای لە ڕیزبەندی پێنج سەردەمی “کۆمۆنی سەرەتایی، کۆیلایەتی، فیۆداڵیزم، سەرمایەداری و سۆسیالیزم” ڕوونکردەوە و جەختی لەوە کردەوە کە ئەو نەخشانەی لە مێژووی ئەورووپای ڕۆژئاوا دەرهێناوە، پێیوابوو کۆمەڵگە ئاسیاییەکان ڕۆشتوون لە ڕێگەی ڕەوتەکانی ترەوە. تەبەری لە پێشەکی کتێبی “هەندێک ڕاپرسی…” جەختی لەسەر “دوورکەوتنەوە لە دروستکردنی نەخش و دیمەنی دەستکرد” کردووەتەوە و دەنووسێت “لەبری ئەوەی بەدوای فۆرمەکانی کۆیلایەتی یۆنانی-ڕۆمانیدا بگەڕێن… لەبری دۆزینەوەی فۆرمەکانی فەرەنسی-ئەڵمانی لە… فیۆداڵیزم و لەبری گەڕانی ئینگلیز-هۆڵەندی بۆ گەشەکردنی سەرمایەداری، پێویستە بەدوای ئەو فۆرمانەدا بگەڕێین کە لەم وڵاتەدا سەریان هەڵداوە”.
تەبەری کۆمەڵێک جیاوازی گرنگ لە نێوان کۆمەڵگەکانی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوادا دەژمێرێت، بەڵام لە چوارچێوەی فۆرمولەی ڕەسمی چەپی تەقلیدیدا، هەموو جیاوازییەکان بە دووبارەکردنەوەی نەخشی ئەکادیمی حیزبی بێزارکەر خوێنەر نائومێد دەکات. بەڵام تەبەری لە کتێبی “تێبینی و نووسینە فەلسەفی و کۆمەڵایەتییەکان” بە لاسایی ستالین، دەنووسێت “فەلسەفە بە پێی پێناسەی وردی ئەمڕۆ بە مانای زانستی گشتیترین یاساکانی پەرەسەندنی سروشت و کۆمەڵگە و بیرکردنەوە دێت”. بەم پێناسەیە، تەبەری پەیوەستە بە ڕەوتێکەوە کە حوکمەکانی کردە سیستەم و سیستەمی کردە ئایدۆلۆژیای دەوڵەت، بۆ ئەوەی دەسەڵاتی خۆی بەسەر بیرکردنەوەی داهێنەرانەدا وەک پارێزەری سیستەمەکە بسەپێنێت. تەنانەت تەبەری دیالێکتیکی مارکسی لە میتۆدێکی کەوتووەوە دەگۆڕێت بۆ یاسایەک کە ڕاستییەکان دەبێت لەگەڵیاندا بگونجێن”.
پیلانی دیموکراسی و تیۆری لە خزمەت پاساو هێنانەوە
بەرگریکردنی حیزبی توودە لە “هێڵی ئیمام” کە هاوواتای سەرکوتکردنی توندوتیژی دیموکراسی بوو “پێشتر خەباتی دژە ئیمپریالیستی لە خەبات بۆ دیموکراسی” لەگەڵ نەریتی دیموکراسی چەپ، لەگەڵ ستایشی مارکس بۆ “دیموکراسی بۆرژوازی”. وەک “دەستکەوتی شۆڕش” بەو باوەڕەی کە تەواوکردنی “دیموکراسی و حوکمڕانی زۆرینە” لەلایەن مارکسەوە پێچەوانەی “رزگارکردنی زۆرینە لە کۆت و بەندەکانی ئیستغلالکردن” بووە. تەبەری لە ڕەوایەتیدان بە سیاسەتی حیزب و بەرگریکردن لە “سەرکردایەتی یەکلاکەرەوە، ئیمکانات و تەکتیکی ئیمام”، لە وتارێکدا لە کتێبی “هەندێک پرسی شۆڕشی ئێران”دا نووسیویەتی: “ئازادییە دیموکراسیەکانی لە فۆرمی ڕۆژئاواییەکەیدا قازانجیان نییە… ئەمە دارستانێکە کە کۆمەڵگە ڕۆژئاواییەکان بەناوی دیموکراسییەوە دروستیان کردووە و پیلانێکی کۆمەڵایەتییە بۆ سەرلێشێواندنی کۆمەڵگە” و “لە دیموکراسی ڕۆژئاوادا مرۆڤ مەحکومە بە ژیانێکی خراپتر” لە سەگ” و تەنها مافی ئەوەی هەیە بوەڕێت.” چەند ساڵێک دوای ئەم نووسینە، کەعبەی تەبەری، بلۆکی ڕۆژهەڵات، داڕما و نەبوونی “دیموکراسی ڕۆژئاوا” یەکێک لە هۆکارەکانی داڕمانی بوو. هەروەها لە شێوەی زینداندا، تەبەری خستە دۆخێکەوە کە کۆتایی ژیانی بە ئازار بوو.
لە گرنگترین دانراوەكانی:
هەرچەندە تەبەری پتر لە 103 دانراوی لەسەر چەپ و ماركسیزم پێشكەش كردووەو بەشێكی دانراوەكانی ساڵانێكی دورودرێژ مایەی مشتومڕ و ورودبوونەوە بوون، بەڵام بەشێكی ئەو دانراوانە لە ژێر گومان و ناڕوونیدا نووسراون دیارترنیان بریتین لە:
کتێب: (داڕمانی سیستەمی تەقلیدی و لەدایکبوونی سەرمایەداری، ڕۆشنبیری بێ ئومێد، لەدایکبوون و پەرەسەندنی تیۆری شۆڕشگێڕانە، دەیەی یەکەم، خەونی چینی، دەربارەی شێوازی هێوریستی (زانینی دۆزینەوە) و هەندێک کێشەی تیۆری ئەگەر، لە دیداری خۆتەوە، دەربارەی سایبەرنێتیک یان زاناکانی، دەربارەی “لۆژیکی کردار”، ئەبولفەزل بەیحاقی و کۆمەڵگەی غەزنەوی، چەند لێکۆڵینەوەیەک سەبارەت بە جیهانبینی و بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکان، کۆمەڵگەی ئێرانی لە سەردەمی ڕەزاشا پەهلەوی، دەربارەی مرۆڤ و کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی، پرسەکانی فەرهەنگ و هونەر و زمان، شەهگاڵ شا(چیرۆک بۆ منداڵان و هەرزەکاران)).
شیعر: (کۆمەڵە شیعرێک، گۆرانی خەواڵووی، لە نێو خۆڵ و ئەڵماسەکاندا، لەگەڵ قسەی پاییز، نۆسینی شیعری لە چواردە بڕگەدا، شانۆگەری، گومات: درامایەکی بەیتی مێژووییە بە چوار ئەکتڕۆمان، ئەشکەنجە و هیوا ، کۆمەڵێک پارچە ئەدەبی و لە دۆزەخدا، خوداوەندەکان لە باند ڕاستەوە (ئیمزاکراوی تەباتەبا، کە دیارە هی خۆیەتی، ١٣٣١)، فەرهاد چوارەم، خێزانی بروماند (چیرۆک)، چاوەکانی پاڵەوان کراوەن (کۆکردنەوەی چیرۆکەکان)، پەنجامە (کۆکراوەی چیرۆک)، ڕووخساری ماڵ (چیرۆک)، دەیەی یەکەم (چیرۆک)، پاڵنەری ستەم (چیرۆک))
وەرگێڕان: (دژە لە کاتی…، گۆرانی هەڵبژێردراوی پانزە شاعیری سۆڤیەت (کۆمەڵەی سیاڤۆشان)).ئەو بەرهەمانەی کە لە سەردەمی ئەشکەنجە و زینداندا نووسراون: (ناسین و هەڵسەنگاندنی مارکسیزم، تەرنپایک، کۆمەڵە شیعری “لابێ”، ئایکۆنی کولتووری، تەبەری یەکێکە لە کارەکتەرەکانی ڕۆمانی کۆمی بەهار لە نووسینی شەهرنووس پارسیپوور).
سەرچاوەكان :
- احسان طبری: شناخت و سنجش مارکسیسم، ڕینما، طهران، ۱۳۶۶، ص 16-20.
- ی‌بی‌سی، فراز و نشیب حزب توده ایران در دهه ۶۰؛ از کامروایی تا اعدام، 4/2/2024، 12:30 ،
www.bbc.com/persian/iran/2012/02/120222_l10_mesdaghi_toudeh_party
- بی‌بی‌سی، نامه سرگشاده نورالدین کیانوری به آیت الله خامنه‌ای، 4/2/2024، 1:30،
https://www.bbc.com/persian/iran/2012/01/120124_nk_toudeh_party
- احسان طبری؛ ڕوحانی‌زاده کمونیست +تصاویر، 24 یداد، 6/2/2024، 11:00،
- سروش: طبری ڕا با دهان و فک شکسته برای مناظره آوردند، كوردانە، 2/2/2024، 11:00،
- ! http://www.kurdane.com/article-2373.htm، l
