بەشی یەکەم

د. سامان مستەفا ڕەشید؛ دکتۆرا لە مێژووی عوسمانی لە زانکۆی ئەستەنبوڵ

بەرایی

    زانراوە ماوەیەکی مێژوویی درێژ بەشێکی گەورەی جوگرافیایی کوردستان لە ناو قەڵەمڕەویی دەوڵەتی عوسمانیدا بووە، دوای ڕوخانی دەوڵەتی عوسمانی‌و دامەزراندنی کۆماری تورکیا لە سەر پاشماوەی ئەو دەوڵەتە، دیسانەوە بەشە گەورەکەی خاکی کوردستان‌و زۆرترینی کوردەکان بوون بە بەشێک‌و پێکهێنەرێکی گرنگی کۆماری تورکیا. هەموو ئەوانەش کارێکی وەهایان کردووە کە “کوردو کوردستان” ڕەنگدانەوەیەکی گەورەو گرانی هەبێت لە ناو بەڵگەنامەکانی هەردوو ئەرشیفی دەوڵەتی عوسمانی‌و کۆماری تورکیادا.

     بە لەبەرچاوگرتنی گرنگی‌و بایەخی مێژوویی‌و زانستی بەڵگەنامەکانی هەردوو ئەرشیفەکە بۆ تیشکخستنەسەرو ڕۆشنکردنەوەی زۆر گۆشەی تاریکی مێژووی سیاسی، ڕۆشنبیری، ئابووری‌و کۆمەڵایەتیی کوردو کوردستان لە سەردەمی عوسمانی‌و کۆماری تورکیادا، کە بە هەوڵی کەسی‌و لە ماوەی خوێندنی دکتۆرا لەو وڵاتە توانیومە چەندین دۆسیەی گرنگ لەو دوو ئەرشیفە دەستبخەم. هەوڵدەدەم لێرە بە دواوە بە چەند زنجیرەیەک‌و بە خستنەڕووى چەند بەڵگەنامەیەک، بۆ یەکەمین جار مێژووی پڕۆسەی سانسۆرو قەدەغەکردنی “کوردو کوردستان” لە دەوڵەتی عوسمانی‌و تورکیا بخەمەڕوو و شرۆڤەو لێکدانەوەیان بۆ بکەم، دواتریش لە بەرنامەمدایە بە شێوەی کتێبێکی بەڵگەنامەیی کۆی ئەو بەڵگەنامانە لە ژێر ناوی “مێژووی سانسۆرکردنی کوردو کوردستان لە بەڵگەنامەکانی ئەرشیفی عوسمانی‌و کۆماری تورکیادا (١٨٩٨ -١٩٦٥)” چاپ‌و بڵاوبکەمەوە. بەو هیوایەی ئەم هەوڵە ببێت بە کەرەستەو سەرچاوەیەکی گرنگ‌و پڕبایەخ بۆ توێژەران‌و ئارەزوومەندانی بواری مێژووی کوردو کوردستان.

سانسۆرکردنی “ڕۆژنامەی کوردستان” لە چەند بەڵگەنامەیەکی دەوڵەتی عوسمانیدا

         دوای ڕوخانی میرنیشینە کوردییەکان‌و لکاندنەوەی ناوچەکانی بندەستییان بە دەسەڵاتی ڕاستەوخۆی دەوڵەتی عوسمانییەوە، زۆرێک لە نەوەکانی بنەماڵە فەرمانڕەواکانی میرنیشینە کوردییەکان لە نموونەی “بابان، بەدرخانییەکان” پەرت‌و بڵاوبوونەوە بە سەر ناوەندە ڕۆشنبیری‌و کولتوورییەکانی ئەوسای جیهاندا، لە نموونەی “ئەستەنبوڵ، قاهیرە، لەندەن، جنێف‌و فۆڵکستۆن …هتد”دا. لە ناو پاشماوەی بنەماڵەی میرانی میرنیشینە کوردییەکاندا چەندان کەسایەتیی ڕۆشنبیرو زمانزان‌و نوسەری هەڵکەوتوو دەرکەوتن، دوای بێئومێدبوون لە خەباتی سیاسی‌و چەکداری پەنایانبردەبەر خەباتی ڕۆشنبیری، کولتووری‌و ڕۆژنامەوانی. ڕۆژنامەی کوردستانیش لەم گۆشەنیگایەوە هاتەبوون، دوای ئەوەی دەوڵەتی عوسمانی کۆتایی بە میرنیشینی بۆتان هێنا، بە ئامانجی کۆتاییهێنان بە جموجوڵ‌و چالاکییان؛ نەوەکانی بەدرخانیان بۆ ئەستەنبوڵ، قاهیرەو هەندێکیان بۆ پایتەختی ئەوروپا دوورخرانەوە، لێ ئەم هەوڵەی دەوڵەت نەک نەبوو بە هۆی نەهێشتنی جموجوڵیان، بەڵکو دەرفەتی بۆ ڕەخساندن کە جارێکی دیکە بە جۆرێکی دیکە تێهەڵبچنەوەو دەستبکەن بە چالاکیی ڕۆشنبیری، لەو نێوەندەدا “میقداد مەدحەت بەدرخان” بۆ یەکەمین جار لە مێژووی کورددا لە (٣٠)ی زیلقەعدەی ساڵی (١٣١٥)ی  کۆچی/ (٩)ی نیسانی (١٣١٤)ی ڕۆمی/ نیسانی (١٨٩٨ز) ڕۆژنامەی کوردستانی بە زمانی کوردی لە قاهیرەی پایتەختی میسر چاپ‌و بڵاوکردەوە[1].

میقداد مەدحەد لەم بارەیەوە لە ژمارە (١)ی ڕۆژنامەکەیدا نوسیویەتی: “بە ئیزنی خودا لێرە بە دواوە هەر پانزە ڕۆژ جارێک، من جەریدەیەک دەنوسم، ناوی ئەوم کردووەتە (کردستان)و لەم جەریدەدا من باسی باشیی زانست‌و مەعریفەت دەکەم، لە کوێ مرۆڤ فێردەبێت، لە کوێ مەدرەسەو مەکتەبی باش هەیە، نیشانی کوردی دەدەم. دواتر باسی ئەوە بۆ کوردەکان دەکەم لە کوێ شەڕ هەیە، دەوڵەتە گەورەکان چۆن شەڕدەکەن، چۆن بازرگانیدەکەن، هەتا ئێستا کەس ڕۆژنامەیەکی وەهای نەنوسیوە، ئەم جەریدەی من هیی یەکەمە، بۆیە کەموکورتیی زۆری تێدا دەبێت، هیوادارم کەموکورتیی جەریدەکەمم بۆ بنوسن…”[2]

بەم جۆرە یەکەمین ڕۆژنامەی کوردی کوردستان لە مێژووی کورددا دەرکەوت، دوای بڕینی چەندین سەختی‌و ناهەمواریی ڕۆژنامەی كوردستان لە (١٨٩٨) هەتا (١٩٠٢ز)، (٣١) ژمارەی لە چەند شوێنێكی جیاواز لێدەركرا، لە ژمارە (١) هەتا (٥) لەلایەن میقداد مەدحەت بەدرخانەوە لە شاری قاهیرەی پایتەختی میسر دەرچووە، بەڵام بە هۆی نەخۆشكەوتنی میقداد مەدحەت بەدرخان‌و فشاری دەسەڵاتدارانی عوسمانییەوە، میقداد بەدرخان لێپرسراویەتیی دەركردنی “ڕۆژنامەی كوردستان”ی خستەئەستۆی “عەبدولڕەحمان بەدرخان”ی برای‌و لە ژمارە (٥) بە دواوە لەلایەن براكەیەوە دەرچووە. لە ژمارە (٦) هەتا (١٩) لە جنێفی پایتەختی سویسرا، هەروەها لە ژمارە (٢٠) هەتا (٢٣) دووبارە لە قاهیرە، ژمارە (٢٤)یش لە لەندەن‌و ژمارە (٢٥)یش دووجار دەرچووە؛ یەكەمیان لە شاری لەندەن‌و دووەمیشیان لە شاری فۆڵكستۆن هەر لە بەریتانیا، ژمارە (٢٦ – ٢٩) لە شاری فۆڵكستۆن، ژمارەكانی (٣٠)و (٣١) لە جنێف دەرچووەتەوە. بەم جۆرە ئەم ڕۆژنامەیە (٣١) ژمارەی لێدەرکراوە، لە کۆی ئەو ژمارانە تەنها ژمارە (١٩) هەتا ئێستا نەدۆزراوەتەوە[3].

دواترو دوای ئەم هەوڵەی میقداد مەدحەت بەدرخان، چەندان کەسایەتیی تر هەوڵی دەرکردنی ڕۆژنامەیان دا لە ئەستەنبوڵ‌و چەند جێگەیەکی دیکە، لەوانەش پیرەمێردو سەعید نورسی‌و پلوتی زادە محەمەد خەلیل…هتد. ئەوەی لێرەدا گرنگە، سانسۆرکردنی ئەو ڕۆژنامانە بووە لەلایەن دەسەڵاتدارانی عوسمانییەوە، کە دەتوانین بەم جۆرە بیخەینەڕوو:

١. سانسۆرکردن‌و قەدەغەکردنی ڕۆژنامەی کوردستان لە سەردەمی میقداد مەدحەت بەدرخاندا

١.١. سانسۆرکردن‌و قەدەغەکردنی ڕۆژنامەی کوردستان لە (٣٠)ی نیسانی (١٨٩٨)

         وەکو لە بەڵگەنامە فەرمییەکاندا دەردەکەوێت، هەر دوابەدوای دەرکردنی ڕۆژنامەی “کوردستان” لەلایەن میقداد مەتحەت بەدرخانەوە بە هەفتەیەک لەلایەن دەوڵەتی عوسمانییەوەو بە فەرمانی باڵای سوڵتانی (سوڵتان عەبدولحەمیدی دووم) لە (٨)ی زیلحیجەی (١٣١٥)ی کۆچی/ (١٨)ی نیسانی (١٣١٤)ی ڕۆمی، کە دەکاتە (٣٠)ی نیسانی (١٨٩٨ز)، سانسۆرکراوەو هێنانەناوەوەو بڵاوکردنەوەی لە ویلایەتەکانی ئەنادۆڵی دەوڵەتی عوسمانیدا بە هەموو شێوەیەک قەدەغەکراوە[4].

بەڵگەنامەی یەکەم

وەرگێڕانی  دەقی بەڵگەنامەکە

هو (بە ناوی خودا)[5]

کۆشکی پاشایەتیی یەڵدز

دائیرەی باش کتابت

(١٤٨٨٤)

ئەو ڕۆژنامە کوردییەی کە لە میسر بە واژۆی بەدرخان پاشازادە میقداد مەدحەت بەدرخان بڵاوکراوەتەوە، بە ئیرادەی سەنیە (بڕیاری سوڵتان)ی جەنابی خیلافەتپەناهی هێنانەناوەوەی بۆ ناو تەواوی ویلایەتەکانی شاهانە (ویلایەتەکانی دەوڵەتی عوسمانی)و بە تایبەت ویلایەتەکانی ئەنادۆڵ قەدەغەکراوە، لەو بارەیەوە فەرمان هیی ئەو کەسەیە فەرمانی لە لایە. لە (٨)ی زیلحیجەی (١٣١٥)ی کۆچی/ (١٨)ی نیسانی (١٣١٤)ی ڕۆمی، کە دەکاتە (٣٠)ی نیسانی (١٨٩٨ز).

 سەرکاتب حەزرەتی شەهریاری

  تەحسین

وێنەی بەڵگەنامەی یەکەم

٢.١. قەدەغەکردن‌و لەناوبردنی (٣٠٠) نوسخەی ڕۆژنامەی کوردستان لەلایەن والیی شام لە (٢٥)ی مایسی (١٨٩٨)

         وەک لە بەڵگەنامەیەکی دیکەی فەرمیدا، کە بریتییە لە نوسراوێک لەلایەن والیی شامەوە (ناظم)، بە شێوەی جفرە بۆ دەوڵەتی عوسمانی نێردراوە، تێیدا والیی ناوبراو ئاماژەی بەوە کردووە دوای ئەوەی نوسراوێکی بە واژۆی خودی بەدرخان پاشازادە میقداد مەدحەتەوە بۆ هاتووەو داوایکردووە ڕێگەیبدەن (٣٠٠) نوسخە لە ڕۆژنامەی کوردستان بۆ شام بنێرێت، بۆئەوەی بە سەر کوردەکاندا دابەشبکرێت. ناوبراو بە ڕاشکاوی ئاماژەی بە پێدانی ئاگاداری بە دائیرەی پۆستە کردووە، کە لە کاتی گەیشتنی نوسخەکان لەلایەن حکومەتەوە هەمووی لەناوببرێت‌و نەهێڵرێت بە هیچ جۆرێک بگات بە دەستی خەڵک، لەوەش زیاتر ئاگاداریی توندی داوە بە پۆلیس‌و ئاسایش، کە ڕێگریی تەواوەتی بکەن لە داخڵبوونی ئەو ڕۆژنامەیە بۆ ناو خاکی دەوڵەتی عوسمانی. ئەمەش بەڵگەیەکی فەرمیی ڕوونە لەمەڕ سانسۆرکردن‌و قەدەغەکردنی ڕۆژنامەی کوردستان لەلایەن حکومەتی ئەو کاتەی دەوڵەتی عوسمانییەوە[6].

بەڵگەنامەی دووەم

دەقی وەرگێڕانی بەڵگەنامەکە

هو

لە ویلایەتی سوریاوە         جفرە

 لەلایەن بەدرخان پاشازادە میقداد مەتحەتەوە نوسراوێکی بە واژۆی خۆی بۆ هاتووە، داوایکردووە بە مەبەستی بڵاوکردنەوەو دابەشکردنی بە سەر کوردەکانی شامدا (٣٠٠) نوسخە لە ڕۆژنامەی “کوردستان”ی ناردووە، کە گوایە مەبەستیەتی لەم ڕێگەیەوە مەعاریف‌و بابەتی سوودبەخش بڵاوبکاتەوە. دەرکەوتووە ناوبراو ویستوویەتی لەو ڕێگەیەوە بیری تێکدەرانەو خراپەکارانەی بڵاوبکاتەوە، بەو هۆیەوە ئاگاداری دراوە بە بەڕێوەبەرایەتیی پۆستە، کە لە کاتی هاتنی ئەو نوسخانە لەلایەن حکومەتەوە لەناوببرێن‌و ڕێگەنەدرێت بدرێت بە کەس. هەروەها دائیرەی پۆلیس‌و ئاسایشیش  بە توندی ئاگادارکراونەتەوە، کە بە هەموو شێوەیەک ڕێگریبکەن لە چوونەناوەوەو بڵاوبوونەوەیان لە وڵاتدا. ناوبراو بۆ بڵاوکردنەوەی فیکری تێکدەرانەو خراپەکارانەی نوسراوی بۆ والی‌و موتەسەڕیفەکان ناردووەو وای نیشانداوە گوایە ڕۆژنامەکەی هاوتەریب‌و ڕێکە لەگەڵ بەرژەوەندییەکانی حکومەتدا، ویستوویەتی بەو شێوەیە ڕێگەی داخڵکردن‌و ناردنەناوەوەی بۆ دەوڵەتی عوسمانی پەیدابکات. ئەوە دەخەینەڕوو کە بۆ بەرپەچدانەوەی ئەو پیلانگێڕییە، گرتنەبەری ڕێوشوێنی ڕێگری‌و قەدەغەکردن وابەستەیە بە ئەمری باڵاوە.

لە (٤)ی موحەڕەمی (١٣١٦)ی کۆچی/ (١٣)ی مایسی (١٣١٤)ی ڕۆمی، کە دەکاتە (٢٥)ی مایسی (١٨٩٨) والی  ناظم

٢. سانسۆرکردن‌و قەدەغەکردنی ڕۆژنامەی کوردستان لە سەردەمی عەبدولڕەحمان بەدرخاندا

         زانیاریی ناو بەڵگەنامە بڵاونەکراوەکانی ئەرشیفی عوسمانی ئەوەمان بۆ ڕووندەکەنەوە کە دەوڵەتی عوسمانی زۆر بە شێوەیەکی نەرێنی تەماشای هەوڵەکانی بەدرخان پاشازادەکانی کردووەو پێیوابووە کە کاری تێکدەرو مەترسیدارن‌و دەبن بە هۆی بڵاوکردنەوەی بیری تێکدەرانەو خراپەکاری لە ناو کوردەکاندا، لەبەرئەوە زۆر بە وردی کەوتوونەتە چاودێریی جموجوڵەکانیان‌و دوابەدوای ئەوەی عەبدولڕەحمان بەدرخان دەچێتە میسرو لەوێشەوە بۆ لەندەن‌و سویسرا. دەوڵەت لە ڕێگەی باڵیۆزخانەکانیەوە لەو وڵاتانەدا دەکەوێتە دوای هەنگاوەکانیان‌و پشتگوێیانناخات. لەم چوارچێوەدا وەک ئەوەی لە چەند بەڵگەنامەیەکی بەردەستمدا هاتووە، دەوڵەت بە هەموو هێزی خۆی هەوڵی قەدەغەکردن‌و سانسۆرکردنی هەوڵە نوسراوەکانی عەبدولڕەحمان بەدرخانیشی وەک میقداد مەدحەت بەدرخانی داوە[7].

١.٢. چاودێریکردنی هەوڵ‌و نیازەکانی عەبدولڕەحمان بەدرخان لە لەندەن

         بەدرخان پاشا زادە عەبدولڕەحمان دوای ئەوەی بەبێ مۆڵەت فەرمانبەریەتییەکەی بەجێهێشتووە، ڕوویکردووەتە ئەوروپا، بە تایبەت لەندەنی پایتەختی بەریتانیا، دەوڵەتی عوسمانی لە ڕێگەی باڵیۆزخانەکەی لە لەندەن کەوتووەتە شوێنپێهەڵگرتن‌و چاودێریکردنی وردی ناوبراوەوە. لەو چوارچێوەیەداو لە نوسراوێک کە بە مۆری خودی باڵوێزی گەورەی عوسمانی لە لەندەن لە ڕێکەوتی (٨)ی تەمموزی (١٣١٦)ی ڕۆمی/ (٢١)ی تەمموزی (١٩٠٠ز) بۆ باش کتابی کۆشکی “مابین” پادشاهیی ناردووە، تێیدا ئاماژەی بەوە کردووە بەدرخان پاشا زادە عەبدولڕەحمان لێرەیەو هەوڵی دەرکردنی ڕۆژنامەیەکی کوردی‌و تورکی داوە، بەڵام هەواڵمان هەیە تاوەکو ئێستا پیتەکانی دەستنەخستووەو پەیداینەکردووە[8].

         هەروەها بە گوێرەی زانیارییەکانی ناو بەڵگەنامەیەکی دیکەی باڵیۆزخانەی دەوڵەتی عوسمانی لە لەندەن، کە لە (١٢)ی ئابی (١٩٠٠) لە سەرۆکایەتیی حکومەتی عوسمانییەوە نێردراوە، تێیدا هاتووە: عەبدولڕەحمان بەدرخان گەیشتووەتە لەندەن‌و نیازی دەرکردنی ڕۆژنامەیەکی هەیە، دەیەوێت ناویلێبنێت “کوردستان”. بەڵگەنامەکە وەک لە خوارەوە دەقەکەی بە کوردی خراوەتەڕوو، زانیاریی لە بارەی چەند ڕۆژنامەنوسی دیکەو هەوڵەکانیانی تێدایە[9].

بەڵگەنامەی سێیەم

دەقی وەرگێڕانی بەڵگەنامەکە

هو[10]

یلدز سرای همایونی

باش کتابت دائرەسی                   لە باڵیۆزخانەی پایەبەرزی لەندەنەوە      جفرە

پێشتر ڕاگەیەنراو پێشکەشکرا کە بەدرخان پاشازادە هاتووەتەناو لەندەن‌و نیازی دەرکردنی ڕۆژنامەیەکی هەیە، ناوبراو نیازی هەیە لێرەدا ڕۆژنامەیەک لە ژێر ناوی ” کوردستان” دەربکات. حەسەن فەهمی کە لە میسر وڕێنەنامەیەکی بە ناوی (امل) دەرکردبوو، ئەویش بە هاتنی بۆ لەندەن دەیەوێت ڕۆژنامەکەی لێرە چاپبکات. بەرمەبنای ڕاگەیەنراوی وەزارەتی پایەبەرزی دەرەوە، بە مەبەستی دەستوەردان لە کاری ئەمانەو لە کارەکانی نووری ئەحمەدو نەزمی ئەفەندی، کە ڕۆژنامەی عوسمانی دەردەکەن، ئاگادارکردنەوەی پێویست ئەنجامدرا.   ١٢اغستوس ١٩٠٠/ ١٢ی ئاب                          حامد.

٢.٢. دەرکردنی عەبدولڕەحمان بەدرخان لە فەرمانبەریەتی‌و لێسەندنەوەی مافی هاوڵاتیبوون لە دەوڵەتی عوسمانیدا

         بە گوێرەی زانیارییەکانی ناو نوسراوێکی فەرمی، کە لە (١١)ی ڕەبیعولئاخیری (١٣١٨)ی کۆچی/ (٢٥)ی تەمموزی (١٣١٦)ی ڕۆمی/ (٧)ی ئابی (١٩٠٠ز) لە کۆشکی پاشایەتیی یەڵدزەوە بە ژمارە (٢٦١٢) دەرچووە، تێیدا ئاماژە بەوە کراوە لەبەرئەوەی لە لەندەن هەوڵی دەرکردنی ڕۆژنامەیەکی بە زمانی کوردی‌و تورکی داوە، بەدەر لە ڕێساو یاساکان‌و بەبێ مۆڵەت فەرمانبەریەتییەکەی بەجێهێشتووەو نیازی گەڕانەوەی بۆ ئەستەنبوڵ نییە، ئەوا پێویستە فەرمانی یاسایی بە سەردا جێبەجێبکرێت، کە خۆی دەبینێتەوە لە دەرکردن لە کارەکەی‌و هەتا ئاساییە کە مافی هاوڵاتیبوونی عوسمانییشی لێبسەنرێتەوە[11]. بەم شێوەیە دەردەکەوێت کە هەوڵەکانی عەبدولڕەحمان بۆ دەرکردنی ڕۆژنامەی کوردستان‌و چوونی بەبێ مۆڵەت بۆ لەندەن دەوڵەتی عوسمانیی زۆر توڕەو سەغڵەتکردووەو بە ڕادەیەک جیا لە سانسۆرکردن‌و قەدەغەکردنی پێیان ئاسایی بووە لە پای ڕەفتارەکانی مافی هاوڵاتیبوونیشی لێبسێننەوە. شایەنی باسە ئەم نوسراوە سوڵتانییە، کە لە خوارەوە دەقەکەی بە زمانی کوردی خراوەتەڕوو، لە هەمان ڕێکەوتی دەرچوونیدا بە مەبەستی جێبەجێکردنی بڕیارەکانی ناوی ئاڕاستەی هەریەکە لە وەزارەتەکانی ناوخۆو داد کراوە[12].

بەڵگەنامەی چوارەم

دەقی وەرگێڕاوی بەڵگەنامەکە

هو[13]

کۆشکی پادشایەتیی یەلدز

باش کتابت دائرەسی

(٢٦١٢)

باڵیۆزخانەی پایەبەرزی لەندەن ئەوەی ڕاگەیاندووە کە بەدرخان پاشازادە عەبدولڕەحمان، کە لە لەندەنە هەوڵی بڵاوکردنەوەی ڕۆژنامەیەکی کوردی-تورکیی داوە. سەبارەت بە ڕوونکردنەوەی هۆکاری‌و چۆنیەتیی هاتنی بۆ لەندەن، ئەوە ڕوونبووەتەوە کە ناوبراو بەبێ ئەوەی بە شێوەی ئوسوڵی مۆڵەتوەربگرێت‌و جێگەی مەئمورییەتەکەی بەجێهێشتووەو سەردانی ئەوروپای کردووە. بەم بڕیارەی دوایی دەرحەق بە فەرمانبەران لەلایەن دەوڵەتەوە وەرگیراوەو باڵیۆزخانەی ناوبراویشی لێئاگادارکراوەتەوە. ئەگەر دەربکەوێت ناوبراو نایەوێت بگەڕێتەوە بۆ ئەستەنبوڵ، ئەوا پێویستە بڕیارەکانی دەرحەق بەو جێبەجێبکرێن. لەو دۆخەدا ناوبراو لە مەئمورییەتەکەی وەدەردەنرێت، هەتا ئاساییە مافی هاوڵاتیبوونی عوسمانییشی لێبسەنرێتەوە، بە گوێرەی ئەوە فەرمانی باڵا لە بارەی چۆنیەتیی جێبەجێکردنیەوە دەرچووە، لەگەڵ ئەوەشدا ئەمرو فەرمان هیی ئەوەیە کە فەرمانی لە لایە. لە (١١)ی ڕەبیعولئاخیری (١٣١٨)ی کۆچی/ لە (٢٥)ی تەمموزی (١٣١٦)ی ڕۆمی، کە دەکاتە (٧)ی ئابی (١٩٠٠ز).

        نوسەری تایبەتی سوڵتان

        تەحسین

هەر لە چوارچێوەی پڕۆسەی سانسۆرکردن‌و قەدەغەکردنی هەموو ئەو نوسراوانەی کە ئاڕاستەی کوردەکان دەکران‌و باسیان لە کوردبوون‌و شۆڕش‌و یاخیبوون بووە لە دژی سوڵتان‌و دەوڵەتی عوسمانی، بەردەوام چاوی دەزگاو دامەزراوەکانی حکومەت لە سەر ئەو هەوڵانە بووەو بە وردی خستونیەتەژێر چاودێرییەوە. بە گوێرەی زانیارییەکانی ناو بەڵگەنامەیەکی ئەرشیفی دەوڵەتی عوسمانییەوە، کە ڕێکەوتی (٣١)ی ئابی (١٩٠٠ز) لە سەرەو لە باڵیۆزخانەی پاریسەوە بە شێوەی جفرە بۆ “کۆشکی پادشایەتیی یەڵدز” نێردراوە، باس لەوە کراوە کەسێکی خەڵکی کوردستان، کە ناوی “عورفی” بووەو قوتابیی ماف (یاسا) بووە لە مەکتەبی مولکییە، ڕایگەیاندووە کە لە میسرەوە هاتووە، هەواڵی داوە لەمەڕ بڵاوکردنەوەی دوو بابەتی مەترسیدار لە ئایندەیەکی نزیکدا لە میسر، یەکەمیان بریتییە لە دانراوێک بە ناوی سوهام سایە (سهام صایە)، کە لە زیاتر لە دووسەد فەرموودەی پیرۆز پێکهاتووە، کە لە دژی خیلافەتی مەزن بەکارهاتوون لەلایەن کەسێکی زۆر خاوەن هەژموونەوە لە ناو کوردەکاندا ئامادەکراوە، خەریکە هەر ئێستا لە میسردا چاپ‌و بڵاودەکرێتەوە، ئەگەر ئەمە بڵاوبکرێتەوە، ئەوا هەموو عەشائیرانی کورد لە دژی زاتی پیرۆزی حەزرەتی پادشا یاخیدەبن‌و ڕادەپەڕن‌و ئاکامێکی یەکجار ترسناک‌و خراپی لێدەکەوێتەوە[14]. لە درێژەی زانیارییەکانی ناو بەڵگەنامەکەدا هاتووە، سەرەڕای ئەو دانراوە، ڕۆژنامەیەک بە ناوی (امداد)ەوە لە میسر دادەمەزرێنرێت. هەواڵدەرەکە ئاماژەی بەوە کردووە کە ئەگەر ئەوەش لە ناو کوردەکاندا بڵاوبکرێتەوە، ئەوا دەبێت بە هۆی هەڵایسانی شۆڕش‌و یاخیبوون. داوایکردووە بە زوویی ڕێوشوێنی پێویست بۆ قەدەغەکردن‌و ڕێگریکردن لە بڵاوکردنەوەی بگیرێتەبەر، ناوبراو ئامادەیی خۆی نیشانداوە. ئەگەر پێویستبکات، دەگەڕێتەوە بۆ ئەستەنبوڵ بۆ پێدانی زانیاریی تەواو لەو بارەیەوە. ئەگەرنا هەر لێرەوە زانیاریتان بە نوسراو بۆ دەنێرێت. پێویستە بە زوویی‌و دەستبەجێ پادشا لەم هەوڵانە ئاگاداربکرێنەوە[15].

هەروەها لە یەکێک لەو بەڵگەنامانەی لە ویلایەتی بەدلیسەوە بۆ وەزارەتی ناوخۆ نێردراوە، ئاماژە بەوە کراوە نوسینێک کە بەدرخان پاشازادە عەبدولڕەحمان لە (١)ی نیسانی (١٣١٧)ی ڕۆمی/ (١٤)ی نیسانی (١٩٠١ز) لە میسردا بە زمانی کوردی بڵاویکردووەتەوەو بەڵگەنامەکە ناوە نوێیەکەی بە “پەڕە نەفرەتلێکراوەکان” ناوهێناوە. والیی بەدلیس لە نوسراوەکەیدا ئاماژەی بەوە کردووە وێڕای هەوڵی لەڕادەبەدەریان بۆ سانسۆرکردن‌و قەدەغەکردنی بۆ هاتنەناو خاکی دەوڵەتی عوسمانییەوە، نوسراوەکان لە ڕێگەی حاجییە کوردەکانەوە لە ناو خەڵکی کورددا بڵاوەیپێکراوەو داوایکردووە ڕێوشوێنی توند لە بەندەرەکاندا بگیرێتەبەرو حاجییەکان بپشکنرێن لە کاتی هاتنەدەرەوەیان لە بەندەرەکاندا. ئەمەیش ئاماژەیەکی ڕوونە بۆ ڕادەی توندی ئەو سانسۆرو قەدەغەیەی کە لە سەر کارەکانی عەبدولڕەحمان بەدرخان دانراون.

بەڵگەنامەی پێنجەم

دەقی وەرگێڕاوی بەڵگەنامەکە

هو [16]

باب عالی

دائرەی امور داخلیە

مکتوبی قلمی

عدد                         لە ویلایەتی بەدلیسەوە بۆ وەزارەتی ناوخۆی پایەبەرز

ئەگەرچی هەوڵی لەڕادەبەدەری خۆیان داوە بۆ ڕێگریکردن لە هاتنەناوەی ئەو پەڕە نەفرەتلێکراوەکانەی کە بەدرخان پاشازادە عەبدولڕەحمان لە (١)ی نیسانی (١٣١٧) (کە دەکات بە ١٤ی نیسانی ١٩٠١ز) لە میسر بە زمانی کوردی بڵاویکردووەتەوە بۆ ناو ویلایەتەکەیان، لێ تێبینیی ئەوە کراوە کە وەرەقەی ناوبراو لە ناو خەڵکی کورددا هەبووە، ئەوەش لە ڕێگەی دابەشكردنیەوە بە سەر ئەو حاجییە کوردانەی لە گەڕانەوەیان لە حیجاز بە سوێس‌و ئەسکەندەرییەدا تێپەڕیون، بۆیە بەپێویستدەزانرێت ئەو حاجییانەی لە کاتی هاتنەدەرەوە لە ئەسکەلەی (ئەو شوێنەی خەڵک تێیدا سواری کەشتی دەبن‌و لێیدادەبەزن) نێوان ئەستەنبوڵ‌و ئەسکەندەروونەو کوردستاندا ئەو پەڕەو کاغەزانەی پێیانە، بپشکنرێت، فەرمانی کاریگەر لەو بارەیەوە بدرێت. فەرمان.

                         لە (٤)ی نیسانی (١٣١٧)ی ڕۆمی/ (١٧)ی نیسانی (١٩٠١ز)

                                                                        حەسەن

٣.٢. لە بارەی قەدەغەکردنی ڕۆژنامەی “کوردستان”ەوە، کە لە سویسرا دەرکراوە

         وەک بەدیاردەکەوێت، دوای سانسۆرو قەدەغەو فشارە یەکلەدواییەکەکانی دەوڵەتی عوسمانی بۆ سەر ڕۆژنامەی کوردستان لە لەندەن؛ ئەم جارە بەدرخان پاشازادە عەبدولڕەحمان پەنایبردووەتەبەر وڵاتی سویسراو لەوێ دەستی بە دەرکردنی ڕۆژنامەی کوردستان کردووە، لێ دەوڵەتی عوسمانی لەوێیشدا لێینەگەڕاون‌و سانسۆرو یاساغیان خستووەتەسەر ڕۆژنامەکەی، بە گوێرەی نوسراوێکی فەرمیی وەزارەتی ناوخۆی دەوڵەتی عوسمانی، کە لە ڕێکەوتی (٣)ی تشرینی یەکەمی (١٣١٧)/ (٤)ی ڕەجەبی (١٣١٩)ی کۆچی، کە دەکات بە (١٦)ی تشرینی یەکەمی (١٩٠١ز) بۆ هەریەکە لە دائیرەکانی ڕسوماتی پۆستەو تەلەگراف، مەعاریف دەرەوە، چاپەمەنییەکانی ناوخۆ… نێردراوە، تێیدا قەدەغەو یاساغکردنی ئەو ڕۆژنامەی ناوی کوردستانەو لەلایەن بەدرخان زادە عەبدولڕەحمانەوە بە زمانی کوردی‌و تورکی دەرکراوە، پشتڕاستکراوەتەوەو بە وڕێنەنامە (‌هذیاننامە) ناویبردووە. قەدەغەی هاتنەناوەوەی بۆ ناو دەوڵەتی عوسمانی بەپێویستزانراوەو فەرمانگەو ویلایەتەکانی لێئاگادارکراوەتەوە[17]. بەم شێوەیە بۆمان دەردەکەوێت کە سانسۆرو قەدەغەیەکی بەردەوام لە سەر ڕۆژنامەی کوردستان‌و بەدرخان زادە عەبدولڕەحمان هەبووە. ئەم فشارانە بۆ سەر چالاکییە ڕۆشنبیری‌و سیاسییەکانی عەبدولڕەحمان لە وڵاتانی ئەوروپا بەردەوامبووە، دیارە لە کۆتاییدا ئەم فشارانە زۆر بۆ عەبدولڕەحمان دێنن‌و ناچاردەکرێت بگەڕێتەوە بۆ ئەستەنبوڵ‌و پادشا بە نوسراوی ژمارە ( ٤٥٥٧) لە ڕێکەوتی (٩)ی ئەیلوولی (١٩٠٥ز)دا فەرمانی لێخۆشبوونی بۆ دەردەکات[18].

٣. سانسۆرکردنی فەرهەنگێکی کوردی لە ساڵی (١٩٠٦ز)

         بە گوێرەی نوسراوێکی فەرمی، سەرکاتب شەهریاری؛ نوسەری تایبەتیی سوڵتان تەحسین پاشا، کە بە ژمارە (٣٠٥٣) لە ڕێکەوتی (٢٦)ی ڕەبیعولئاخیری (١٣٢٤)ی کۆچی/ (٦)ی حوزەیرانی (١٣٢٢)ی ڕۆمی/ (١٩)ی حوزەیرانی (١٩٠٦)ی زایینی، کە لە کۆشکی پاشایەتیی یەڵدزەوە دەرچووە، تێیدا هاتووە لە سەر بنەمای ئەو نوسراوەی لە وەزارەتی پایەبەرز (وەزارەتی مەعاریف)ەوە لە (٣)ی حوزەیرانی (١٣٢٢)ی ڕۆمی/ (١٦)ی حوزەیرانی (١٩٠٦ز) نێردراوەو خراوەتەبەردەم سوڵتان، بە فەرمانی باڵای سوڵتان؛ بڕیاری قەدەغەکردنی تەواوەتیی ئەو فەرهەنگە کوردییە دراوە، لەبەرئەوەی پێچەوانەی یاسای ژمارە (٣١٠)ی تایبەت بە مۆڵەتپێدان‌و بەبێ مۆڵەت چاپکراوە. لەو بارەیەوە بۆ جێبەجێکردنی فەرمانی ناوبراو هەموو لایەک ڕاسپێدراون[19].

         شایەنی باسە، دوابەدوای فەرمانی قەدەغەکردنی ئەم فەرهەنگە بە بڕیاری سوڵتان، نوسراوێک لەلایەن دەستەی “تەفتیش‌و معاینە”وە لە وەزارەتی مەعاریف (پەروەردە) بە ژمارەی تایبەتیی (٢٦)و ژمارەی گشتیی (٢٥٤٤٣) کراوە، دەرکراوە، تێیدا باسی لەوە کردووە ئەو فەرهەنگە کوردییەی کە لە سەر بنەمای نوسراوی وەزارەتی پایەبەرز لە (١٦)ی حوزەیرانی (١٩٠٦)، فەرمانی باڵای بۆ قەدەغەکردنی تەواوەتی دەرچووە، بە گوێرەی نوسراوی سەرکاتب شەهریاری، هەموو نوسخە چاپکراوەکانی ئەو کتێبە، کە لە کۆگای وەزارەتدان، ببرێن‌و بخرێنە مەخزەنێکەوە، بەو پێیەی وا گومانبراوە کە ڕەنگە هەندێک نوسخەی لە لای کتێبفرۆش‌و دوکانەکان مابێتەوە، دوای ئەوەی پشکنەرەکان گەڕان‌و پشکنینیانکردووە، ڕێگەیان لە هیچ نوسخەیەکی دیکەی ئەم کتێبە نەکەوتووە، لەگەڵ ئەوەیشدا داواکراوە پشکنین بەردەوامببێت. فەرمان دەرکراوە بۆ ویلایەتەکانی دەوڵەت، کە لە هەر کتێبفرۆشی‌و دوکانێکدا نوسخەی ئەو کتێبە بینرا، دەمودەست لێیانبسەنرێت‌و بنێردرێت بۆ وەزارەتی پایەبەرزمان، لە بارەی ئەنجامدانی کاری پێویستیشەوە لەو بارەیەوە فەرمانگەکانی وەزارەتی مەعاریف، وەزارەتی ناوخۆ، ئاسایش، ڕسومات، پۆستەو تەلەگراف ڕاسپێدراون‌و ئاگادارکراونەتەوە[20].

لێرەدا چەند خاڵێک جێگەی سەرنجە، یەکەم: لە هەموو ئەو پرۆسەی سانسۆرکردنانەی کە پێشتر باسمانکرد، لە ساڵی (١٨٩٨)ەوە هەتا سانسۆرکردنی ئەم فەرهەنگە باس لە بێمۆڵەتی‌و پێچەوانەیی یاسای مۆڵەتدان نەکرابوو. لە قەدەغەکردنی ئەم فەرهەنگەدا باس لەوە کراوە کە لەبەرئەوەی پێچەوانەی یاسای ژمارە (٣١٠)ی تایبەت بە مۆڵەتپێدان‌و بەبێ مۆڵەت چاپکراوە، بۆیە بە تەواوەتی قەدەغەکراوە. ئیدی لێرە بە دواوە هۆکاری پشت قەدەغەکردنەکە ڕووندەکرێتەوە، وەها نیشاندەدرێت ئەو نوسراوانەی کە قەدەغەدەکرێن، بەبێ مۆڵەت یان پێچەوانەی یاسا بەرکارەکان چاپ‌و بڵاوکراونەتەوە، واتە ئیدی لێرە بە دوای بە گوێرەی یاسا سانسۆرو قەدەغەکارییەکان دەکرێت. دووەم: تەواوی نوسراوەکان تەنها نوسیویانە (کردچە لغت کتابی)، واتە فەرهەنگێکی کوردی، ئیدی خۆیان پاراستووە لە ناوی فەرهەنگەکەو ئامادەکارو نوسەرەکەی، بۆیە نەتوانراوە ناوی فەرهەنگەکەو نوسەرەکەی بەدەستبخرێت!

٤. سانسۆرکردنی کتێبێکی سەعیدی نورسی لە ساڵی (١٩٠٩)دا

         وەک لە زانیارییەکانی ناو نوسراوێکی بنکەی پۆلیسی “ئەمین ئۆنۆ”[21] دەردەکەوێت، کە لە ڕێکەوتی (١)ی ئەیلوولی (١٣٢٥)ی ڕۆمی/ (١٤)ی ئەیلوولی (١٩٠٩)ی زایینیدا هاوپێچ لەگەڵ نوسخەیەکی کتێبی (ایکی مکتب مصیبتک شهادتنامە) یاخود (دیوان حرب عورفی و سعیدی کردی)[22] بۆ بەڕێوەبەرایەتیی پۆلیسی ئەستەنبوڵ نێردراوە، تێیدا ئاماژە بەوە کراوە کە لەم نوسینەدا (تفوهات و ترهات) زۆر بەرچاودەکەون‌و سەرنجڕادەکێشن، داوایانکردووە کاری پێویست لە بارەیەوە بکرێت[23]. شایەنی باسە، بەڕێوەبەرایەتیی پۆلیسی ئەستەنبوڵ پەراوێزی لە سەر ئەو نوسراوە نوسیوەو ئاماژەی بەوە کردووە کە لەبەرئەوەی کتێبەکە چەندین دەستەواژەی تێدایە کە دەبێت بە هۆی وروژاندنی بیروبۆچوونی گشتی، هاوتەریب لەگەڵ بڕیاری (دیوان حرب عورفی)دا بڕیاردراوە هەموو نوسخەکانی کتێبەکە کۆبکرێتەوە[24].

         بە گوێرەی نوسراوێکی دیکە، کە لە (٢٠)ی ئەیلوولی (١٣٢٥)ی ڕۆمی/ (٣)ی تشرینی یەکەمی (١٩٠٩)ی زایینیدا لە وەزارەتی ناوخۆوە بۆ سەرۆکایەتی (برنجی دیوان حرب عورفی) نێردراوە، باس  لەوە کراوە کە کتێبی (ایکی مکتب مصیبتک شهادتنامە) یاخود (دیوان حرب عورفی و سعیدی کردی)، کە هیی کەسێکە بە ناوی بەدیعوززەمان، بە هۆی ئەوەی نوسینەکە چەندین دەستەواژەی”تڕۆهات”ی تێدایە، کە دەبێت بە هۆی تێکدانی فیکری خەڵک‌و کۆپییەکی بۆمان نێردراوە، هاوتەریب بە نوسراوی (دیوان حرب عورفی) بڵاوکردنەوەو فرۆشتنی قەدەغەکراوەو بڕیاریشبدرێت بە کۆکردنەوەی ئەو نوسخانەی کە بڵاوبوونەتەوە[25].

٥. سەپاندنی سزای دوورخستنەوە بەسەر کوردی زادە ئەحمەد ڕامز لە شوباتی ١٩١٢ دا

         ئەحمەد ڕامزی دیاربەکری یان کوردی زادە ئەحمەد ڕامز (١٨٧٨-١٩٤٠)، کوڕی عەبدولئیلا ئەفەندییە،  لە زەنگەسۆرەی قەزای لیجەی سەر بە دیاربەکرد لە ساڵی (١٨٧٨) لەدایکبووە. سەرەتا لە لای باوکی دەستی بە خوێندن کردووەو دواتر لە مەدرەسەی “مەسعودییە”ی دیاربەکر خوێندوویەتی. دوای ساڵی (١٩٠٠ز) ڕوویکردووەتە ئەستەنبوڵی پایتەختی دەوڵەتی عوسمانی‌و لەوێ سەرسامبووە بە بیری عەبدوڵڵا جەودەت‌و کۆمەڵەی عەزمی قەوی، ئەگەرچی ئەو کاتە عەبدوڵڵا جەودەت لە دەرەوەی پایتەختی عوسمانی بووە[26]. کوردی زادە لە ئەستەنبوڵ ئاشنایەتی لەگەڵ ژمارەیەکی زۆر خوێنەوارو خاوەن فیکری کوردی‌و سەرانی کۆمەڵەی عەزمی قەویدا پەیدادەکات.

         بە هۆی دژایەتیکردنی دەسەڵاتی ئەو کاتەی دەوڵەتی عوسمانییەوە، لە ساڵی (١٩٠٤ز) بۆ وڵاتی میسر دوورخراوەتەوەو لەوێ لە زانکۆی ئەزهەر خوێندوویەتی. سەرەڕای سەختیی ژیانی لە تاراوگە، گرنگی‌و بایەخی بە زمانی کوردی داوە. هەر لەوێ چووەتە بواری چاپەمەنییەوەو یەکەمین کتێبی لە قاهیرە چاپکردووە، ئەویش کتێبی “مەولوودی پێغەمبەری” مەلای باتەیی بووە. ئەمە یەکەمین کتێب بووە کە ناوبراو بەچاپیگەیاندووە[27].

         دوای دوورخستنەوەی تەواوی ماڵباتی بەدرخانەکان لە ئەستەنبوڵ بە هۆی کوشتنی سەرۆکی شارەوانیی ئەستەنبوڵەوە؛ ڕزوان پاشا لە ساڵی (١٩٠٦ز)، کوردی زادە ئەحمەد ڕامز زۆر بەم دوورخستنەوەیە کاریگەردەبێت، بەو هۆیەوە لە ساڵی (١٩٠٧) لە قاهیرەو کتێبێک بە ناوی (امیر بدرخان) لە چاپخانەی “ئیجتیهاد”ی عەبدوڵڵا جەودەت چاپدەکات، کە تێیدا باس لە بنەماڵەی بەدرخانەکان دەکات[28].

         دوای ڕاگەیاندنی مەشروتیەت لە ساڵی (١٩٠٨)دا، گەڕاوەتەوە ئەستەنبوڵ‌و یەکێک بووە لە دامەزرێنەرانی کۆمەڵەی “تەعاون‌و تەرەقیی کوردی”، بەردەوامبووە لە بایەخدان بە چاپ‌و بڵاوکردنەوەی زمانی کوردی، دانراوەکانی: ئەلفبای خەلیل خەیالی، (خلاصە عقیدە)ی مەلا عەبدوڵڵای بە زمانی کوردی چاپکردووە[29].

سەبارەت بە دوورخستنەوەی کوردی زادە ئەحمەد ڕامز، لە ڕێکەوتی (١٥)ی کانوونی دووەمی (١٣٢٧)ی ڕۆمی/ (٢٨)ی تشرینی دووەمی (١٩١٢)ی زایینی (دیوان حرب عورفی) نوسراوێکی بە واژۆی سەرۆکی دیوان‌و ناوو مۆری هەموو ئەندامەکانی لەمەڕ سزادان‌و دوورخستنەوەی “کتێبی گەڕۆک ئەحمەد ڕامزی دیاربەکریی کوردی ئەفەندی” بۆ وەرگرتنی ڕەزامەندی‌و فەرمانی سوڵتانی ناردووە. لە نوسراوەکەیاندا تۆمەت‌و بیانووی تێکدانی فیکر (تخدیش اذهان) بۆ دوورخستنەوەی ناوبراو بۆ تاراوگە خستووەتەڕوو. باسیان لەوە کردووە ئەو ڕۆژنامانەی وەکو (غیدیق، پیانو، سربستی، حقوق عمومیە)و ئەوانی دیکە، کە داخراون‌و سەرنوسەرەکانیان سزای دوورخستنەوەیان بە سەردا سەپێنراوە، ناوبراو هاتووە گوتارەکانی ئەو ڕۆژنامانەی کۆکردووەتەوەو چاپ‌و بڵاویاندەکاتەوەو فیکری خەڵکیان پێتێکدەدات. لەگەڵ هەموو ئەوانەیشدا جەسارەتی ئەوەی کردووە چەند نامیلکەیەکی چاپبکات، بۆ نموونە (دیوانچە دهری، مبعوثانمزە هدیەو حقیقت حال)ی چاپ‌و بڵاوکردووەتەوە، کە چەندین گوزارشتی نەگونجاویان تێدایە، ناوبراو لە کاتی دادگاییکردنیدا دانی بەوەدا ناوە کە ئەو چاپیکردوون. کوردی زادە هەمیشە لە دژی حکومەت بووەو لە تورکیادا شوێنێکی مانەوەی جێگیری نەبووە، لەبەرئەوەی مانەوەو نیشتەجێبوونی لە ئەستەنبوڵ بەگونجاونازانرێت‌و بە گوێرەی ماددەی (٦)ی قەرارنامەی ئیدارەی عورفییە ناوبراو وەک کەسێکی گوماناوی دادەنرێت‌و بە زۆرینەی دەنگ بڕیاری دوورخستنەوەی لە ناوچەی ئیدارەی عورفییە دراوە[30]. بەم جۆرە وەک دەردەکەوێت، لە چوارچێوەی سیاسەتی سەرکوتکارانەی حکومەتی “ئیتیحادو تەرەقی” بۆ سەر چالاکوانان‌و ڕۆشنبیرانی کوردو بە بیانووی تێکدانی فیکرو بڵاوکردنەوەی نوسین‌و کتێب‌و نامیلکە  جارێکی دیکە بڕیاری دوورخستنەوەی کوردی زادە ئەحمەد ڕامز بۆ تاراوگە دراوە.

بۆ جێبەجێکردنی ئەو بڕیارنامەیەی ئیدارەی عورفی لە (١٦)ی کانونی دووەمی (١٣٢٧)ی ڕۆمی/ (٢٩)ی تشرینی دووەمی (١٩١٢)ی زایینی بە مەبەستی وەرگرتنی ئیرادەی سەنییە (فەرمانی باڵا)، بە نوسراوی فەرمی‌و بە واژۆی وەزیری جەنگ خراوەتەبەردەم سەرۆکایەتیی حکومەت (سەدری ئەعزەم).[31]  لە (٥)ی شوباتی (١٩١٢)دا وەڵام بۆ وەزارەتی حەربییە (جەنگ) نێردراوەتەوەو تێێدا ئاماژە بەوە کراوە کە ناوەڕۆکی بڕیارنامەکەی پەیوەست بە سزای دوورخستنەوەی “ئەحمەد ڕامز ئەفەندی دیاربەکری”یەوە پەسەندکراوەو ئیرادەی سەنییەی پێدراوە بۆ جێبەجێکردن[32].

دواتر وەزارەتی جەنگ بە نوسراوی ژمارە (٧٩٧)ی (١)ی شوباتی (١٣٢٧)ی ڕۆمی/ (١٤)ی شوباتی (١٩١٢)ی زایینی، وەزارەتی ناوخۆی لە ناوەڕۆکی فەرمانی باڵا بۆ دوورخستنەوەی “ئەحمەد ڕامز کوردی دیاربەکری” ئاگادارکردووەتەوە. ئەمەش بە مەبەستی گرتنەبەری ڕێوشوێنی پێویست بۆ جێبەجێکردنی فەرمانی حکومەت‌و دوورخستنەوەی ناوبراو[33]. بەم جۆرەو دوای تەواوکردنی ڕێوشوێنەکانی جێبەجێکردنی فەرمانەکە، جارێکی دیکە ڕۆشنبیرو خەمخۆری زمانی کوردی دوورخراوەتەوە بۆ تاراوگە.

سەرەڕای ئەمانەیش، لێرەدا خەباتی کولتووری‌و ڕۆشنبیری‌و سیاسیی ناوبراو کۆتاییپێنەهاتووە، لە ساڵی (١٩١٨)دا بەشداردەبێت لە دامەزراندنی کۆمەڵەی “تەعالی کوردستان”و لە ساڵی (١٩١٨-١٩١٩)دا بەشداربووە لە ئیدارەدانی ڕۆژنامەی کوردستان‌و بابەتی بۆ نوسیوە[34]. لە ساڵی (١٩٢٢)دا ئەستەنبوڵی بەجێهێشتووەو گەڕاوەتەوە بۆ لیجەو چووەتەوە گوندەکەی خۆی. لە ساڵی (١٩٢٥)و دوای هەڵگیرسانی شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران، چووەتە شام. لە ساڵی (١٩٤٠) لە شام‌و لە دووریی زێدی خۆی کۆچیدوایی کردووە[35].

[1]  بڕوانە: کوردستان، یەکەمین ڕۆژنامەی کوردی (١٨٩٨-١٩٠٢)، کۆکردنەوەو پێشەکی: د. کەمال فواد، چاپی سێیەم، تاران، (٢٠٠٦).

[2]  کردستان، عدد (١)، سالا عولی، روپر (١). ڕۆژا پنجشمی، دە (٣٠) ذوالقعدە سنە (١٣١٥)، پنجشنبە فی (٩) نیسان سنە (١٣١٤). دکتۆر کەمال فواد، سەرچاوەی پێشوو، ل١١.

[3] هەمان سەرچاوە، ل‌ل٣-١٠.

[4] BOA. İ. MTZ(05). 30. 1685.

[5] BOA. İ. MTZ(05). 30. 1685.01.

[6] BOA. Y. PRK. UM. 42. 4. 01.

[7]  بڕوانە: BOA. DH. MKT. 2473.105; BOA.DH. MKT. 2476.88.01; BOA. Y.PRK. EŞA.36.48.01.

[8] BOA.Y. PRK. EŞA. 35.108. 01.

[9] BOA.Y. PRK. EŞA. 36. 22. 01.

[10] BOA.Y. PRK. EŞA. 36. 22. 01.

[11] BOA. İ.HUS. 83.125. 02.

[12] BOA. BEO. 1530. 114731. 01.

[13] BOA. İ.HUS. 83.125. 02.

[14] BOA. Y.PRK. EŞA.36.48.01.

[15]  هەمان سەرچاوە.

[16] BOA. DH. MKT. 2473.105.

[17] BOA. DH.MKT. 2545.78.01.

[18] BOA. İ. HUS. 133.17.

[19] BOA.MF.MKT.938.62. 03.

[20] BOA. MF.MKT. 938. 63. 02.

[21]   ئێستا ئەم ناوچەیە سەر بە ئیلچە، واتە قەزای “فاتیح”ە لە ئەستەنبوڵ‌و بە ئەمینۆنۆ (EMİNÖNÜ) دەنوسرێت‌‌و کەنارێکی ئاویی گرنگ‌و بەناوبانگی هەیە، بنکەی گواستنەوە ئاویی نێوان بەشی ئەوروپی‌و ئاسیای شارەکە لەم ناوچەیەدایە.

[22]   نوسخەی ئەم کتێبە لە لای نوسەر بەردەستە، ئەم کتێبەی سەعیدی نورسی خۆی لە (٤٨) لاپەڕەدا دەبینێتەوە، لە ساڵی (١٣٢٧)ی کۆچی لە چاپخانەی (اقبال ملت مطبعەسی) لەلایەن (کردی زادە احمد رامز)ەوە چاپکراوە. چەندان بابەتی گرنگی لە بارەی بەرکەوتنیەوە لەگەڵ دەسەڵاتی ئەو کاتەی عوسمانیدا تێدایەو لە کۆتایی بابەتەکاندا ناوی خۆی بە (سعید کردی، بدیع الزمان ملا سعید الکردی‌و بدیع الزمان سعید کردی) نوسیوە.

[23] BOA. DH. EUM. THR. 5.7.3.

[24]  BOA. DH. EUM. THR. 5.7.3.

[25] BOA. DH. EUM.THR. 6. 68. 01.

[26] SEİD VEROJ, Kurdizade Ahmed Ramiz(1878-1940), Weşanen Sitav, Lekolin 21, Van 2019. s.9-10.

[27] SEİD VEROJ, Jederi peşi, s. 12-13.

[28] Celal Temel, Kılıçlar Altında İlk Dönem Kürt Önder Ve Aydınlar, https://www.bernamegeh.com/kiliclar-altinda-ilk-donem-kurd-onder-ve-aydinlari-iii/ erişim tarihi: 21.11.2024.

[29] A. m.

[30] BOA. İ. HB. 107. 13. 02.

[31] BOA. İ. HB. 107. 13. 03.

[32] BOA. BEO. 4000.299932. 01.

[33] BOA. DH. SYS. 55.1. 91.02.

[34] بۆ زانیاریی زیاتر لە بارەی ژیان‌و کارەکانی کوردی زادە ئەحمەد ڕامزەوە، بگەڕێوە بۆ کتێبەکەی:

(SEİD VEROJ, Kurdizade Ahmed Ramiz) (1878-1940) .

[35] Celal Temel, a. g. m.