• ئامادەكردن: ئێرانناسی

ئەم كتێبە لە نووسینی مێژووناس و لێكۆڵیاری ئەنسرۆپۆلیژست و توێژەری ئەكادیمیست “مازیار بێهروز”ە، كە لە بنچینەدا لەسەر بنەمای تێزی دكتۆراكەی بە زمانی ئینگلیزی و لە ساڵی 1999نووسیویەتی، دواتر لە ساڵی 2001 لە لایەن مەهدی پەرتەوی بە ناونیشانی “شورشیان آرمانخواه؛ ناكامی چپ در ایران” بۆ زمانی فارسی وەرگێڕدراوە، لە دوو توێی (368) لاپەڕەدا بڵاوبۆتەوە، دواجار بە چاپی حەڤدەیەم (كۆتا چاپ) لەلایەن “دەزگای ققنوس”، لە ساڵی 2021 لە تاران لە چاپ دراوەتەوە.

مازیار بێهروز؛ ساڵی 1958 لە تاران لەدایكبووە، بەهۆی مانۆڕی سیاسیی و حیزبی باوكی (جیهانگیر بێهروز) لەنێو ڕێكخستەكانی حیزبی تودەدا، شەیدای لێكۆڵینەوەی ڕۆژنامەوانیی و مێژوویی لە بوارەكانی سیاسیی، كۆمەڵایەتیی و كولتووریی بزاڤی چەپی ئێران دەبێت، بەڵام بە زوویی و لە تەمەنی 16 ساڵیدا بۆ درێژەدان بە خوێندن ڕێگەی تاراوگە دەگرێتەبەر و لە ئینگلتەرە دەگیرسێتەوە، پاشان لە زانكۆی “سانت ماری” بڕوانامەی بەكالۆریۆس لە مێژوو و زانستە سیاسییەكان بەدەستدەهێنێت، دواتر دەچێتە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و بڕوانامەی ماستەر لە مێژووی مۆدێرنی ئەوروپا لە زانكۆی كالیفۆرنیا بەدەست دەهێنێت، ساڵی 1993 بڕوانامەی دكتۆرا لە مێژووی سیاسیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە زانكۆی لۆس ئەنجلۆس بەدەستهێناوە، لە ئێستادا مامۆستای یاریدەدەری زانكۆیە لە سانفرانسیسكۆ.

كتێبەكە لە بنەڕەتدا لە شێوەی ڕاپۆرتێكی دۆكیۆمێنتاریی و كۆمپاكت دەربارەی سەرهەڵدانی گوتاری چەپ و بزاڤی ماركسیزمی ئێرانە لە ماوەی نێوان ساڵانی 1320 تاوەكو 1362 ك (1941-1983ز)، كە تیایدا هەوڵدەدات پانۆرامای ڕیشە مێژووییەكەی بزوتنەوەی چەپ و ئامانجەكانی پەیدابوونی لە ڕێگەی کۆمەڵێ بەڵگە زانستییەوە بخاتەڕوو، دەستنیشانی هۆیەكانی ڕسكاندن و پاشان فراوانبوونی تەوژمی كۆمۆنیزم و ئەڵقەو شانە ماركسییە باوەكان بكات، هاوكات وەڵامی ئەو پرسیارە بداتەوە، كە بۆ ژینگەی سیاسیی و كۆمەڵایەتیی ئێران، لە ڕێگەی توێژی دەستەبژێر و  بە هاندانی لاوان زیاتر و خێراتر كاریگەر دەبێـت بە بنەماكانی شۆڕشی ئۆكتۆبەر و لێكەوتەكانی؟

لە پێشەكی كتێبەكەدا، نووسەر ئەوە دەخاتەڕوو كە مەبەستی لە دانانی ئەم كتێبە، بە تەنها بابەتگەلێكی وەسفیی نییە بۆ مێژووی پارت و ڕێكخراوە چەپ و ماركسییەكانی ئێران، بەڵكو توێژینەوەیەكی بنكۆڵكارییە لە بارەی پێكهاتن و ستراكچەری كاركردنی ماركسییزم لە ئێران، هەروەها تیشك خستنەسەر فاكتەرەكانی داڕمان و شكستی یاخیبووانی چەپ و بزووتنەوە ماركسییەكانی ئێران، پاڵپشت بە ڕۆڵی پارت و ڕێكخراوە چەپەكان لە ڕووداوسازیی و دروستكردنی مێژوویی بزاڤی چەپ بەگشتی لە ئێراندا، ئەویش پاڵپشت بە تیشك خستنەسەر بەشێك لە مێژووی هاوچەرخی ئێران، کە لەو ماوەیەدا چەقی ململانێی ڕەوت و ئاڕاستە جیاجیاكان، لەم ڕوانگەیەوە، نووسەر پێیوایە بزاڤی چەپ لەنێو جیهانی سێ و لە وڵاتێكی وەك ئێران لە ڕووی مێژوویی و كردارییەوە، پەیوەستە بە ئایدیای لینین و ستالین، واتە سۆسیالیستی دەسەڵاتخوازی و یەكێتی سۆڤییەت، بەو پێیەی چەپ لە ئێراندا هەر لەسەرەتاوە لە ڕووی فیكریی و كردارییەوە كەوتووەتە ژێر كاریگەرییەكانی سۆسیالیستی ڕووسی.

لە ناوەڕۆكی كتێبەكەدا، نووسەر هەوڵی داوە ڕێبازێكی میتۆدۆلۆژی زانستی و شیكاریی پەیڕەو بکات، بۆ بە دۆكیۆمێنتكردنی پرۆسە مێژووییەكەی بزاڤی چەپ و ئەو هەوراز و نشێویانەی لە چوارچێوەی مێژووی هاوچەرخی ئێراندا ڕوویانداوە، هەر بۆیە تایبەتمەندی كتێبەكە، بەراورد بە بەرهەمە هاوشێوەكانی بریتییە لە: “توێژینەوەیەكی شیكاریی و ڕەخنەیی لە بزاڤی چەپ و كۆمۆنیزمی ئێران، دەرخستنی گرووپ و دەستە چەپە بچووك و ناوەندییەكان لە پاڵ ڕەوتە كلاسییەكیەكانی چەپ، شیكاركردنی فاكتەرەكانی هەرەسهێنان و شكست”.

كتێبەكە بەشێوەیەكی بنچینەیی سێ قۆناغی ماركسییستەكانی ئێران لە ماوەی ساڵانی 1941 -1963 بەسەر چوار بەشی سەرەكیدا دابەش دەكات، بەشی یەکەم: بەناونیشانی “شکست و بوژانەوە” شکستی گەورەی چەپ” لە نێوان ساڵانی (1953-1970)، ئەم بەشە تەرخانکراوە بۆ لێکۆڵینەوە لە دروستبوونی “حیزبی تودە” و گرنگترین چالاكییە سیاسیی و كۆمەڵایەتییەكانی، وەک بەهێزترین ڕێکخراوەی جەماوەریی، کە بە بەرزکردنەوەى بەیداخى خەبات و ڕیفۆرمى کۆمەڵایەتى وەک پشتوپەناى ڕەنجبەران بەدیارکەوت، لەمەوە مارکسیزم بووە دیاردەیەکی نوێ و سۆسیالیزم بووە گوتارى زاڵ، ئەڵقەو ڕێکخراوە چەپەکان وەک ئۆرگانێکی دیموکراتخواز، ڕادیکاڵ، شۆڕشگێڕو نمایندەى زەحمەتکێشان دەردەکەوتن، ئەمانەش لەناو گەنجانی کورددا دەنگدانەوەیەكی گەورەى هەبوو، پاشان سەرنج لە گرنگترین كێشەو ململانێ ناوخۆییەكانی ئەو حیزبە دەدات بە تایبەت لە پاش كودەتاكەی ئەمریكا و ڕووداوەكانی 28ی ئابی 1953 بۆ گەڕاندنەوەی محەمەد ڕەزاشا بۆ ناوخۆی وڵات.

لە بەشی دووەمدا بەناونیشانی ” لەشکرکێشی و چەقبەستوو، توندوتیژی و سەرکوت” لە ماوەی نێوات (1970-1979)، هێما بۆ ڕێكخستنێكی نوێی چەپ و گوتاری ڕێبازی پارتیزانی كاریگەر بە فیكریی ماوییزم دەكات، بە تایبەت “ڕێكخراوی چریكی فیدائییانی خەڵكی ئێران” ، كە تیایدا ڕێگە و شێوازەکانیان بۆ پێشخستنی ئامانجەکانیان دەخاتە بەر لێكۆڵینەوەو پشكنین، تێیدا تیشك خراوەتەسەر ئەوەی “چریكی فیدایی خەڵكی ئێران”، وەک هێزێکى چەپئاژۆی توندڕەو، هاوکات ڕێکخراو و بە ئەزموونى سەردەمى شاهانشاهیی، کە زادەى بیرى چەپ و ئایدۆلۆژیایەکى هاوچەرخ و پێشکەوتووخواز و وەڵامدەرەوەى پێویستییەکانى ئەو قۆناغەى مارکسییەکانى ئێران بوو، بەرئەنجامى نەبوونى پەیڕەوێکى چەسپاو و ناوەندگەراییەکى بەهێز، هاوکات خۆ هەڵقورتاندن لە بەشى زۆری ڕووداوەکانى ئێران، ئەم ڕێکخراوەیە بە ڕێژەی زیاتر لە هەر هێزێکى تر ڕووبەڕووى لێکترازان و پارچەبوون کردۆتەوە، بەم هۆیەوە بەزوویی كەرتبوونی فیكریی و ڕێكخراوەیی لە نێویاندا ڕوویداوە و دابەشبوون بۆ “کەمینە” و “زۆرینە”، هەر ئەمەش سەنگ و قەبارەى ئەم هێزەى لە ترۆپکەوە داکشاندۆتە ئاستى ڕێکخراوێکى بچووک.

 لە بەشی سێیەمدا، بە ناونیشانی “شۆڕش: سەمای مەرگ” لە نێوان ساڵانی (1979-1983)، چالاکییەکانی ڕێکخراوە مارکسییستەکانی وەک حیزبی تودە و چریكی فیداییانی خەڵك و هەندێك هێز و لایەنی چەپ لە سەروەختی شۆڕش و دامەزراندنی کۆماری ئیسلامییدا باسکراوە، دەستنیشانی كەموكووڕییەكانی ژیانی ڕێكخراوەیی و هەڵە تیۆریی و فیكریی و كردارییەكانیان دەكات، دەست دەخاتەسەر پاشەكشەی بەردەوام و یەك لە دوایەكی ئەو هێزانە بەرامبەر سیستەمی ڕۆحانی لە ئێراندا.

لە بەشی چوارەم و لەژێر ناونیشانی “بۆچی شکست؟”، نووسەر شیکاری بۆ ئەوە کردووە کە بۆچی “بزووتنەوەی چەپ” بە درێژایی ئەو ماوە مێژووییە نەیتوانی بنکە و جێگەیەکی هەمیشەیی لە کۆمەڵگەی ئێراندا هەبێـت، پاشان لە شیکردنەوەی هۆیەكانی داڕمانی ئایدۆلۆیای چەپ و ماركسیزم لە ئێراندا چ لە ڕووی چەندێتی یان چۆنێتی،  هۆکاری شکست و پاشەكشەی بەردەوامی بزووتنەوەی چەپگەرایی لە ئێراندا دابەش دەكات بۆ سێ هۆكاری بنەڕەتی، ئەوانیش:

فاكتەری گشتی: کە پەیوەندییدارە بە هەلومەرجی نێونەتەوەیی و ئینتەرناسیۆنالیزم و پاشەكشەی بنەڕەتیی دونیای چەپ كە كاریگەریی لەسەر تەواوی  ڕێکخراو و گروپە چەپەکان هەبووە،  ئەوانیش دابەش دەكات بۆ چەند هۆیەك لەوانە: جوگرافیای سیاسی، بونیادی چین و دابەشبوونی توێژە كۆمەڵایەتییەكان لە ئێران، سەركوتكاری دڕندانەی حكومەت، تێنەگەیشتن و خۆنەگونجاندن لەگەڵ داینامیكییەتی ناوخۆیی کۆمەڵگەی ئێران، هەڵوێستی ڕادیکاڵی دژە ڕۆژئاوا و دژە ئەمەریکا لە دوای شۆڕش، بەكارهێنانی “تێوری پیلانگێڕی” لە لایەن چەپەكان دژ بە یەكتر، لاوازیی گوتار، نەرمی نواندن و فریوخواردن، دابەشبوون و بەرژەوەندیخوازیی.

فاکتەرە تایبەتەکان: کە پەیوەستبوون بە هەندێک پارت و ڕێکخراوی مارکسییست، لەوانە: یەكەم؛ پەیوەندیی، وابەستیی و ملدان بە كۆمۆنیزمی جیهانی (لە سۆڤیەتەوە بۆ چین و ئەلبانیا). دووەم؛ لاوازی تیۆری و بایەخنەدانی وەك پێویست بە تێوری خەبات.

 فاکتەرە پێکهاتەییەکان: كە خۆی لە چەند لایەنێكدا دەبینێتەوە، یەكەم؛ شكستهێنان لە بواری دامەزراندنی پەیوەندی و ڕاکێشانی چینی کرێکار و جەماوەر. دووەم؛ ستالینیزم، پەتایەكی باو زۆرینەی ڕەهای گرووپە مارکسییستییەکانی ئێران، لەگەڵ نەبوونی باوەڕ و پابەندبوون بە دیموکراسی و بەکارهێنانی میتۆدی نادیموکراسی لە پەیوەندییەکانی ژیانی ڕێكخراوەییدا.

وەرزنامەی ئێرانناسی ژمارە (٦)، ساڵی دووەم، كانونی دووەمی 2023