توێژەر: میران حسین حەسەن

بەرایی

 ئەوەی سەدەی 21 جیادەكاتەوە لە سەدەكانی ڕابردوو دەركەوتنی ڕۆڵی ئابوورییە وەكو ئامرازێك و فاكتەریكی ستراتیژی و سیاسی و نێودەوڵەتی بەهێز لەسەر ئاستی جیهان، بەجۆرێك چەندین پسپۆر ئاماژە بە دروستبوونی تێورێكی نوێ دەكەن لە بواری جیۆپۆلیتیك بەناوی جیۆپۆلیتیكی ئابووری، كە وەكو چەمكێكی نوێ لە جیهانی زانست و سیاسەت دەركەوتووە ، لە ئاكامی بەكارهێنانی ئابووری وەكو چەكێكی سیاسی لە لایەن دەوڵەتەكانەوە، بەتایبەتی لە لایەن دەوڵەتە گەورە و زلهێزەكانەوە كە ئابوورییان بەكاردەهێنن بە مەبەستی سەپاندنی هەژموون بەسەر جیهاندا یان ژمارەیەك دەوڵەتان، لە ئەنجامدا هەریەك لەو دەوڵەتانە لە هەوڵی ئەوەدان كە هەریەكێكیان پڕۆژەیەكی ئابووریی تایبەت بەخۆی جێبەجێ بكات بە مەبەستی بەدەستهێنانی سوودی ئابووری و سەپاندنی هەژموونی بەسەر وڵاتانی دیكەوە و جیهان كە جگە لە ڕەهەندە ئابوورییەكەی ڕەهەندی ستراتیژی و سیاسی زۆر گەورەی هەیە لە جیهاندا .

واتا ئەم پڕۆژە ستراتیژییانە جگە لەوەی هەوڵێكە بۆ بەدەستهێنانی سوودی ئابووری بۆ وڵاتانەكان هەوڵێكە بۆ كۆنترۆڵكردنی ئابووری جیهانیش لەلایەن وڵاتە زلهێزەكانی جیهان، هەر دەوڵتێكی زلهێز لە هەوڵی ئەوەدایە ستراتیژێكی ئابووری بۆ سەپاندنی خۆی وەكو جەمسەرێكی ئابووری و سیاسی و ستراتیژی لە جیهان هەبێت.

یەكەم هەوڵی ئابووری لەوباریەوە بیرۆكەی یەكێتی ئەورووپا بوو كە وەكو پڕۆژەیەكی ئابووری دەستپێكرد تا گەیشتە ئاستی دروستبوونی كیانێكی سیاسی .

كۆماری ئیسلامییی ئێران وەكو یەكێك لە وڵاتە ئیقلیمیە بەهێزەكان لەسەر ئاستی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وڵاتێكی كاریگەر لەسەر ئاستی جیهان لە هەوڵی ئەوەدایە بەرژەوەندییەكانی خۆی پارێزراو بێت و سوودێكی ئابووری و سیاسی بەدەستبهێنێت و بەدوای دەفەرتێكدا دەگەڕێت بۆ ڕزگاربوونی لە ئابلۆقە ئابوورییەكان كەبەسەریدا سەپێنراوە لە لایەن خۆرئاواوە، ئابووری خۆی بە ئابووری جیهانەوە ببەستێتەوە بەشێویەكی خزمەت بە ستراتیجی ئێران بكات لە ناوچەكە و جیهاندا، ئەمینداری ئەنجومەنی دیاریكردنی بەرژەوەندی نیزامی كۆماری ئیسلامیی ئێران ژەنەراڵ موحسین ڕەزائی وتی ئێرانی كۆنترۆڵی 500 ملیۆن كەس دەكات لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ڕێگەی بازرگانییەوە(1).

سەبارەت بە پڕۆژە ئابوورییەكان لەسەر ئاستی جیهانی و ناوچەكە هەڵوێستی كۆماری ئیسلامیی ئێران جیاوازە، سەبارەت بەو پڕۆژانە ئێران خۆی خاوەن پڕۆژەی ئابووری خۆی هەیە لە ناوچەكە و لەهەندێك لەو پڕۆژانە ئێران بۆتە هاوبەشێكی گرنگی ئەو پڕۆژانە و هەندێكی دیكەشیان دژ بوو، لە هەندێكی دیكەشی لەهەوڵی سوود وەرگرتنە لەو پڕۆژانە، بۆیە هەڵویستی كۆماری ئیسلامیی ئێران جێگیر نییە سەبارەت بەو پڕۆژانە، بۆیە لەم بابەتەدا تیشك دەخەینە سەر گرنگترین پڕۆژە ئابوورییەكانی لەسەر ئاستی جیهان و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە ئێران هەڵویستی هەیە لەسەری .

 یەكەم: پڕۆژەی ئابووریی تاران- دەریای ناوەڕاست

یەكێكە لە پڕۆژە ستراتیژییەكانی كۆماری ئیسلامیی ئێران لە ناوچەكە كە پێكدیت لە دروستكردنی هیڵێكی ئاسنین لە نێوان ئێران و عێراق و سووریا و لوبنان، كە پڕۆژەیەكی ئێرانییە و بیرۆكەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 2016 كاتێك یەحیا سەفەوی ڕاوێژكاری ڕابەری كۆماری ئیسلامیی ئێران ڕایگەیاند پێویست دەكات هێڵێکی ئاسنین لە نێوان ئێران و عێراق و سووریا دروست بكەین و بگاتە بەندەری لازقیە(2) و ناوبراو پێیوایە ئەم پڕۆژەیە هاوپەیمانێتییەكی ستراتیژییە دژی دوژمنانی ئێران و هەڕەشە دەركییەكان و دەبێتە مایەی سەقامگیری و ئاشتی لە ناوچەكە، ئەم پڕۆژەیە پڕۆژەیەكی هاوپەیمانی ئابووریی سیاسی و بەرگرییە دژی ئیسرائیل، ئەو پڕۆژەیە بە پڕۆژەیەكی جیۆ ئابووری لە قەڵەمدا كە دەیان ملیار دۆلار بۆ ئێران دابین دەكات(3)  و ئێران بە پڕۆژەی شرق – غرب ناوی دەنێت كە تەواوكارە بۆ پڕۆژەی شیمال – جنوب(4)  و لە كاتی سەردانەكەی بۆ عێراق سەرۆكی پێشووی ئێران حەسەن ڕووحانی لەساڵی 2019 یاداشتی لێكتێگەیشتنێكی لەگەڵ عێراق واژۆ كرد بۆ دروستكردنی ئەو هێڵە(5) و هاوتەریب لەگەڵ ئەم پڕۆژەیە هەوڵێكی دیكەش هەیە كە هێڵێکی ئاسنینی دیكەش دروست بكرێت لە شاری قەسری شیرینەوە بۆ بەغدا و نەجەف و كەربەلا، وەزیری ڕێگەوبان و بیناكاری ئێرانی ئاماژەی بۆ ئەوە كردبوو لە میانی چاوپێكەوتنی لەگەڵ سەرۆكی سووریا بەشار ئەسەد كە ئەو هێڵە هەفتانە 3-4 گەشتی شەمەندەفەر ئەنجام دەدات لە نێوان ئێران و سووریا، واتە ساڵانە 50 هەزار كەس لە ئێرانەوە دەگوازێتەوە بۆ عێراق و سووریا بەمەبەستی سەردانیكردنی شوێنە پیرۆزەكان .

ئەم پڕۆژەیە هەوڵێكە بۆ دروستكردنی هێڵێکی ئاسنین لە نێوان ئێران و هەریەك لە عێراق و سووریا و لوبنان بەمەبەستی بەستنەوەی هەریەك لە تاران و بەغدا و دیمشق و بەیروت. پێشبینی ئەوە دەكرێت 21 ملیار دۆلاری تێچووی پڕۆژەكە بێت(6).

https://www.researchgate.net/figure/The-Proposed-Iran-Iraq-Syria-Railway-Image-courtesy-The-Cradle_fig3_378503262

سەبارەت بەجێبەجێكردنی پڕۆژەكە لەگەڵ عێراق تەنها بەستنەوەی پێویستە لە نێوان دەروازەی سنووری شەلامچە و شاری بەسڕە كە 32 كیلۆمەترە، بەپێی وتەی وەزیری گواستنەوەی عێراق كارەكانی پێویستی بە لەناوبردنی كێڵگەی مین پاشماوەی جەنگی هەشت ساڵە عێراق و ئێرانە و دروستكردنی پردیكی جووڵاوە لەسەر شەتلوعەرەب، کە تێچووكەی 120 ملیۆن دۆلارە، دواتر ئەم هێڵە دەبەستریتەوە بە هێڵی شەمەندەفەری عێراقی كە بوونی هەیە بەڵام پێویستی بە نوێژەنكردنەوە و پەرەپێدان هەیە، بەڵام لەناو سووریا پێویستی بە بونیاتنانی بەشێكی هەیە و چاككردنەوەی بەشێكی دیكە كە بەهۆی جەنگی سووریاوە زیانی پێگەیشتووە.

ئەم پڕۆژەیە پڕۆژەیەكی نوێ نییە بەڵكو خەونێكی ئێرانی كۆنە كە ڕێگەی زەمینی دروست بكات لە نێوان ئێران لەگەڵ هەریەك لە عێراق و سووریا و لوبنان و گەیشتن بە دەریای ناوەڕاست، بەڵام بوونی ڕژێمی بەعسی ڕووخاو لە عێراق ڕێگر بوو، بەڵام جێبەجێكردنی ئەو پڕۆژەیە بەشێوەی پراكتیكی كەوتە بواری جێبەجێكردنەوە پاش ڕێكەوتننامەی بەستنەوەی شەمەندەفەر لە نێوان ئێران و عێراق، لە ڕێكەوتی 2-9-2024 بەردی بناغەی قۆناغی یەكەمی ئەو پڕۆژەیە لە لایەن محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق و محەمەد موخبر جێگری یەكەمی سەرۆكی ئێران دانرا(7) .

ئامانجی ئێران لە جێبەجێكردنی ئەم پڕۆژەیە دروستكردنی هێڵێكی گواستنەوەی زەمینیە لە نێوان ئێران و عێراق و سووریا و لوبنان و دەریای ناوەڕاست، گواستنەوەی نەوتی خاو بۆ دەریای ناوەڕاست بەشێوەیەك دوور بێت لە چاودێری ئەمریكا و گواستنەوەی چەك و چەكدارەكان بۆ سووریا و عێراق و لوبنان و بەهێزكردنی پێگەی ئێران لە پڕۆژەی پشتێن و ڕێگەی چینە (ڕێگەی ئاوریشمی نوێ) و شكستهێنان بە پڕۆژە ئابوورییەكانی دیكە وەكو پڕۆژەی شامی گەورە(8)  و كۆماری ئیسلامیی ئێران پێوایە ئەم پڕۆژەیە دەتوانێت ساڵانە 8-10 ملیۆن تون كاڵا بگوازیتەوە و12 ملیۆن كەس بگوازێتەوە، لە قۆناغی داهاتوودا ئەم پڕۆژەیە دەبەسترێتەوە بە ئاسیای ناوەڕاست و چین لە چوارچێوەی پڕۆژەی پشتێنە و ڕێگە، بەستنەوەی ئێران بە دەریای ناوەڕاست، بەمەبەستی گواستنەوەی كاڵا و گەشتیار لە تارانەوە بۆ دەریای ناوەڕاست و بە پێچەوانەوە و گواستنەوەی زیارەتكاران بۆ شوێنە پیرۆزەكان لە نەجەف و كەربەلا و بەغدا و سامەڕا و دیمشق(9) ، ئێران ئەم پڕۆژەیە بە سێ قۆناغ جێبەجێ دەكات:

– قۆناغی یەكەم بەستنەوەی بەندەری ئیمام خومەینی بە شاری بەسڕەوە كە 64 كم لەڕێگەی تۆڕێكی لە هێڵی شەمەندەفەر كە بەشێكی لە ناو خاكی ئێرانە و لایەن دامەزاروەی موستەزعەفانەوە دروستكرا كە سەر بە سوپای پاسدارانی ئێرانە، بەشێكی لە ناو خاكی عێراقە.

 – قۆناغی دووەم بەستنەوەی پارێزگای بەسڕە بە شاری بەغدا دواتر بۆ پارێزگای ئەنبار و سنووری عێراق لەگەڵ سووریا، پێشبینی ئەوە دەكرێت حكومەتی عێراق ئەو بەشە جێبەجێ بكات.

– قۆناغی سێهەم: لەسنووری عێراقەوە دەستپێدەكات و دوو ئاڕاستەی هەیە لە ناو خاكی سووریا، یەكەمیان ڕێگەی باكوور كە لە شاری قائیمی عێراقەوە دەستپێدەكات، بەرەو باكووری سووریا و دەگاتە بەندەری لازقیە لەسەر دەریای ناوەڕاست و لە ژێر كۆنتڕۆڵی ملیشیاكانی سەر بە ئێران و سوپای سووریایە.

ڕێگەی باشوور كە لە مەرزی وەلیدی عێراقیەوە دەستپێدەكات و بە باشووری سووریا تێپەڕ دەبیت تا دیمەشقی پایتەخەت و بەرەو باشووری لوبنان، بەڵام بەهۆی كۆنترۆڵكردنی ناوچەی تەنەفەوە لە ناو سووریا لە لایەن ئەمریكاوە پێشبینی ئەوە دەكرێت ڕێگەی دووهەم تەنها وەكو نەخشە بمێنێتەوە(10).

لەمپەرەكانی جێبەجێکردنی پڕۆژەكە :

1-     ئەم پڕۆژەیە بە ناوچە سوننەنشینەكان تێپەڕ دەبێت.

2-     بوونی چەندین لایەن كە دژی جێبەجێكردنی ئەو پڕۆژەیەن وەكو ئۆپۆزسیۆنی سووریا و داعش و لایەنە سوننەكان و بوونی ڕایەكی گشتی لەناو عێراقدا كە پێیانوایە كە ئەم پڕۆژەیە دژی پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدانە كە عێراق بە توركیاوە دەبەستێتەوە.

3-     هێڵی شەمەندەفەری عێراقی و سووری زۆر كۆنن و پێویستیان بە دووبارە بونیاتنانەوە هەیە بەهۆی كۆنی دروستكردن و جەنگە یەك لەدوای یەكەكانەوە.

4-     هەریەك لە ئیسرائیل، ئەمریكا، توركیا و كەنداو دژی جێبەجێكردنی ئەم پڕۆژەیەن كە پێیان وایە بەشێكە لەهەوڵەكانی ئێران بۆ سەپاندنی هەژموونی بەسەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست .

دووهەم – پڕۆژەی شیمال – جنوب

بەدرێژایی مێژوو یەكێك لە خەونەكانی ڕووسیای قەیسڕی و یەكێتی سۆڤیەت گەیشتن بوو بە ئاوە گەرمەكان، بۆیە هەمیشە ئەو دەوڵەتە لەهەوڵی ئەوەدا بوو دەرچەیەكی دەریایی بدزۆێتەوە كە توانای ئەوەی هەبێت بە درێژایی ساڵ بەكاریبهێنێت، چونكە زۆربەی بەندەرەكانی ڕووسیا دەكەوێتە ناوچە سارد و بەستەڵەكەكان، تەنها بەندەرەكانی لەسەر دەریای ڕەش گونجاوە بۆ بەكارهێنان بە درێژایی ساڵ، جگە لەوەی سەرجەم بەندەرەكانی ڕووسیا دوورن لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاڵۆگۆڕی بازرگانی لەگەڵ ئەو ناوچەیە كە دەوڵەمەندە بە نەوت و غاز و بازاڕێكی گەورەیە بۆ كاڵاكانی ڕووسیا .

2www.newscentralasia.net/2023/04/24/countries-of-the-north-south-corridor-are-taking-steps-to-overcome-logistical-barriers-along-the-route/

لە ئەنجامی ڕێكەوتنێكی لە نێوان هەریەك لە كۆماری ئیسلامیی ئێران و ڕووسیا پڕۆژەیەكی زۆر گەورە دروست دەكرێت و بڕیار وایە ساڵی 2024 دەست بەجێبەجێکردنی بكرێت، كە پێكدێت لە هێڵێكی شەمەندەفەر كە دەریای بەڵتیق لە باكووری ڕووسیا بە زەیاری هیندییەوە ببەستێتەوە و كار لەسەر گواستنەوە كاڵاكان لە دەریای بەڵتیق و سەرجەم وڵاتانی بەڵتیق، ڕووسیا، بیلاڕووسیا و ئەورووپا بۆ زەریای هیندی و هیند و وڵاتانی كەنداو و بەپێچەوانە دەكات، ئەم پڕۆژەیەی لە میانی كۆڕبەندی قازانجی ئابووریی نیودەوڵەتی كە ڕووسیا و وڵاتە ئیسلامییەكانی بەشداربوو تیایدا لە مانگی ئایاری 2023 تاوتووێ كرا، پاش چەند ڕۆژێك لەم كۆڕبەندە هەریەكە لە ئێران و ڕووسیا ڕێكەوتننامەیەكیان واژۆ كرد بە ئامادەبوونی ڤلادیمێر پۆتین و ئیبراهیم ڕەئیسی كە ئاماژە بە دروستكردنی هێڵێكی شەمەندەفەر لە نێوان شاری ئەستراخانی ڕووسی و ڕەشتی ئێرانی كە درێژی 164 كیلۆمەترە و لە ماوی سێ ساڵدا دروست دەكرێت(11).

بەپێی گوتەی پسپۆڕان ماوەی گواستنەوەی بەم ڕێگەیە دوو هێندە كەمدەبێتەوە بە بەراورد لەگەڵ ڕێگە كۆنەكان وتێچووش بە ڕێژەی 30-40% كەمدەبێتەوە، ڕووسیا پلانی داناوە بڕی 280 ملیار ڕۆبل وەبەرهێنان ئەنجامدات لەو پڕۆژەیەی تا ساڵی 2030 پێشبینی ئەوە دەكرێت لە كۆتاییدا ئەم پڕۆژەیە 100 ملیۆن تۆن كاڵا بگوازێتەوە(12)، كە سی هێڵە:-

 هێڵی یەكەم: شاری سانپترسبۆرگی ڕووسی بە بەندەری ئەستراخان ببەستێتەوە، دواتر كاڵاكانی بە دەریای قەزوین دەگوازرێتەوە بۆ بەندەر ئەنزەلی دواتر دەگوازرێتەوە بۆ بەندەری چابەهار لەسەر زەریای هیندی دواتر بەرەو هیند.

هێڵی دووەم: ڕۆژهەڵات شاری سان پترسبۆرگ بە ئازەربایجانەوە دەبەستێتەوە دواتر بەرەو بەندەری چابەهاری ئێرانی دواتر بەرەو هیند.

هێڵی سێیەم : ڕووسیا بە هەریەك لە كازاخستان و توركمانستان و ئۆزبەكستان تێپەڕ دەبێت بەرەو بەندەری چابەهار(13).

بەپێی وتەی پسپۆران ئەم هەنگاوەی ڕووسیا و ئێران هەوڵێكە بۆ دەربازبوونی لە سزا نێودەوڵەتییەكان بەسەر هەردوولادا، ئەگەر ئەم پڕۆژەیە جێبەجێ بكریت ئەوا پێگەی ئابووری زۆر دەبەخشێت بە هەریەك لە ئێران و ڕووسیا و زیانی زۆر دەگەیەنێت بە نۆكەندی سوێس(14).

سێیەم: پڕۆژەی ڕێگەی ئاوریشمی نوێ

پڕۆژەیەكی ستراتیژی چینە و لە ڕێگەیەوە چین هەوڵ دەدات هەرسێ كیشوەری ئاسیا و ئەفریقا و ئەورووپا بەیەكەوە ببەستێتەوە لە ڕێگەی سێ ڕێگەوە، ڕێگەیەكی وشكانی و ڕێگەیەكی ئاوی و كۆمەڵێك هێڵی گواستنەوەی سەرچاوەكانی وزە، کە مەبەست لێی بەستنەوەی ئەورووپا و ئەفریقا و ئاسیا بەیەكەوە بە ئابووری چینەوە بەشێوەیەك كە كاڵاكانی بە ئاسانترین شێوەی بگاتە بازاڕەكانی هەرسێ كێشوەر و بەپێچەوانەوە.

3www.dw.com/en/chinas-new-silk-road-faces-resistance-from-india-partners/a-44056399

لەمیانی سەردانەكەی بۆ هەریەك لە ئەندۆنیسیا و كازاخستان سەرۆكی چین (شی جی بینگ) لە ساڵی 2013 پڕۆژەی دەستپێشخەری ڕێگەی ئاوریشمی نوێ كە بەناوی یەك پشتێنە و یەك ڕێگە ڕاگەیاند، كە مەبەستی لێئی دروستكردنی ڕێگەی بازرگانیی و ڕێڕەوی ئابوورییە، لەوبارەیەوە تا ئێستا 126 وڵات و 26 ڕێكخراو ڕێكەوتنیان لەگەڵ چین واژۆ كردووە، لەسەر ئاستی ناوخۆ سەرجەم ناوچەكانی چین پێكەوە دەبەستێتەوە بەتایبەتی ناوەڕاست و خۆرئاوای چین، ئەم پڕۆژەیە خرایە لیستی پلانی حكومەتی چین بۆ ساڵی 2014، وردەكاری ئەم پڕۆژەیە لە 28 ئایاری 2015 ڕایگەیانرا لە لایەن لیژنەی گەشەپێدان و چاكسازی نیشتمانی وەزارەتی دەرەوەی چین و سندوقێك بۆ جێبەجێكردنی بەبڕی 50 ملیار دۆلار دانرا، بانكی وەبەرهێنانی لە ژێرخانی ئاسیا بڕی 100 ملیار دۆلار قەرزی پێشكەشكرد بۆ پاڵپشتی كردنی بەرنامەكە، بانكی گەشەپێدانی چینیش بڕی 890 ملیار دۆلاری وەكو وەبەرهێنان تەرخان كرد لە ژمارەیەك پڕۆژە لە 60 دەوڵەت، كە ئەو پڕۆژانە ژێرخانی ئابووری و بواری بارزگانی دەگرێتەوە لە هەرسێ كێشوەری ئاسیا، ئەفریقا و ئەورووپا لە چوارچێوەی ئەو پڕۆژەیەدایە، ئەو پڕۆژەیە كار دەكات لەسەر دروستكردنی ڕێگەیەكی 12 هەزار كیلۆمەتری لە شاری شەنگەهای چینەوە وتا لەندەنی پایەتەختی بەریتانیا، لە مانگی ئایاری 2017 چین لوتكەیەكی ساز كرد لەپەكینی پایتەختی چین سەبارەت بەو پڕۆژەیە و 68 دەوڵەت بەشدار بوون لەو پڕۆژەیە، ساڵانە بڕی 150 ملیار دۆلار تەرخان دەكات بە مەبەستی جێبەجێكردنی پڕۆژەی ڕێگەوبان و ژێرخانی ئابووریی لەو وڵاتانەی كە پڕۆژەكەی پێیدا تێپەڕ دەبێت(15) ،  هەروەها ئەم پڕۆژەی لە سێ ڕێگەی سەرەكی پێكدێت :-

ڕێگەی زەمینی كە لە شەش ئاڕاستە پێكدێت:

–       ڕێگەی پردی زەمینی ئەورووپی نوێ: كە لە بەندەرەكانی خۆرئاوای چینەوە دەستپێدەكات تا بەندەری ڕۆتردامی هۆڵەندا لەسەر زەریای ئەتڵەنتیك لە ڕێگەی هێڵێكی شەمەدەفەرەوە كە هەریەك لە كازاخستان، ڕووسیا، بیلاڕووسیا، پۆلەندا، ئەڵمانیا، بەلجیكا و هۆلەندا، کە درێژی 10,8 هەزار كیلۆمەترە.

–       ڕێڕوەی چین مەنگۆلیا-ڕووسیا كە لە باكووری چینەوە دەستپێدەكات تا خۆرهەڵاتی ڕووسیا.

–       ڕێڕەوی چین و خۆرئاوای ئاسیا كە لە چینەوە دەستپێدەكات و بە هەریەك لە كازاخستان، ئۆزبكسان، تاجیكستان، توركمانستان، ئێران، توركیا، عێراق و عەرەبستانی سعودی تێپەڕ دەبێت و17 وڵات لە خۆدەگرێت.

–       ڕێڕەوی چین وڵاتانی باشووری خۆرهەڵاتی ئاسیا كە لەچینەوە دەستپێدەكات تا سەنگاپورە كە بە هەریەك لە ڤیتنام، لاوس، كەمبۆدیا و تایلەند تێپەڕ دەبێت .

–       ڕێڕەوی چین تا پاكستان كە لە باشووری چین دەستپێدەكات تا پاكستان .

–       ڕێڕەوی هیند كە لەباشووری چینەوە دەستپێدەكات بە میانمار، بەنگلادیش و هیند تێپەڕ دەبێت، ڕێگەی دەریایی كە دوو ئاڕاستەی هەیە، یەكەمیان بەندەرەكانی چین و هەریەك لە سریلانكا، پاكستان، كینیا و تەنگەی بابولمەندەب و نۆكەندی سویس، تا ئەورووپا پێكەوە دەبەستێتەوە.

ڕێگەی دووهەم لەبەندەركانی چین دەستپێدەكات تا وڵاتانی باشووری زەریای ئارام(16).

سێهەم : ژمارەیەك لە بۆری گواستنەوەی نەوت و غازی سروشتی لە نێوان چین و ژمارەیەك وڵات كە ژمارەیان هەشت بۆری نەوت وغازە(17).

 ئەم پڕۆژەیە سەرەڕای ئەوەی پڕۆژەیەكی ئابوورییە، بەڵام ڕەهەندێكی سیاسی و ستراتیژی زۆر گەورەی هەیە كە زاڵبوونی چینە وەكو زلهێزیكی ئابووری بەسەر ئابووری هەر سێ كێشوەر و كۆنترۆڵكردنی چالاكیە ئابوورییەكان لە نێوان هەر سێ كێشوەر جگە لەوەی ئامانجی ئابووری هەیە ئامانجی سیاسی و ستراتیژی و ئەمنیشی هەیە كە كار دەكات لە پێناو دەركەوتنی چین وەكو وڵاتێكی زلهێز لەسەر ئاستی جیهان، سەرەڕای ئەوەی چین بەتوندی ئەو تۆمەتە ڕەتدەكاتەوە و ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە تەنها پڕۆژەیەكی ئابوورییە(18) .

لەبەرامبەردا هەریەك لە ئەمریكا، یەكێتی ئەورووپا، ژاپۆن و ئوسترالیا دژی جێبەجێكردنی ئەو پڕۆژەیە بوون و ڕیگرن لە جێبەجێكردنی، پێیانوایە دەبێتە مایەی كۆنترۆڵكردنی چین بۆ ئابووری هەموو جیهان بەشێوەیەكی گشتی و ئابووری هەرسێ كێشوەرەكە و كۆنترۆڵكردنی ڕێڕەوی ئابووری گرنگەكان وەكو بابولمەندب و نۆكەندی سویس(19).

سەبارەت بە كۆماری ئیسلامیی ئێران یەكێكە لە وڵاتە سووندمەنبووەكان لە جێبەجێكردنی ئەم پڕۆژەیە بەهۆی ئەوەی ڕێگەی وشكانی ئەم پڕۆژەیە بە خاكی وڵاتەكەیدا تێپەڕ دەبێت، ئێران كۆمەڵێك دەستكەوت بەدەست دەهێنێت لە جێبەجێكردنی وەكو جێبەجێكردنی ژمارەیەك پڕۆژەی ستراتیژی لە لایەن چینەوە لەناو خاكی ئێران بەتایبەتی لە بواری هێڵی شەمەندەفەر لە نێوان شارەكانی ئێران، شكاندنی ئابڵوقەی ئابووری ئەمریكا و خۆرئاوا لەسەر ئێران و بەستنەوەی ئێران بە وڵاتانی ناوچەكە و جیهان و ئەنجامدەری ئەم پڕۆژەیە وڵاتی چینە كە هاوپەیمانێكی ستراتیژی كۆماری ئیسلامیی ئێرانە(20) .

 بۆیە ئێران بەگەرمی پێشوازی لە جێبەجێكردنی ئەو پڕۆژەیەی كردووە چونكە پێیانوایە گەورەترین دەفەرت دەبێت بۆ شكاندنی ئابلوقەی ئابووری لەسەر ئێران، بۆیە ئێران دەبێتە بەشداربوویەكی بەهێزی ئەم پڕۆژەیە.

چوارەم: پڕۆژەی شامی نوێ

یەكێكە لە پڕۆژەكانی سەردەمی سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق مستەفا كازمی واژۆ لەسەر كرا لە نێوان هەریەك لە میسر و عێراق و ئوردن، مەبەست لێی دروستكردنی كیانێكی ئابووری زۆر بەهێز لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەناوی پڕۆژەی شامی نوێ، تەواوكاری لە نێوانی میسر و عێراق و ئوردن لە بوارەكانی پێشەسازی وزە، كارەبا، كشتوكاڵ و بازرگانی کە هەرسێ وڵات لەم پڕۆژەیە سوودمەندبن.

https://defence.pk/threads/learn-about-the-new-al-sham-project-which-will-change-the-entire-map-of-the-region-the-most-prominent-challenges-facing-the-project-and-the-plan-to.715451/

پێشتر ئەم پڕۆژەیە لە لایەن بانكی نێودەوڵەتییەوە ئاماژەی پێكرابوو لە مانگی ئاداری 2014 كە هەریەك لە عێراق، ئوردن، توركیا، میسر، سووریا، لوبنان و فەڵەستین دەگرتەوە، لە ساڵی 2019وە دەستكرا بە تاوتوێكردنی پڕۆژەكە، لە كۆتاییدا هەریەك لە میسر عێراق و ئوردن ڕێكەوتن لەسەر جێبەجێكردنی پڕۆژەكە، كە پێكدێت لە دروستكردنی شارێكی ئابووری هاوبەش لە نێوان هەرسێ وڵات و بەستنەوەی كارەبای هەرسی وڵات و دروستكردنی هێڵێكی گواستنەوەی نەوت خاو بەرەو ئوردن و میسر دروستكردنی هێڵی غازی سروشتی نێوان عێراق و ئوردن و میسر .

ناوی پڕۆژەی شامی گەورە لە لایەن سەرۆك وەزیرانی عێراقی پێشوو مستەفا كازمییەوە لێنرا لە میانی سەردانەكەی بۆ ئەمریكا لەمانگی ئابی 2021.

بەشێویەكی كورت ئەم پڕۆژەیە پێكدێت لە كۆكردنەوەی نەوتی عێراقی و هەلی كاری میسری و شوێنی جوگرافی ئوردن، دەرگای واڵاكراوە بۆ سەرجەم وڵاتانی دیكەش کە بەشداری لەم پڕۆژەیە بكەن(21) .

بوارەكانی جێبەجێكردنی ئەم پڕۆژەیە:

یەكەم : بەستنەوەی كارەبا لە نێوان هەرسی وڵاتەكە و ئاڵۆگۆڕكردنی كارەبا لە نێوانیاندا.

دووەم: دروستكردنی هێڵی گواستنەوەی نەوت و غازی سروشتی لە نێوان هەر سێ وڵات و تەواوكردنی بۆری نەوتی بەسڕە – عەقەبە، دروستكردنی پڕۆژەی پترۆكیمیاوی هاوبەش .

سێەم : هەماهەنگی لە بواری كشتوكاڵ و پیشەسازی لە نێوان هەرسی وڵات لە ڕێگەی یاداشتێكی لێكتێگشتن لە نێوانی هەرسێ وڵات بۆ بە بازاڕكردنی بەرهەمی كشتوكاڵی لە نێوانیاندا.

چوارەم: بواری گواستنەوەی هاوڵاتیان كە ئاسانكاری پێدانی ڤیزا و هاتوچۆی هاوڵاتیان .

پێنجەم: بواری هەواڵگری و ئاسایش بەمەبەستی لەناوبردنی تیرۆر و تاوانی ڕێكخراو و مادە هۆشبەرەكان(22) .

بەڵام كۆماری ئیسلامیی ئێران و گرووپە شیعە هاوپەیمانەكانی ئێران لە عێراق زۆر بەتوندی دژی ئەو پڕۆژەیە وەستانەوە و بە پڕۆژەیەكی ئیسرائیلی وەسفكرا و پێیانوابوو لە بەرژەوەندی عێراقدا نییە، بەڵكو لە بەرژەوەندی میسر و ئوردندایە، ئەو دوو وڵاتە سوودمەند دەبن لێی نەك عێراق، بۆیە ڕێگری كرا لە جێبەجێكردنی بەندەكانی ئەم پڕۆژەیە.

چونكە ئەو پڕۆژەیە پەیوەندییەكانی عێراق لەگەڵ وڵاتە عەربییەكان بەهێز دەكات و لە بایەخی تەنگەی هورمز كەمدەكاتەوە و ڕیگری دەكات لە پڕۆژەی ئابووری و ستراتیژی و سەربازییەكانی ئێران لە عێراق و ناوچەكە(23)  .

پێنجەم: پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپیدان

یەكێكە لە پڕۆژە كۆنەكانی كە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی دەوڵەتی عوسمانی كاتێك دەوڵەتی عوسمانی بە هاوكاری ئەڵمانیا لەهەوڵی دروستكردنی هێڵێکی شەمەدەفەر بوو لە نێوان بەرلین بۆ بەسڕە كە بەBBB  ناسرا كە كورتكراوەی بەرلین – بەغدا – بەسڕە بوو و هەندێك لەمێژوونووسان پییانوایە پەلەكردردنی داگیركردنی عێراق لە لایەن بەریتانیاوە لەساڵی 1914 بۆ ڕێگری كردن بوو لە جێبەجێكردنی ئەم پڕۆژەیە(24) .

https://www.thenationalnews.com/business/2024/04/24/can-iraqs-development-road-challenge-us-and-china-trade-routes/

پڕۆژەی نۆكەندی وشك یان پڕۆژەی گەشەپێدانی عێراق یەكێكە لە پڕۆژە ستراتیژییەكان كە لە مانگی ئایاری 2023 حكومەتی عێراق ڕایگەیاند، ئەم پڕۆژەیە كەنداو بە باشووری توركیاوە دەبەستێتەوە لەڕێگەی ڕێگەیەكی خێرا و هێڵێکی شەمەندەفەر، تێچووی سەرەتایی پڕۆژەیە 17 ملیار دۆلارە، ئەم پڕۆژەیە بەهەماهەنگی لەگەڵ هەریەك لە عەرەبستانی سعودی، كوێت، ئیمارات، ئوردون، عوممان، توركیا و ئێران جێبەجێ دەكرێت، پڕۆژەكە لە ساڵی 2050 تەواو دەبیت بە تەواوبوونی بەندەری فاوی گەورە.

لە ڕێگەی ئەم پڕۆژەیەوە عێراق دەبێتە پردێكی جوگرافی لە نێوان كەنداو و ئەورووپا و كاڵا دەگوازێتەوە لە ڕۆژهەڵاتەوە بۆ ڕۆژئاوا، بەپێی وتەی حكومەتی عێراق ئەم پڕۆژەیە پێكدێت لە پڕۆژەی بەندەری فاوی گەورە و دروستكردنی شارێكی پیشەسازی زیرەک و دوو هێڵی گواستنەوە، یەكیكیان ئۆتۆبانە و ئەوی تریان شەمەندەفەرە بۆ گواستنەوەی مرۆڤ و كاڵا، ئەم پڕۆژەیە بە یانزە پارێزگای عێراقی تێپەڕ دەبێت و پانزە ویستگەی دەبێت.

درێژایی ڕێگەی خێرای ئۆتۆبانەكە 1190 كیلۆمەترە و دریژایی هێڵی شەمەندەفەرەكە 1176 كیلۆمەترە و بەخێرایی 140 كم لە كاتژمێركدا دەڕوات بۆ گواستنەوەی كەلوپەل و كاڵا 300كم لە كاتژمێركدا بۆ گواستنەوەی هاوڵاتیان، ڕۆژانە 80-90 شەمەندەفەر پیایدا تێپەڕ دەبێت(25).

سەرەڕای ئەوەی هەڵوێستی حكومەتی ئێران بە فەرمی پێشوازی لەم پڕۆژە كرد، بەڵام چاودێران پێیان وایە كۆماری ئیسلامیی ئێران دژایەتی ئەو پڕۆژەیە دەكات و مەترسی هەیە لە جێبەجێكردنی، بۆیە هەڵویستی كۆماری ئیسلامیی سەبارەت بەم پڕۆژەیە دوو لایەنەیە لە لایەكەوە كۆماری ئیسلامیی ئێران پێشوازی لێدەكات، چونكە پێیوایە بەستنەوەی عێراق بە ئەورووپاوە ڕێگە خۆشكەر دەبێت بۆ بەستنەوەی ناڕاستەوخۆی ئێران بە ئەورووپاوە، لەبەرامبەردا ئەو دژی بەهێزبوونی هەژموونی توركیایە لە عێراقدا و پێیوایە عێراق بەشێكە لە زۆنی هەژموونی كۆماری ئیسلامیی ئێران و جێبەجێكردنی ئەم پڕۆژەیە پێگەی تەنگەی هورمز و بەندەری ئێرانییەكان كەمدەكاتەوە، بۆیە ئێران ڕێگە نادات ئەو پڕۆژەیە تەواو بێت ئەگەر بەرژەوەندییەكانی ئێران تیایدا جێگیر نەكرێت ئەوا دژی جێبەجێكردنی ئەو پڕۆژەیە دەبن(26).

پڕۆژەی شەشەم: هێڵی ئابووری هیند – ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست – ئەورووپا

لە میانی كۆبوونەوەی 20 G لە مانگی نۆی ڕابردوو لە هیند سازكرا، هەریەك لە جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا و ناریندرا مۆدی سەرۆكی وەزیرانی هیند و محەمەد بن سەلمان جێنشینی عەرەبستانی سعودی واژۆیان كرد لەسەر پڕۆژەی هێڵی ئابووری هیند – ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست – ئەورووپا (India – Middle East – Europe Economic Corridor) كرد، كە بە پڕۆژەی (IMEC) دەناسرێت و كورتكراوەی ناوی پڕۆژەكەیە.

www.ankasam.org/the-importance-and-goal-of-the-india-middle-east-europe-economic-corridor/?lang=en

، ئەم پڕۆژەیە وڵاتی هیندی بە ئیمارات، عەرەبستانی سعودی، ئوردن و ئیسرائیل دەبەستێتەوە، بەندەری حەیفای ئیسرائیلی بە ئەورووپا دەبەستێتەوە و مەبەستی لێی ئاڵۆگۆڕی بازرگانییە لە نێوان ئاسیا، ئەورووپا و ئەفریقا لە ڕێگەی تۆڕێك لە هێڵی ئاسنین و بەندەر و هێڵی دەریایی(27) و ڕكابەری پڕۆژی ئاوریشمی نوێیە كە چین بە ئەورووپاوە دەبەستێتەوە، ئامانجی سەرەكی لێدانە لە پڕۆژەكەی چین كە هەریەك لە چین بە ئەورووپاوە دەبەستێتەوە کە بە پاكستان، ئێران و سووریادا تێپەڕ دەبێت، سەرۆكی ئیسرائیل ئەو پڕۆژەیەی بە مێژووی لەقەڵەمدا(28) .

لەبەرامبەردا كۆماری ئیسلامیی ئێران ئەم پڕۆژەیە بەمەترسیدار لە قەڵەمدەدات، چونكە دژی پڕۆژەی شیمال –جنوبی ئێرانە و دژی پڕۆژەی ئاوریشمی نوێی چینە، كە ئێران بازنەیەكی سەرەكییە تیایدا و دژی پڕۆژەی شرق-غرب ئێرانە، هەندێك لە پسپۆڕان پێیانوایە كە هێرشەكەی حەماس ئامانج لێی تێكدانی ئەم پڕۆژەیە و نزیكبوونەوەی وڵاتانی عەرەبی لەگەڵ ئیسرائیل كە یەكێك لە لێكەوتەكانی جێبەجێكردنی ئەم پڕۆژەیەیە، بەهەمان شێوە هەریەك لە چین و ڕووسیا و توركیاش دژی ئەم پڕۆژەیەن، كە بەهۆی ئەوەی چین خاوەن پڕۆژەی ئاوریشمی نوێیە و ڕووسیا خاوەن پڕۆژەی شیمال جنوبە بە هاوبەشی لەگەڵ ئێران و توركیا کە خاوەن پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدانە لەگەڵ عێراق.

ئەنجام :

–       سەدەی 21 سەدەی پڕۆژەی ئابوورییە ستراتیژییەكانە و سەرجەم وڵاتە گەورە و ئیقلییمیەكان خاوەن پڕۆژەی ستراتیژیی ئابووریی خۆیانن.

–       جۆرێك لە دابەشبوون هەیە لەسەر ئاستی جێبەجێكردنی پڕۆژە ئابوورییە جیهانییەكان بەپێی هەژموونی وڵاتە زلهێزەكان .

–       ئێران وەكو هێزێكی ئیقلیمی كاریگەری لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە هەوڵی ئەوەدایە خۆی خاوەن پڕۆژەی ئابووری بێت و لەهەندێك پڕۆژەی ئابووری دیكە ڕۆڵی سەرەكی ببینێت و دژایەتی ئەو پڕۆژانە دەكات كە دژی بەرژەوندی باڵای كۆماری ئیسلامیی ئێرانە.

–       ئێران خوازیارە لە ڕێگەی پڕۆژە ئابوورییەكانەوە دەربازی بێت لە سزا ئابوورییەكانی ئەمریكا و خۆرئاوا، خۆی ببەستێتەوە بە ئابووری جیهانەوە و سەرچاوەی داهاتی نوێ بۆ ئێران دابین بكات، هەژموونی خۆی بسەپێنێت بەسەر وڵاتانی دیكە بەتایبەتی ئەو وڵاتانەی كە لە ژێر هەژموونی ئێراندان و پەیوەندی ئابووری بەهێزی لەگەڵ وڵاتە هاوپەیمانیەكانی پتەوتر بكات .

سەرچاوەكان:

سایت

-2www.newscentralasia.net/2023/04/24/countries-of-the-north-south-corridor-are-taking-steps-to-overcome-logistical-barriers-along-the-route/

3www.dw.com/en/chinas-new-silk-road-faces-resistance-from-india-partners/a-44056399

www.ankasam.org/the-importance-and-goal-of-the-india-middle-east-europe-economic-corridor/?lang=en

• – سایتی قودس ، مخاطر-الربط السككی-بین-العراق-وإیران، alquds.co.uk
• سایتی ئیران ئینسایدەر، من المستفید من مشروع الربط السككی بین إیران والعراق وسوریا؟ https://iraninsider.net/ar/post/4390
• د.مثنی العبیدی ، ربط ایران بالمتوسط مشروع سیاسی واوراق ضغط ضغط علی حساب الدول العربیە ، سایتی ارا‌و حول الخلیج
• سایتی سپوتیك ،العراق یعلن بد‌و الربط السككی مع إیران https://arabic.rt.com/business/1491506
• د.فراس الیاس ، مشروع الربط السككی الإیرانی مع العراق: أبعاده، وتداعیاته الجیوسیاسیە والاقتصادیە مركز الامارات للسیاسات،2021.
• سایتی الحورە، الربط السككی بین إیران والعراق وسوریا.. “حلمٌ” باتجاه واحد، https://www.alhurra.com/iraq/2024/04/13/
• سایتی جەزیرە ، كیف تنظر إیران والعراق إلی ربط سكك الحدید بین شلمجە والبصرە؟ https://www.aljazeera.net/politics/2023/9/4/
• د.فراس الیاس ، مشروع الربط السككی الإیرانی مع العراق: أبعاده، وتداعیاته الجیوسیاسیە والاقتصادیە مركز الامارات للسیاسات،2021
• . The Economist =A new railway will at last link Iran and Iraq –
• David Adesnik and Behnam Ben Taleblu, Burning Bridge: The Iranian Land Corridor to The Mediterranean, Foundatıon for Defense of Democracıes, Washington, Dc, 2019, pp.20-22.
• سایتی نیدا وەتەن ، ایران-وروسیا تعززان تعاونهما التجاری ضمن مساعی الالتفاف علی لعقوبات ،nidaalwatan.com/article/171636
• سایتی روئیە،”منتدی قازان الاقتصادی” یكشف تفاصیل الممر الدولی بین روسیا والعالم الإسلامی،om/post/339807
• سایتی عەرەبی پۆست ،حراك روسی لإنجاز مشروع “ممر الشیمال – الجنوب” مع إیران.. كیف یلبی حاجە موسكو للوصول إلی المیاه الدافئە؟،live، لە رێككەوتی 14-4-2024 بینراوە.
• جین وجاناردان ،لیانجشیانج ، الفرص والمعوقات أمام منطقە الخلیج , أكادیمیە الامارات الدبلوماسیە،2018
• د.حمدی سید محمد محمود،تقدیر موقف: ممر النقل الدولی شیمال – جنوب ،هل تنجح المساعی الایرانیە للربط بین ێ‌سیا وأوربا؟ مجلە مدارات ایرانیە ، إصدارات المركزالدیمقراطی العربی للدراسات الاستراتیجیە والسیاسیە والاقتصادیە / المانیا – برلین ، لا 20-21
• وفاء كاظم عباس الشمري ،الحزام والطريق تحليل جيوبولتيكس ،مجلة العراقية ،العدد 44 الجزء الثاني ،لا304-305
• علي صالح ،مشروع الحزام والطريق ، :كيف تربط الصين اقتصادها بالعالم الخارجي ؟، تقرير المستقبل ، ملحق يصدر مع دورية اتجاهات الاحداث ، مركز المستقبل الابحاث والدراسات المتقدمة ، العدد ،26، 2018 ، لا6.
• مركزالبيان للدراسات والتخطيط، مبادرة الحزام والطريق الصينية.. فرصة للعراق،2018، لا 12-13
• ميران حسين ، مشروع طريق الحزام الصيني في ظل العقبات السياسية والاقتصادية، المركز الديمقراطي العربي للدراسات الاستراتيجية والسياسية والاقتصادية،2019، لا231-241
• د.حميدة عبدالحسين محمد الظالمي ، الاهمية الجيوسياسية لموقع ايران الجغرافية في مبادرة الحزام والطريق الصينية، مجلة الجامعة العراقية ، العدد 55 الجزء الاول ، لا 647-648-649
• د. ناصر طهبوب، قراءة في فرص وتحديات مشروع الشام الجديد، مجلة فلسطين لابحاث الامن القومي ،2022 ، لا129-130
• د. شاهر إسماعيل الشاهر،الشام الجديد وأثره على النفوذ الايراني في المنطقة،إصدارات المركزالديمقراطي العربي للدراسات الاستراتيجية والسياسية والاقتصادية / المانيا – برلين،مجلة الدراسات الايرانية ،لا66
•    د. شاهر إسماعيل الشاهر،الشام الجديد وأثره على النفوذ الايراني في المنطقة،إصدارات المركزالديمقراطي العربي للدراسات الاستراتيجية والسياسية والاقتصادية / المانيا – برلين،مجلة الدراسات الايرانية ،لا75-77
• ميران حسين،البعد الجيوبولتيكي والاستراتيجي لمشروع ميناء الفاو ،وقائع مؤتمر ميناء الفاو الكبير ،2021، لا 383
• د.حيدر نعمة بخيت، طريق التنمية العراقي فرص تنموية واعدة وتحديات كبرى ،مركز البيان للدراسات والتخطيط ،2023،لا18
• د.حيدر نعمة بخيت، طريق التنمية العراقي فرص تنموية واعدة وتحديات كبرى ،مركز البيان للدراسات والتخطيط ،2023،، لا24
• – المعهد الدولى للدراسات الايراني،الممر التجاری العالمى الهندی-الشرق أوسطي-الاوروبى -الفرص والتحديات، ،2023لا5
• میران حسین ،جەنگی غەززە و داهاتووی پرۆژە ستراتیژییەكانی ئیسرائیل، سەرنتەری لیكۆڵینەوەی رووداو.