مەهاب عادل

وەرگێڕان: عەبدوڵا ڕەسوولی

بەرایی

لەماوەی دوو دەیەی ڕابردوو جیۆپۆلەتیکی نێودەوڵەتی گۆڕانكارییەكی بەپەلە و بە تایبەت لە بواری نەخشەكانی كاریگەریی جوگرافیای دەسەڵاتە گەورەكان و ناوەندەكانی ململانێی ناوچەیی و نێودەوڵەتی بە خۆیەوە بینیوە. گۆڕانكاریی لە پانتایی نێودەوڵەتی و توندتر بوونی ململانێ لە نێوان جەمسەرە نێودەوڵەتییەكان ناوەندیی ململانێ لە نێوان دەسەڵاتە گەورەكانی بەرفراوان كرد و ئەم ململانێیە ناوچە جوگرافیاییەكان وەكو ناوچەی “ئێندوپاسیفیك”، خۆرهەڵاتی ئەورووپا، ئاسیای ناوەڕاست، باشووری قەفقاس كە ناوەندی لە پێشتربوونی ستراتیژی لە ئاستی نێودەوڵەتین، گرتۆتەوە. زۆربوونی ئاڕاستەكانی ململانێ لەم ناوچانە، ناوچە نەرتییەكانی ململانێ وەكو خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بینەری دابەزینی ئاستی ململانێیەكان بوو.

 بارودۆخی شەڕی “ئێران و ئیسرائیل” كە بابەتی ئەم توێژینەوەیە بە شێوەیەك كەوتۆتە ژێر كاریگەریی ئەم گۆڕانكارییە جیۆپۆلەتیکانەوە. لەبەرئەوەی دابەزینی ئاستی ئامادەبوونی ئەمریكا لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و ئینتیما بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی دزەكردنی بەردەوامی “چین و ڕووسیا” لە ناوچەكانی ” ئێندوپاسیفیك” و ئاسیای ناوەڕاست، هەروەها خۆرهەڵاتی ئەوروپا و شكستهێنانی دانووستانەكانی زیندووكردنەوەی بەرجام و هەوڵی ئێران بۆ ناساندنی خۆی وەك وڵاتێگ كە لە سەروبەندی بە ئەتۆمبووندایە، هەروەها گۆڕانكاریی جیۆپۆلەتیكی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و ئینتیمای ژمارەیەك لە وڵاتانی عەرەبی بۆ چارەسەركردنی ناكۆكییەكان و بەریەككەوتن لەگەڵ ئێران لە ئاڕاستەی دابینكردنی بەرژەوەندی ئاسایشی خۆی لە ژێر سێبەری كەم كردنەوەی چەتری پشتیوانی ئەمریكا لە ناوچەكە، هەروەها زۆربوونی ناكۆكی لە نێوان تەل ئەبیب و تاران لەم ساڵانەی دوایی لە چوارچێوەی “شەڕی سێبەر یان نیابەتی”، هەموو ئەمانە پیشاندەری زۆربوونی هەڕەشەكانی ئێران لەسەر ئیسرائیلە.

بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم هەڕەشەیە، ئیسرائیل هەوڵدەدات لەسەر بنەمای پرەنسیپی بنەمایی مانیفێستی سەربازیی هێرشەكانی كە هەمان “ڕاكێشانی شەڕ بۆ ناوخۆی خاكی دوژمن”ە، ١ ستراتیژی ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ ئێرانی بە ڕۆژ كردووە و لە جیاتی سیاسەتە ئەمنییەكان پەنای بردۆتە بەر ستراتیژی جێگرەوە و بە كەڵك وەرگرتن لە هۆكاری جیۆپۆلەتیك لە بەڕێوەبردنی شەڕ لە نێوان لایەنەكان، لە لەمپەرێك بە ناوی مەودای جوگرافیایی 2200 كیلومەتری نێوان تاران و تەلئەبیت تێپەڕ بێت. بە هەمانشێوە كە ئێران بە درێژایی دەیەی ڕابردوو هەوڵیدا بە كەڵكوەرگرتن لە پێكهاتەی جپۆپۆلێتیك كە لە ناوچە و لە ژینگەی جوگرافیایی دەوروبەری تەلئەبیب بە هۆی گۆڕانكاریی جیۆپۆلەتیك دروستبووە و ئەو وەك “شلیتە ناسكەكان” (shatterbelts) باس دەكرێت و لە ئەنجوومەنە ئەكادیمیك و میدیای عەرەبی بە هیلالی شیعە ناسراوە (سووریا، لوبنان و عێراق) لەم ژینگە گرنگەدا تەنگ بە ئیسرائیل هەڵچنێت و گەمارۆی بدات، هەست دەكرێت تەلئەبیبیش هەمان ئاڕاستەی گرتۆتەبەر و هەوڵدەدات بە دزەكردنی جیۆپۆلەتیك لە ژینگەیەكی گرنگ لە لایەن باكووری ئێرانەوە، لەو ناوچانە شوێنێك بۆ خۆی ببینێتەوە.

ئەم گۆڕانكاریانە هەندێ پرسیار دێننە ئاراوە بە تایبەت ئەوەی كە نزیكایەتی ئیسرائیل بە وڵاتانی دراوسێی ئێران لە باشووری قەفقاس و ئاسیای ناوەڕاست لە سەر ئاڕاستەكانی شەڕی “ئێران و ئیسرائیل” چ كاریگەرییەكی هەیە؟ ئایا بە هەمانشێوە كە ئێران لە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست هیلالی شیعەی دروستكردووە، ئیسرائیلیش دەتوانێت بە كەڵكوەرگرتن لە نزیكایەتی لەگەڵ وڵاتانی ئاسیای ناوەڕاست و باشووری قەفقاس “هێلالی ئیسرائیلی” و یان “پشتوێنەی شكێنەر” لەم ناوچەیە دروست بكات. پرسیاری گرنگ و كۆتایی ئەوەیە، ئایا نەخشەی جیۆپۆلەتیكی ناوچەی باشووری قەفقاس لە بواری ناوچەی دەستڕۆشتووییەوە و هەژموونی دەسەڵاتە ناوچەییەكانی لەوێ، ڕێگەی ئەوە بە ئیسرائیل دەدات لەم ناوچەدا ئامانجەكانی خۆی بپێكێت؟ ئەم توێژینەوە هەوڵدەدات لە چەندین باسدا وەڵامی ئەم پرسیارانە بداتەوە.

یەكەم: پەیوەندی نێوان جیۆپۆلەتیك و بەڕێوەبردنی شەڕەكان

 ئەنجامی ئەو توێژینەوانەی كە تاوتوێی شێوازەكانی دەرگیری و شەڕ لە نێوان وڵاتانیان كردووە، باسی ئەوە دەكەن كە لە هەموو سەرباشقەكانی پەیوەندی نێودەوڵەتی گریمانەگەلێك بۆ شرۆڤەكردنی شەڕی ناوچەیی و جیهانی هەیە، لەبەرئەوەی بەدرێژایی مێژوو هەمیشە لە ئاستی جیهان دەرگیریگەلێك هەبووە. لە حاڵەتی جیۆپۆلەتیكیش بە شێوەی سرووشتی لە هەموو پەیوەندییە سیاسییەكان دەرگیری ڕوودەدات. ئەم بابەتە ناوەڕۆكی مرۆیی و ڕەفتاری وڵاتانیش بەڕاست دەگەڕێت. هەروەها ژینگەی نێودەوڵەتی ژینگەیەكی زۆر هەستیارە، لە ئەنجامدا وڵاتان دەبێت بۆ مانەوە هەوڵ بۆ ئارامی نیشتمانیی بدەن. لەمڕووەوە سەرانی وڵاتان لە بەڕێوەبردنی وڵات، گەیشتن بە ئاسایشی زۆرتر و پاراستنی ئیمكانیات و سەرچاوە گرنگەكان دەخەنە پێش شتەكانی دیكەوە.٢

لێرەدا پێویستە ئاماژە بەم خاڵە بدەین كە ” كۆلین گێری” بیرمەندی ئەمریكی لە زانستی سیاسەت، لەو گرنگترین ئەو كەسانە بوو، كە باسی بابەتی شەڕ و دەرگیری كردووە و ئەو بە بابەتێكی ڕیشەیی لە زانستی “جیۆپۆلەتیك” زانیوە. ئەو ڕوونی دەكاتەوە كە “گرنگی جیۆپۆلەتیك و تیۆری “هارتلەند” هالفۆرد مەكیندێر” بە ڕوونی لەم واقعیەتەدا شاراوەیە كە سەرنج دەداتە سەرەكیترین لایەنی شەڕی نێودەوڵەتی كە هەمان جوگرافیایە. ئەم تیۆرییە شێوازەكانی ڕەفتار لە شەڕی نێودەوڵەتی شی دەكاتەوە. لە ڕوانگەی كلاسیكەوە گریمانەی گێری لە بارەی شەڕ، نموونەیەكی گرنگ بۆ تاوتوێكردنی جیۆپۆلەتیكە.٣ لێرەدا پێویستە ئاماژە بە هەندێ هۆكاری جوگرافی لە چوارچێوەی زانستی جیۆپۆلەتیك بدەین، كە دەتوانێت پەرە بە دەرگیرییەكان بدات و یان ڕێگە لە ڕوودانیان بگرێت، كە هەمیشە وەكو “پێكهاتەی میحوەری جیۆپۆلەتیك” لە ناوخۆی ناوەندی شوێندا جێگای گرتووە. لە گرنگترین هۆكارەكان  بریتین لە:

1 ـ شلیتە ناسكەكان (shatterbelts)

 زاراوەی شلیتی ناسك بە ناوێكی دیكە وەكو “ناوچەی گوشار” یان “ناوچەی دەرگیری”، “چینی ناوەڕاست” یان “پشتێنەی گۆڕانكاریی سیاسی”، “سێیانی شەیتانی” و “ناوچەی پەیوەندی”یش یاد كراوە. ٤ جیۆپۆلێتیستەكان زاراوەی شلیتی دەرگیری زۆرتر لەبارەی ناوەڕاستی ئەورووپا و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بەكارهێناوە، هەرچەندە كە لە بارەی باشووری خۆرهەڵاتی ئاسیاش ئەم زاراوە بەكارهێنراوە.٥

 لە تایبەتمەندییە گرنگەكانی ئەم ناوچانە ئەمەیە كە نائارامییە سیاسییەكان، ناكۆكی ئیتنیكی و كێشەی ئابووری بەشی دانەبڕاو لە پێكهاتەی ئەم ناوچانەن و هەر ئەم هۆكارانەش بەستێن بۆ دەستێوەردانی وڵاتانی گەورەتری دراوسێ دەرەخسێنن. تایبەتمەندی شلیتە ناسكەكان ئەمەیە، كە لەم ناوچانە، وڵاتانی بچوكتر لە ئاڕاستەی ململانێ لەگەڵ ڕكابەرە ناوخۆییەكان، خوازیاری دەستێوەردانی دەسەڵاتە بیانییە گەورەكان دەبن. بە كورتی، شلیتی ناسك ناوچەكانی ڕوودانی شەڕ و هەڕەشە بۆ ئاسایشی جیهانی و ناوچەیین.٦

شلیتە ناسكەكان كاتێك دروست دەبن كە ژمارەیەك لە وڵاتان بۆ ململانێ لەگەڵ دوژمنانی ناوخۆیی و ستراتیژی خۆیان لەگەڵ هاوڕێیانی ناوخۆیی و وستراتیژی، هاوپەیمانییەك پێكدێنن. ئەم هاوپەیمانیانە بە پاڵنەری سیاسی بیچم دەگرێت، نەك پرسی تایبەتی ناوچەیی. لە ئەنجامدا ئێمە بینەری ڕوودانی ڕكابەری ستراتیژین كە لە ناوخۆی ناوچەگەلێكی دیاریكراو لەدژی یەكتر چالاكی دەنووێنن. ئەم ناوچانە تووشی نائارامیگەلێكن و ویلایەتە ناوخۆییەكانیش بۆ پشتیوانی خۆیان، خوازیاری دەستێوەردانی دەسەڵاتە گەورەكانن. بەكورتی، لە زۆربەی حاڵەتەكاندا، گەشەكردنی بازاڕی ئەم هاوپەیمانانە ئەگەری ڕوودانی شەڕ دووبارە دەكاتەوە.٧

 دووەم: تەختەی شەترەنج  (checkerboards)

 پێكهاتەی ” تەختەی شەترەنج” لایەنی دیكە لە ململانێ و هاوپەیمانییە دژیەكەكانە كە بۆ هاوسەنگی هێز لە قۆناغی مێژوویی جیاوازدا لە ناوچەكانی جیهان ڕوودەدات. دیپلۆماتیكەكان لە كاروباری ئەمریكای باشوور نموونەی ئەم پێكهاتە جیۆپۆلەتیكەیەن. ناوەڕۆكی پێكهاتەی تەختەی شەترەنج هاوشێوەی ئەم نموونەیە كە “دراوسێكەم دوژمنی منە، بەڵام دراوسێی دراوسێكەم، برادەری منە”. هەمیشە سنوورە نێودەوڵەتییەكان سەرچاوەی دروستكردنی ناكۆكی لە نێوان وڵاتانی دراوسێن. بەڵام وڵاتان هەوڵدەدەن بە دروستكردنی هاوپەیمانی لەگەڵ دراوسێ دوورترەكان لە ناوچەكە و كیشوەرەكان دەستیان بە هاوسەنگی ڕابگات. ئەم بەرجەستە جوگرافیاییە دیاریكراوانە لە ناوچەی تەختەی شەترەنج، ئاستی ئارامی لە ناوخۆی ئەم پێكهاتە دەستنیشان دەكەن.٨ باشترین نموونەی ئەم پێكهاتەیە لە شەڕی پلۆپۆنزی یۆنانی كۆن دەبینرێت، كە پێكهاتەی تەختەی شەترەنج بووە هۆی بەرفراوانبوونی پانتایی كەللەڕەقی و توندوتیژی و شكستی بە ڕێگەچارەی ئاشتیخوازانە هێنا. هێرشی شكستخواردووی ئەسیناییەكان لەدژی سیراكیۆس بووە هۆی لاوازبوونی شاری ئەسینا. فارسە دراوسێكان لە بواری داراییەوە هێزیی دەریایی سپارتیان دابینكرد و یارمەتی دا و ئەم بابەتە كەفەی تەرازوی لە قازانجی سپارت قورستر كرد. هەر ئەم بابەتەش بووە هۆی ئەوەی كە ئەسینا دوای شەڕێكی سی ساڵە شكست بهێنێت.٩ ژمارەیەك لە شێوازەكانی شەڕێك كە ئەمڕۆ لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و هەندێ ناوچەی باڵكان و باشووری قەفقاسدا لە ئارادایە، هاوشێوەی هەمان سەرباشقەی شەڕی پلۆپێنزییە. دەتوانین بڵێین كە پەیوەندی نێوان زانستی جیۆپۆلەتیك و بارودۆخی دەرگیری لە نێوان وڵاتان بە شێوەیەك كە شیمانكردەوە، سەرەتایەكی تێپەڕ لە چوارچێوەی تیۆری بۆ دەقی توێژینەوە واتە شەڕی “ئێران ـ ئیسرائیل” لە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و وڵاتانی باشووری قەفقاس و ئاسیای ناوەڕاست دایە، كە بەم باسانە دەستپێدەكات.

 لەنێوان بگۆرە جیۆپۆلەتیكەكان كە پێكهاتە جوگرافییەكان وەكو “شلیتی ناسك” لەوەوە سەرچاوە دەگرێت و شەڕێك كە پەرە بەم پێكهاتانە دەدات، جۆرێك پەیوەندی ڕاستەوخۆ هەیە، لەبەرئەوەی “شلیتی ناسك” كاتێك بوون پەیدا دەكات كە دەسەڵاتە گەورەكان دزەیان كردۆتە نێو ناوچەیەكی جوگرافی و بۆ هەژموونی بەسەر ئەودا پێكەوە ململانێ دەكەن بۆ ئەوەی بەرژەوەندی خۆیان دەستەبەر بكەن. لەبەرئەوەی بەستێنەكانی دەستڕۆشتوویی بۆ هاوپەیمانی لەگەڵ وڵاتانی ناوچەكە ڕەخساوە، كە بە ئەگەری زۆر لەم حاڵەتە ناكۆكی سڕینەوە بە شێوەی شەڕی نیابەتی ( war Proxy) لە نێوان دەسەڵاتە گەورەكان ڕوودەدات.١٠ ئەم توێژینەوەیە چڕ دەبێتەوە سەر تاوتوێكردنی كاریگەریی ئەم پێكهاتانەی جیۆپۆلەتیك وەكو “شلیتی ناسك”. شیاوی گوتنە دیاردەی شلیتی ناسك لە ناوچەگەلێك وەكو خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیا دروست دەبێت، كە ژمارەیەك لە وڵاتانی ئەو دەرگیری شەڕی ناوخۆیین و ئەم بابەتە دەبێتە هۆی ئەوەی كە ململانێی ستراتیژی دەرەوە بە هەماهەنگی لەگەڵ ڕكابەرە ناوخۆییەكان، دەست لەم وڵاتانە وەربدەن كە نموونەی ئەو لە ناوچەكانی دەرگیری لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست واتە و ڵاتانێك وەكو سووریا، عێراق، لوبنان و یەمەن و وڵاتانی باشووری قەفقاس و ئاسیای ناوەڕاست دەبینین. لەمڕووەوە، لەم توێژینەوەدا باسی ئەم پرسە دەكرێت كە ئەم هۆكارە جیۆپۆلەتیكانە چەندە لەسەر شەڕی “ئێران ـ ئیسرائیل” وەك دوو دەسەڵاتی ڕکابەر لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست كاریگەرن، كە هەریەك لەوان لەگەڵ دەسەڵاتی لۆكاڵی دەرگیر لەوێ هاوپەیمانییان كردووە. ئەم هاوپەیمانیانە كە هەندێ كات بە ئامانجی گەمارۆدانی دوژمن و هەندێ كاتیش بە ئامانجی كۆنتروڵكردنی ئەو ئەنجام دەدرێت، بە پاڵنەری سیاسی ڕوودەدات، نەك بە بۆنەی تایبەتمەندییە تایبەتەكانی ناوچەییەوە.

دووەم: نەخشەی جیۆپۆلەتیكی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و ستراتیژیی ئێران بۆ گەمارۆدانی ئیسرائیل

نەخشەی جیۆپۆلەتیكی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لە ماوەی دوو دەیەی ڕابردوو بینەری گۆڕانكاریی بەپەلە بووە، بە شێوەیەك كە كاریگەریی لەسەر چالاكبوونی ناوچەكە داناوە. هێرشی ئەمریكا بۆ سەر عێراق لە ساڵی 2033 زایینی و ڕووداوگەلێك كە لە ساڵەكانی 2011-2012 زایینی له ژمارەیەك لە وڵاتانی عەرەبی ڕوویدا و بە “بەهاری عەرەبی” ناوبانگی پەیداكرد، ڕۆڵی دەسەڵاتە -عەرەبییە نەریتییەكیان وەكو عێراق و سووریای كاڵ كردەوە و لە ئەنجامدا دەسەڵاتە بیانییەكانی ناوچەیی ئەم دەرفەتەیان بە هەل زانی و بە پڕكردنەوەی ئەم بۆشاییە و بۆ بەهێزكردنی دەستڕۆشتوویی خۆیان، چالاكی خۆیان زۆرتر كرد. لەم نێوەندەدا، ئێران بۆ بەهێزكردنی دەستڕۆشتوویی خۆی لە ناوچەكە، چالاكییەكانی خۆی بە شێوەیەكی بەرچاو زیاد كرد و هەوڵی دا بە كەڵكوەرگرتن لە نائارامییە ناوچەییەكان و گۆڕانكاریی جیۆپۆلەتیك سەرقاڵی بەرفراوانكردنی ناوچەكانی دەستڕۆشتوویی خۆی بێت. لە ئەنجامدا، ئەمڕۆ زۆربەی وڵاتانی ناوچەكە دەرگیری شەڕی ماڵوێرانكەرن (ناوچەكانی “شلیتی ناسك”). ئەم بارودۆخە ڕێگە بە تاران دەدات هەڵوێست و پێگەكانی خۆی لە ناوچەکە زیاتر بەهێز بكات.

بەكورتی، گۆڕانكاریی بەردەوامی جیۆپۆلەتیكی ناوچەیی جیا لەوەی كە گۆڕانكاریی بارودۆخی لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بەدواوە هەبووە، ئەكتەرە سەرەكییەكانی ناوچەیی وەكو ئێران، توركیا و ئیسرائیل و هەروەها ئەكتەرانی جیهانی وەكو ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ڕووسیای ناچار كردووە بۆ ئەوەی بە دوای بینینەوەی ڕێگەچارەی سیاسییەوە بن كە هاوكات لەگەڵ لەبەرچاوگرتنی واقعیەتی ناوچەكە، بەرژەوەندی ئەوانیش دەستەبەر بكات. پێویستە لێرەدا ئاماژەیەك بە هۆكارەكانی گۆڕانكاریی جیۆپۆلەتیكی ناوچەیی بدەین كە بریتین لە:

أ- هێرشی ئەمریكا بۆ عێراق و دەرگیرییەگەلێك كە بەدریژایی دوو دەیەی ڕابردوو لە ناوچەكەی ڕوویداوە.

 ب- ڕووداوەكانی “بەهاری عەرەبی” كە بووە هۆی لاوازبوونی وڵاتە گرنگە عەرەبییەكان لە ناوچەكە وەكو سووریا، عێراق و یەمەن.

 ج- دابەزینی گرنگی و لەپێشتربوونی ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لە ستراتیژی ئەمریكا و لە ئەنجامدا كەمبوونەوەی چەتری پشتیوانی ئەمریكا لەم ناوچەیە.

 د- زیاتربوونی ئاڕاستەی ناوچەگەرایی لە سایسەتی جیهانی (Regionalism)، كە پشتی بە گرنگی دەسەڵاتە ناوچەییەكان، ڕێكخراوە ناوچەییەكان و هاوپەیمانی ئەمنی وەكو (كۆمەڵەی بریكس، ڕێكخراوی بەڵێنامەی ئەمنی بەكۆمەڵ، ڕێكخراوی هاوكاریی شانگهای، یەكێتی ئابووریی ئۆراسیا، داهێنانی پشتێنە و جادە و هتد) بەستووە.

ل- زۆربوونی ڕۆڵی ئەكتەرانی ناحكومی ( Non-State Actors) لە ڕەوتە سیاسی، ئابووری و كۆمەڵایەتییەكانی وڵاتانی ناوچە.

 لە سێبەری ئەم بارودۆخە جیۆپۆلەتیكە ناوچەییەدا، تاران هەوڵیدا بۆ ڕووبەڕووبونەوەی دەستڕۆشتوویی “ئەمریكا ـ ئیسرائیل” لە ناوچەکە پەنا بەریتە بەر پتەوكردن و جێبەجێكردنی ڕێكخراوی كولتووری ستراتییژی خۆی، بۆ ئەوەی هاوكات لەگەڵ بەهێزكردنی دەستڕۆشتوویی خۆی لە ناوچەكەدا بەرژەوەندییەكانی خۆیشی دەستەبەر بكات. لەم ئاڕاستەدا، ئێران “ستراتیژی بەرگریكردن و دەستپێشخەری” و “مانفێستی شەڕی نابەرامبەر”ی گرتەبەر،١١ كە بۆ پاراستنی پەیوەندی ستراتییژی پتەو لەگەڵ یەكە سیاسی و سەربازییەكان لە سەرتاسەری ناوچەكە وەكو (ئەكتەرانی حكومی و ناحكومی لە سووریا، عێراق، لوبنان و یەمەن) و پشتی بە ئامادەبوونی هێزە ئێرانییەكان و هێزە میلیشیاییەكان لەو ناوچەدا بەستووە. ڕێبەرانی ئێران ئەم تۆڕەی ناوچەیی بە “مێحوەری مقاوەمەت ناودەنێن.١٢

ئێران بە گرتنەبەری ئەم شێواز و ستراتیژە هەوڵدەدات بەرەی شەڕ ئەوەندەی دەلوێت لە سنوورەكانی خۆی دوور بخاتەوە و لە ڕێگەی دوورەوە، سوود لە ئامرازی ڕێگەگرتن و گەمارۆ لە بەرامبەر دوژمنی خۆی واتە ئیسرائیل وەربگرێت و بە كەڵكوەرگرتن لە هێزە نیابەتییەكانی خۆی لە دەرەوەی ئێران هەڕەشە لە ڕكابەرەكانی خۆی وەكو ئیسرائیل، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و پاشایەتی عەرەبستانی سعودیا بكات و لە شەڕێكی نابەرامبەردا هێرش بكاتە سەر ئامانجەكانیان. ١٣ لە پراكتیكدا ئێران لە ماوەی دوو دەیەی ڕابردوو سەركەوتوو بوو، ئامادەبوون و دەستڕۆشتوویی خۆی لە چەندین وڵاتی ناوچەكە وەكو سووریا، عێراق و لوبنان بەهێز بكات كە بە “هیلالی شیعی” بەناوبانگن. زیاتر لە هەر كاتێكی دیكە ئامادەبوونی خۆی لە ناوچەكە دەداتەوە بە چاویاندا. ئێران ئامادەبوونی سەربازیی خۆی لە سووریا پتەوكرد و پشتیوانی خۆی لە “حیزبوڵڵا”ی زیاتر كرد و توانی دەستڕۆشتوویی خۆی لە عێراقیش بەهێز بكات١٤. (سەیری نەخشەی ژمارە 1 بكەن)

 نەخشەی دەستڕۆشتوویی ئێران لە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست

 سەرچاوە: دامەزراوەی نێودەوڵەتی خوێندنەوە ستراتیژییەكان (IISS).

تاران لە ستراتیژی خۆیدا ئەم پرسەی لەبەرچاو گرتووە كە ئیمكانیاتی سەربازیی ویلایەتە یەكگرتووەكان و هاوپەیمانانی ناوچەیی ئەو زۆر زیاتر لە توانایی و ئیمكانیاتی سەربازی ئێرانە. لە ئەنجامدا ئێران، ئایدیای شەڕی كلاسیكی پشتگوێ خستووە و لە جیاتی ئەو، چڕ بووەتە سەر ناوچە لاوازەكان لە سیستەمی بەرگری دوژمندا و هەوڵدەدات لەوبەری سنوورەكانی خۆی ڕووبەڕووی هەڕەشە بێتەوە بۆ ئەوەی ئەگەری بەرەی شەڕ لە سنوورەكانی خۆی دوور بخاتەوە.١٥ لەسەر بنەمای ئەم تێڕوانینە ستراتیژییە، تاران پەنای بردۆتە بەر تاكتیكەكانی دروستكردنی “مێحوەری مقاوەمەت” كە ژمارەیەك لە ڕێكخراو و بزووتنەوە هاوپەیمانەكانی ئێران لە ناوچە جیاوازەكانی ناوچەكە لەخۆ دەگرێت. ئێران بە ڕێكخستنی ناحكومی لە وڵاتانی دراوسێی وەكو حیزبوڵڵا لە لوبنان، حەشدی شەعبی لە عێراق و حوسییەكان لە یەمەن پێكهاتەگەلێكی هاوبەش و هاوپەیمانی دروستكردووە. هەر ئەم بابەتە تایبەتمەندیی دەرفەتخوازانەی سیاسەتی ئێران پیشان دەدات.١٦

 لەم بوارەوە دەتوانین ئاماژە بە چەند هۆكاری بنەمایی لە ستراتیژی ئێران بدەین، كە تاران بۆ ڕێگەگرتن و گەمارۆدانی دوژمنی خۆی واتە ئیسرائیل لە ژینگەی ناوچەكە سوود لەو وەردەگرێت. ئەم هۆكارانە بریتین لە:

أـ جەختكردنەوە لەسەر پێگەی میحوەری پرسی فەلەستین لە گوتاری ئێرانیدا: ئێران لە ستراتیژی خۆیدا بۆ بەهێزكردنی دەستڕۆشتوویی و ڕووبەڕووبوونەوەی دەسەڵاتە ناوچەیی و نێودەوڵەتەییەكان سوود لە دوو هۆكاری ئایدیۆلۆژیا و پراگماتیكگەرایی وەردەگرێت. بەڵام لەبارەی ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستەوە، ئێران گوتاری رووبەڕووبوونەوەی ئێمپریالیزم (خۆرئاوایی و ئەمریكی) و دژایەتیكردنی ئیسرائیلی لە سەرشان گرتووە بۆ ئەوەی لەم ڕێگەیەوە وەكو پێشوو پشتوانی گرووپە نیابەتییەكانی خۆی لە لوبنان و فەلەستین و سووریا بكات١٧ و هەر ئەم پرسە وەفاداری ئەم گرووپانە بە ئێران بەهێز دەكات.

ب. بەهێزكردنی توانایی سەربازیی گرووپە نیابەتییەكان لە ناوچەی ڕاگردا: ئێران بۆ ڕاگرتن و ڕووبەڕووبوونەوەی دەستڕۆشتوویی ئەمریكا و ئیسرائیل لە ناوچەكە، هەوڵدەدات تواناییە سەربازییەكان و بە تایبەت توانای موشەكی گرووپە نیابەتییەكانی خۆی لە ناوچەكە بەهێز بكات. بۆ نموونە، ئێران چەك و موشەكی پێشكەوتوو تەسلیمی حیزبوڵلای لوبنان دەكات، لەبەرئەوەی دەتوانێت قوڵایی ئیسرائیلی لەبەر تیریدا بێت. حیزبوڵڵا بە بوونی ئەم موشەكانە توانی لە ساڵی 2006 زایینی لە شەڕێكی خەرج هەڵگردا، توانای خۆی بە چاو ئیسرائیلدا بداتەوە و ئێرانیش بەم موشەكانە كە لە تەسلیمی حیزبوڵڵای كرد پەیامێكی ڕاگرانەی بۆ تەلئەبیب ڕەوانە كرد لەسەر بنەمای ئەوەی كە هەر جۆرە شەڕێک لەگەڵ ئێران یان لەگەڵ حیزبوڵڵا، خەساری زۆر قەرەبوونەكراوەی بۆ ئیسرائیل بە دواوە دەنێت.١٨ هەنووكە حیزبوڵڵا بە یارمەتی ئێران دیسان توانای سەربازیی خۆی زیاتر دەكات. هەرچەندە حیزبوڵڵا نەیتوانیوە توانای سەربازیی خۆی بگەینێتە ئاستی پێویست، بەڵام توانیویەتی هاوكات لەگەڵ بەرزكردنەوەی ئاستی توانای خۆی، موشەكگەلێكی ورد و پێشكەوتوو بەرهەم بهێنێت و كەلوپەلی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان و سیستەمی بەرگری ئاسمانی بەرفراوان بەكاربهێنێت.١٩

بەمانایەكی دیكە، ئێران بە كەڵكوەرگرتن لە حیزبوڵڵا توانیویەتی كەلێنی نێوان خۆی و ئیسرائیل كە ئیمكانیاتی سەربازی پێشكەوتووی لەبەردەستدایە، پڕ بكاتەوە. لەبەر ئەم هۆیە، لە ڕوانگەی ڕێبەرانی ئێرانەوە، لوبنان و حیزبوڵڵا بۆ ئاسایشی خۆیان خاوەنی گرنگییەكی ستراتیژین و لە “ستراتیژی بەرگریی دەستپێشەخەرانەدا” تاران و ڕاگرتنی ئەو لایەنانەی ئەگەری دوژمنییان هەیە، پێگەیەكی سەرەكییان هەیە. ٢٠ لەلایەكی دیكەوە هەوڵدەدات هاوكات لە بواری سەربازییەوە بەرەی لوبنان و سووریا بەهێز بكات. ڕاپۆرتی سەرچاوە ئیسرائیلییەكان باسی ئەوە دەكات كە ئێران لە سووریا كارخانەی بەرهەمهێنان و پەرەسەندنی كەلوپەلی موشەكی ڕێكخستتووە و ئەم بابەتە یەكێك لە ئامانجە ستراتیژییەكانی ئێران لە ناوچەكەیە و بە زنجیرەی دابینكردنی حیزبوڵڵا دێتە ئەژمار. بەڵگاندنی ڕێبەرانی ئێران ئەوەیە كە ئەگەر ئێران لە سووریا ئامادە نەبێت، دەبێت بە ناچاری بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی دەرئەنجامگەلێك كە شەڕەكانی سووریا و عێراق بۆ ئاسایشی نەتەوەیی ئێران و سنوورەكانی ئەم وڵاتە هەیەتی، تێچوونی زۆرتر بدات.٢١

بەشێوەی گشتی لێڕوانینی ئێران لەبارەی سووریا و لوبنان ئەمەیە كە ئەم دوو وڵاتە گرنگترین پێگە بۆ هەنگاوی سەربازی ئێران و حیزبوڵڵا لەدژی ئیسرائیلە كە لە بارودۆخی ئاسایی بە بەرهەمهێنانی كەلوپەلی سەربازی لە ناوخۆی لوبنان، هەروەها گواستنەوەی چەك لە سووریا بۆ لوبنان سەرقاڵی بەهێزكردنی تواناییە سەربازییەكان دەبێت و لە بارودۆخی شەڕدا، شەڕكەرانی لە حاڵی خزمەت و سەربازانی پاشەكەوت لە لوبنان بە توانای سەربازیی جۆراوجۆرەوە وەكو (هێزە شەڕكەرەكان، هێزە تایبەتەكان، موشەكی زەوی بە زەوی، موشەكی دژەتانك، موشەكی كرووس و فڕۆكەی بێفڕۆكەوان) دەستبەكاردەبن. هەڵبەتە هێزە پاشەكەوتەكان لە سووریاش بۆ بەهێزكردنی بەرەی شەڕی لوبنان دەڕۆن كە دەچنە ڕیزی هێزە شەڕكەر و هەواڵگرییەكانەوە. ئەم بابەتە دەبێتە هۆی ئەوەی كە تەلئەبیب لە دوو بەرەدا تووشی شەڕ بێت و دان بە ڕەوتە دەستڕۆشتووییە هەمبەرییەكان لە سووریا و لوبناندا بنێت٢٢.

ج- هەوڵی ئێران بۆ بەردەوامی ئامادەبوونی سەربازیی و كۆمەڵایەتی خۆی: ئێران هەوڵدەدات ئامادەبوونی سەربازیی لەو ناوچانەی دەستڕۆشتنی لە وڵاتانی هیلالی شیعە بەهێز بكات، شیاوی گوتنە ئامادەبوونی سەربازیی ئێران لە ساڵانی ڕابردوو چ لە چوارچێوەی گرووپە چەكدارەكان، كە ئەم وڵاتە پشتیوانییان دەكات و چ لە چوارچێوەی توخمە میلیشیاییەكان وەكو سوپای پاسداران و سوپای قودس بەشێوەیەكی بەرچاو زۆرتر ببێت. ژمارەیەك لە ڕاپۆرتەكان باسی ئەوە دەكەن، تاران ڕاوێژكارانی سەربازی و هێزەكانی سوپای پاسداران ڕەوانەی سووریا دەكات، كەسانێك كە سەردەمانێك ژمارەیان زیاتر لە چەند سەد كەس نەدەبوو، هەنووكە بووەتە هەزار كەس.٢٣ هەروەها تاران نزیكەی 20 هەزار شەڕكەری لە وڵاتانی لوبنان، عێراق، ئەفغانستان و پاكستان بۆ شەڕ لە سووریا ڕێكخستووە.٢٤ هەروەها ئێران دزەی كردۆتە نێو سوپای سووریا و میلیشیا لۆكاڵییەكان ئەم وڵاتە و ئامادەبوونی خۆی بەهێزكردووە (لەبەرئەوەی پێكهێنانی هێزەكانی بەرگری نیشتمانی و هێزەكانی بەرگری ناوچەیی و پەروەردەكردنیان لەگەڵ ڕێنمایی و پشتیوانی ئێران ئەنجام دراوە).٢٥ جیا لەمە ئامادەبوونی سەربازیی، ئێران لە بوارە مەدەنییەكان وەكو بواری پەروەردە و كولتوور و بە تایبەت بۆ بەرفراوانكردنی هاوكاری ئابووری لە بوارەكانی وزە، پیشەسازیی و بازرگانیش دەستێوەردانێكی زۆری هەبووە.٢٦ جیا لەمەش، ناوەندەكانی ڕەوتی پشتیوانی كراو لەلایەن ئێرانەوە كە لەسەر هاوسەنگی هێزە سیاسییەكان لە سێ وڵاتی هیلالی شیعەدا كاریگەرن، نابێت پشتگوێ بخەین و ئەم كاریگەرییە بە ڕادەیەكە ئەگەر لە پێكهێنان و بەڕێوەبردنی دەوڵەت لەم وڵاتانە لەگەڵ تاران هەماهەنگی نەکرێت، كارەکە زۆر قورس و تەنانەت نەلواویش دەبێت.٢٧

 لە هەنگاوەكانی دیكەی ئێران بۆ بەهێزكردنی دەستڕۆشتوویی ناوچەیی خۆی كە بە ئامانجی گەمارۆدانی تەلئەبیب ئەنجام دەدرێت، ئەمەیە كە بە دروستكردنی ئەوەی بە “هێلالی شیعە” یان ” مێحوەر موقاوەمە” بەناوبانگە هەوڵدەدات بە دزەكردن و بەهێزكردنی ئامادەبوونی خۆی لە وڵاتانی دراوسێی ئیسرائیل، گەمارۆی ئەو بدات و تەنگی پێ هەڵچنێت. هەڵبەتە جیا لەوە، گەیشتنە بنبەست و بە ئەنجام نەگەیشتنی دانوستانە ئەتۆمییەكانیش نابێت پشتگوێ بخەین. هەموو ئەم گۆڕانكاریانە نیگەرانی ئاسایشی ئیسرائیل لەبارەی توانای بەردەوامی ئێرانی ورووژاندووە، كە نەكا تاران بە كەڵكوەرگرتن لە دەستە نیابەتییەكانی خۆی و لە خاكی ئەوانەوە هەندێ هێرش بۆ سەر ئیسرائیل ڕێك بخات. لە دیدی ئیسرائیلەوە، ئێران كە لە نزیكی سنوورەكانی ئیسرائیل لە سووریا و لوبنان ئامادەیە و پشتیوانی لە گروپەكانی مقاوەمەی فەلەستینی وەكو بزوتنەوەی حەماس و جیهادی ئیسلامی دەكات، گرنگترین قەیرانی ئەمنی لە بەرەكانی باكوور، خۆرهەڵات و باشووری ئیسرائیلە. ڕێكخراوە ئەمنی و سەربازییەكانی ئیسرائیل بە مەزەندەكردنی ئەمنی خۆیاندا چۆنیەتی ڕەفتاركردن لەگەڵ بارودۆخی نوێیان لەبەرچاو گرتووە و سیناریۆی هەڵسوكەوت لەگەڵ “شەڕ لە چەندین بەرەیان” ئامادەكردووە. ئاویو كوخاوی سەرۆكی پێشووی فەرماندەیی سوپای ئیسرائیل لە وتاری خۆی لە 25 ی ئەیلولی 2019ی زایینی ئاماژەی بەم پرسە دا و ئێران و گرووپە نیابەتییەكانی ئەوی به گرنگترین هەڕەشە بۆ سەر ئیسرائیل ناو هێنا. ئەو گووتی “شەڕ لەگەڵ ئێران تا ڕادەیەك یەكلایی بووەتەوە” هەروەها جەختی كردەوە كە “سوپا بۆ سیناریۆیەكی وەها ئامادە دەبێت”٢٨

 لەم ئاڕاستەدا، ئیسرائیل ستراتیژی “شەڕی نێوان شەڕەكان” كە لە ساڵی 2015ی زایینی پەردەی لەسەر لادا، گرتۆتە بەر. ئەم ستراتیژییە پشتی بە جێبەجێكردنی هێرشە سەربازییە سنووردارەكان بەستووە كە ئامانجی ئەو، پوچەڵكردنەوەی هەڕەشەكان و دروستكردنی ڕاگر و لە هەمانكاتدا دووریگرتن لە دەستپێكردنی شەڕی گەورە و دووریگرتن لە شەڕی كامڵە.٢٩ هێرشی یەك لە دوای یەكی تەلئەبیب بۆ سەر ئامانجگەلێك لە سووریا و عێراق كە بینەری بەرفراوانبوونی جوگرافیای هێرشەكانی ئیسرائیل بووە، بە درێژایی ساڵی 2019ی زایینی باسی ئەم بابەتە دەكات.٣٠ جیا لەمە “شەڕی سێبەر” لە نێوان لایەنەكان بە درێژایی ساڵەكانی ڕابردوو و بەتایبەت بە درێژایی ساڵی 2021ی زایینی لە ئارادا بووە و گۆڕەپانی ئەم شەڕەش دەریای گرتۆتەوە و پاپۆڕە بازرگانییەكان لە دەریای سوور بوونەتە ئامانجی چەندین هێرشی ئێران و ئیسرائیل.٣١ هەروەها، تەلئەبیب بۆ تێرۆركردنی زانایانی سەربازی و ئەتۆمی ئێران چالاكی زۆری ئەنجامداوە، كە تێرۆركردنی موحسین فەخری زادەی زانای ئەتۆمی نموونەیەكی ئەویە. هەروەها ئیسرائیل بەپێدانی زانیاریی گرنگ بە واشنتۆن لە بواری زانیارییەوە یارمەتی دەدات و واشنتۆن لەسەر بنەمای هەمان زانیاریی توانی قاسم سولێمانی فەرماندەی سوپای قودس كە یەكێك لە قۆڵە سەرەكییەكانی سوپای پاسدارانە، تیرۆر بكات.٣٢ جیا لەوە ئیسرائیل بۆ تێكدانی ژێرخانە ئەتۆمییەكانی ئێران هەندێ چالاكی ئەنجام دەدات كە نموونەی ئەو تەقینەوەیەیە كە لە هاوینی ساڵی 2020 زایینی لە بنكەی ئەتۆمی نەتەنز ڕووبدا، وا گومان دەكرێت ئەم تێكدانەش لەلایەن سیستەمی هەواڵگریی ئیسرائیلەوە ئەنجامدراوبێت.٣٣ لە هەنگاوەكانی دیكەی ئیسرائیل دەتوانین ئاماژە بە هێرشی سایبەری لەدژی دامەزراوەی ئەتۆمی ئێران بدەین، كە باشترین نموونەی ئەم بوارە هەمان هێرشی سایبەری ئیسرائیل لە ڕێگەی ڤایرۆسەوە “كرمی ستاكس نێت”ەوەیە كە لە ساڵی 2010ی زایینی بنكەی ئەتۆمی نەتەنزی کردە ئامانج.٣٤

 بەسەرنجدان بەوەی كە تەلئەبیب و تاران هەڵویستیان بەدرێژایی چەندین ساڵی ڕابردوو لە ئاست یەكتر نەگۆڕاوەـ ئاگاداری ئەم خاڵەن كە سیناریۆی شەڕی تەواوەتی لە زیانی هەر دوو لایەن دەبێت. هەروەها ئیسرائیل بۆ هێرشی یەك لایەنە و بەبێ یارمەتی واشنتۆن بۆ سەر ئێران، چانسێكی زۆر كەمی هەیە، لەبەرئەوەی بە سەرنجدان بە مەودایەكی زۆر لە نێوان دوو وڵات، دەبێت فڕۆكە ئیسرائیلییەكان بە سەر چەند وڵاتدا تێپەڕن و ئەو فڕۆكانەی لە ئیسرائیلەوە دەفڕن لە ڕێگادا پێویستیان بە سوتەمەنی دەبێت.٣٥ دەتوانین بڵێین ئەگەری سیناریۆی شەڕی سەربازی بە شێوەیەك تەواوەتی دیسان ئەگەری زۆر كەمە، بە تایبەت ئەوەی كە دەسەڵاتە نێودەوڵەتییەكان (وڵاتانی ئەوروپایی و ڕووسیا و چین) و تا ڕادەیەك واشنتۆن پشتیوانی لە سیناریۆیەكی لەو چەشنە ناكەن. لە ئەنجامدا، دیسان ئیسرائیل بیر لە ستراتیژی كەم تێچووی دیكە وەكو ستراتیژی “شەڕی نێوان شەڕەكان” و “شەڕی سێبەر” بۆ ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ ئێران دەکاتەوە. هەروەها ئیسرائیل هەوڵدەدات بە كەڵكوەرگرتن لە گۆڕانكاریی جیۆپۆلەتیک ئامرازی ڕاگرتن و ئامرازی گوشار لەدژی ئێران بەهێز بكات. شیاوی ئاماژەیە وڵاتانی باشووری قەفقاس كە دراوسێی باكووری ئێرانن، بەبۆنەی كێشە سنوورییەكان لە نێوان وڵاتانی دراوسێ بە هۆی دیاردەی “شلیتی ناسكەوە” ئازار دەچێژن، كە نموونەی بەرچاوی ئەو كێشەی نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجانە. هەوڵی وڵاتانی دیكەی كێشەكە بۆ پاراستنی هاوسەنگی هێز، دەرفەتی ئەوە بە ئیسرائیل دەدات بە درزە كردنە نێو ئەم ناوچەوە، بەستێنی ئامادەبوونی خۆی دەستەبەر بكات. لەمڕووەوە لە بەرامبەر نزیكی “ئێران و ئەرمینیا” ناوچە بینەری نزیكایەتی “ئیسرائیل و ئازەربایجانە”.

 سێیەم: نەحشەی جیۆپۆلەتیکی ناوچەكانی باشووری قەفقاس و ئاسیای ناوەڕاست و ستراتیژی ئیسرائیل بۆ گەمارۆدانی ئێران.

 جیهان لەلایەكەوە بینەری توندتربوونی ڕكابەری لە نێوان زلهێزەكانە و لەلایەكی دیكەوە، سیستەمی نێودەوڵەتی بەرەو فرەجەمسەری دەڕوات. ئەم گۆڕانكارییە جیۆپۆلەتیکانە لە ئاستی نێودەوڵەتی سێبەر لەسەر ناوچەگەلێك وەكو خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، باشووری قەفقاس و ئاسیای ناوەڕاست دروست دەكات كە لە ناوەندی ڕكابەری نێودەوڵەتی دان (سەیری نەخشەی ژمارە دوو بكەن).

نەخشەی ژمارە (٢) قەفقاس و ئاسیای ناوەڕاست

ئێران هەوڵدەدات ئەم هۆكارە جیۆپۆلەتیکانە بۆ بەهێزكردنی دزەكردنی ناوچەیی و دابینكردنی بەرژەوەندی ئەمنی خۆی لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و بە تایبەت لە ناوچەی باكووری هاوسنوور لەگەڵ ئیسرائیل بەكاربهێنێت. وا هەست دەكرێت، تەلئەبیبیش هەمان ئاڕاستەی گرتبێتەبەر و گۆڕانكاریی نوێی جیۆپۆلەتیک لە ناوچەی باكووری، ژینگەی ستراتیژی ئێران بۆ بەدیهاتنی “ڕێگرتن و گەمارۆ” ی هەژموونی ئێران بەكاربهێنێت. لە گرنگترینی ئەم هۆكارانە كە تەلئەبیب لە جێبەجێكردنی ستراتیژی خۆی لە ناوچەكە چاوی تێبڕیوە، دەتوانین ئاماژە بەم هۆكارەكانی خوارەوە بدەین:

أ: ئاڕاستەیی ئەمریكی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی دزەكردنی “ڕووسیا و چین”: لە چوارچێوەی هەوڵە ئاراییەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكان بۆ بەهێزكردنی ئاسایشی خۆی و، پاسەوانی لە پێگەیەك وەك دەسەڵاتێكی سەرتر لە ئاستی جیهانی هەیەتی، لە سێبەری گۆڕانكارییە بەردەوامەكانی جیۆپۆلەتیکی پەیوەندیدار بە دەسەڵات پەیداكردنی “چین و ڕووسیا”، واشنتۆن هەوڵدەدات دەسەڵاتی هاوسەنگكەری خۆی بگوازێتەوە بۆ دەرەوە و ناوچەی ئۆراسیا.٣٦ بە كەڵكوەرگرتن لە پێكهاتەی جوگرافیایی پێكهاتە نوێیە جیۆپۆلەتیکەكان لەم ناوچانە وەكو “شلیتی ناسك” كە سەرچاوە لە كێشەی سنووری نێوان وڵاتانی دراوسێ لەم ناوچەیە وەردەگرێت، لە چارەسەركردنی كێشەكانی ئەم ناوچەدا ڕۆڵ بگێڕێت و بە هاوسەنگكردنی هێز و هاوپەیمانی لەگەڵ ڕكابەرە ناوچەییەكانی چین و ڕووسیا هەوڵ بدات گەمارۆی ئەم دوو ڕكابەرەی خۆی بدات.٣٧ لەم بوارەوە کەڵک لە خۆڕاگری وڵاتانی دراوسێی ڕووسیا و چین لە بەرامبەر دزەكردن پەرەخوازانەی ئەوان وەردەگرێت. شیاوی گوتنە كە ئەم دوو وڵاتە لە هەوڵدان بە داگیركردنی خاكی وڵاتانی دیكە بۆ سەر قەڵەمڕەوی خۆیان، ئێمپراتۆریایەكی نوێ بونیاد بنێن. ئەم هەنگاوەی واشنتۆن دەبێتە هۆی ئەوەی وڵاتانی ڕووسیا و چین لەلایەن وڵاتانی دەرگیر گەمارۆ بدرێن و ئاڕاستەی پەرەخوازانەی ئەوان ڕووبەڕووی خۆڕاگری زۆرتر بێتەوە.

 بەسەرنج پێدان بە بوونی دیاردەی “شلیتی ناسك” لە ناوچەی باكووری ژینگەی ستراتیژی ئێران ولە باشووری قەفقاس و ئاسیای ناوەڕاست، دەبینین كە “شەڕە پاڵنەرییەكان” لەم ناوچانە ـ كە كێشەی سنووری نێوان ئازەربایجان و ئەرمینیا باشترین نموونەی ئەوە ـ بوار بۆ دەستێوەردانی ڕكابەرە ستراتیژییە بیانییەكان وەكو ڕووسیا، ویلایەتە یەكگرتووەكان، توركیا، ئێران و ئیسرائیل دەڕەخسێنێت. شیاوی گوتنە وڵاتانی دەرگیری كێشەی ڕووبەڕووبونەوەی دزەكردنی ڕكابەری خود، خوازیاری دەستێوەردانی دەسەڵاتە بیانییەكان دەبن.

دەتوانین نموونەی بابەتی ئەم ئاڕاستە لە جوولەكانی ئەمریكا لە ناوچەی باشووری قەفقاس ببینین، كە بینەری ترافیكی پەیوەندییەكانی ئەمریكا لەگەڵ بەرپرسانی دوو وڵاتی دەرگیری لە كێشە لە باشووری قەفقاس واتە ئەرمینیا و ئازەربایجانە.٣٨ هەندێ نیشانە لە هاوكاریی گرنگی سەربازی ئەمریكا لەگەڵ ئەم دوو وڵاتە لەبەردەستدان. وەزارەتی بەرگری ئەرمینیا لە 6ی ئەیلولی 2023ی زایینی ئامادەیی بۆ مانۆڕی سەربازیی هاوبەش لەگەڵ ویلایەتە یەكگرتووەكان ڕاگەیاند، كە ئەم  لە پراكتیكدا ئەم مانۆرە لەژێر ناویی “شەریكی هەڵۆ” لە 11-20 ی ئەیلولی 2023 و لە خاكی ئەرمینیا ئەنجام درا.٣٩

 ئەم جووڵانەی ئەمریكا پیشانی دەدات كە ویلایەتە یەكگرتووەكان بۆ ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ دزەكردنی ڕووسیا لە ناوچەی باشووری قەفقاس، كە مۆدێلی تەختە شەترەنج پەیڕەوی دەكات كە پێشتر ئاماژەمان پێدا. ئەمریكا هەوڵدەدات بە نزیكبوونەوەی بە هاوپەیمانە ناوچەییە كۆنەكانی ڕووسیا واتە ئەرمینیا، ڕووسیا گەمارۆ بدات. لە شەڕی دوایی كە ئەرمینیا لەگەڵ ئازەربایحان هەیبوو، موسكۆ ئامادە نەبوو پشتیوانی لە یەریڤان بكات و ئەم بابەتە بووە هۆی ساردبوونەوەی پەیوەندی نێوان موسكۆ و یەریڤان و ئەمریكاش ئەم ناكۆكییەی بۆ نزیكبوونەوە بە یەریڤان بەكارهێنا.

ب ـ ناكۆكی نێوان “ئازەربایجان و ئەرمینیا”: ژینگەی پۆست سۆڤیەتی ناوچەی باشووری قەفقاس هەمیشە بینەری ناكۆكی و دەرگیری بەردەوام بووە. ناكۆكییە سنوورییەكان بووە هۆی سەرهەڵدانی “شلیتی شكێنەر” لەم ناوچانەدا كە لە گرنگترینیان دەتوانین ئاماژە بە ناكۆكی بەردەوامی نێوان ئابخازستان و جۆرجیا، ناكۆكی نێوان ئۆسیتیای باشووری و جۆرجیا و ناكۆكی نێوان ناوچەی سەربەخۆییخوازی ترانس نیستێریا ( كۆماری پریدنسترڤیا) و وڵاتی مۆڵداڤیا بدەین. بەڵام گرنگترینی ئەو دەرگیریانە، شەڕی نێوان ئازەربایجان و ئەرمینیا لەسەر ناوچەی ناگۆرنۆ قەرەباغە و ڕیشەكانی ئەو دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1992 زایینی كە شەڕی یەكەم، لە نێوان لایەنەكان ڕوویدا و بە سەركەوتنی ئەرمینیا كۆتایی هات. جارێكی دیكە ئاگری ئەم شەڕە كڵپەی سەند و ئازەربایجان توانی ناوچەی جێی ناكۆكی كۆنتڕۆل بكات. شایانی ئاماژەپێدانە ئێستاش نیشانەی دەرگیری خۆی دەنووێنێت، لەبەرئەوەی ئازەربایجان هەوڵدەدات ڕێڕەوی لاچین گەمارۆ بدات بۆ ئەوەی ئەرمەنییەكانی ناوچەی ئارتساخ، ناگۆرنۆ قەرەباغ كە ڕێگەی پەیوەندی خۆیان لەگەڵ ئەرمینیا لە دەستداوە، ناچار بە بەجێهێشتنی ناوچەكە دەبن. بۆ نموونە ئازەربایجان لە 19ی ئەیلولی 2023 زایینی لە ئۆپراسیۆنێكی سەربازیدا، هێزەكانی ئەرمینیا لە ناوچەی نارگۆرۆ قەرەباغی كردە ئامانج و لە ڕاگەیەندراوێكدا ئامانجی ئەم ئۆپەراسیۆنەی به خەبات لەدژی هێزە تیرۆریستەكان ڕاگەیاند. وەزارەتی بەرگری ئەرمینیاش هەر جۆرە ئامادەبوونی هێزەكانی خۆی لە ناوچەكە ڕەتكردەوە٤١. لە ئەنجامی ئەم گۆڕانكاریانە لە ناكۆكی نێوان لایەنەكان و شکاندنەوەی قورسایی كەفەی تەرازوو لە قازانجی ئازەربایجان و هاوكات گۆڕانكاریی جیۆپۆلەتیک كە لەگەڵ ڕكابەرە ناوچەییەكان بۆ پاراستنی هاوسەرەنگی نێوان یەكتر خوازیاری دەستێوەردانی زۆرتری ڕكابەرە ستراتیژییە بیانییەكانن، هەموو ئەم پرسانە بەهێزبوونی ئامادەبوونی ئیسرائیل لە ئازەربایجانی لێكەوتۆتەوە و باكۆ پەنای بردۆتە بەر تەكنەلۆژیای ئیسرائیل وەكو كەلوپەلی فڕۆكەی بێ فڕۆكەكانی سەربازی. ئێلهام عەلی ئێف لە چاوپێكەوتنی لەگەڵ بنیامین ناتانیاهۆی سەرۆكوەزیرانی ئیسرائیل لە ساڵی 2016 زایینی جەختی كردەوە كە وڵاتەكەی كەلوپەلی سەربازیی بە نرخی 5 ملیار دۆلار بە تایەبت فڕۆكەی بێفڕۆكەوان و سیستەمی هەوایی لە ئیسرائیل دەكڕێت.٤٢ لە ساڵی 2017ی زایینی دامەزراوەی لێكۆڵینەوەی ئاشتی نێودەوڵەتی ستۆكهۆڵم ڕایگەیاند كە باكۆ بە بڕی 127 ملیۆن دۆلار تەكنەلۆژیای سەربازیی لە تەلئەبیب كڕیوە.٤٣

جیا لەمە، ژمارەیەك لە ڕاپۆرتەكان باسی ئەوە دەكەن كە ئیسرائیل هەندێ هەماهەنگی لەگەڵ ئازەربایجان كردووە كە ڕێگە بە ئیسرائیل دەدات بۆ ئەگەری گەشتی ئاسمانی دەرەوە، كەڵك لە خاكی ئازەربایجان وەربگرێت.٤٤ ئێرانیش چەندینجار بانگەشەی كردووە كە ئیسرائیل خاكی ئازەربایجان بۆ بەدەستهێنانی زانیاریی و سیخۆڕی لەدژی ئێران بەكاردەهێنێت. هەروەها تاران بانگەشەی كردووە تەلئەبیب بنكەیەكی سیخۆری” لە ئازەربایجان هەیە.٤٥ لە ساڵی 2012ی زایینی دوای ڕووداوی تیرۆركردنی مستەفا ئەحمەدی ڕۆشەن زانای ئەتۆمی، ئێران ئازەربایجانی بەوە تۆمەتبار كرد كە یارمەتی دەزگای سیخۆری ئیسرائیلی داوە.٤٦ ئێران لە تشرینی یەکەمی 2021ی زایینیش تۆمەتی هاوشێوەی ئاڕاستەی باكۆ كردووە.٤٧

 لە ئێستادا ئازەربایجان هەوڵدەدات لە ڕێگەی دروستكردنی ڕێڕەوی زەنگزۆر كە بە پارێزگای سیۆنیكی ئەرمینیادا تێپەڕ دەبێت، ڕاستەوخۆ دەستی بە كۆماری ئۆتۆنۆمی نەخجەوان ڕابگات و سنوورەكانی ئێران لەگەڵ ئەرمینیا لە یەكتر داببڕێت و لە ئەنجامدا هەنگاوێك لە ئاڕاستەی گۆشەگیركردنی ئێران بنێت.٤٨ جیا لەوە ئەم بابەتە ڕێگای پەیوەندی ئێران لەگەڵ ڕووسیا و ئەورووپای دەبچڕێنێت و ئێران لە ڕێڕەوەكانی وزە پەراوێز دەخات. ئەمە لە قازانجی پرۆژەی ” توركی ـ ئازەربایجانی” دایە.٤٩ یەكێك لە میدیاكانی سەر بە سوپای پاسداران بانگەشەی كردووە ” ئەوەی بە “ڕێڕەوی زەنگزۆر” ناودەبرێت، بە ناوچەی سیونیكی ئەرمینیادا تێپەڕ دەبێت كە ڕێگەی دەستڕاگەیشتنی ئێران بە پەیوەندی ستراتیژی لەگەڵ ڕووسیا و ئەورووپا دەگرێت”.٥٠

ج ـ ڕكابەری “توركیا و ئێران”: بە سەرنجدان بەو گۆڕانكارییەی كە لە سیاسەتی دەرەوەی توركیادا دروستبووە و ڕوانگەی ئەو بۆ سەردەمی “قوڵایی ستراتیژی” ئاڕاستە كردووە و بەشداریی جیۆپۆلەتیکی نزیكتری ئەم وڵاتە لەگەڵ خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و ناوچەكانی دیكەی زیاتر خستۆتە بەرباس، هەنووكە ئەم ئاڕاستەیە لە بارەی باشووری قەفقاس و خۆرهەڵاتی دەریای ڕەشیش بە جیدیەتەوە بەدواداچوونی بۆ دەكرێت و ئەنقەرە هەوڵدەدات لە ڕێگەی هاوكاری سەربازیی بەردەوامەوە لەگەڵ جۆرجیا و ئازەربایجان و جێبەجێكردنی پرۆژەی هاوكاری لەگەڵ ئازەربایجان وەكو دروستكردنی ڕێڕەوی زەوینی بۆ سەر دەریای خەزەر، هەروەها دروستكردنی پەیوەندی نزیكتر لە بوارەكانی سەربازیی و وزە كە ئامادەبوونی ئەنقەرە لە بەشی خۆرهەڵاتی باشووری قەفقاس بەهێز دەكات، كاریگەریی جیۆپۆلەتیکی زیاتر یەكلایی بكاتەوە.٥١

 ئەم جۆرە جووڵانەی توركیا، نیگەرانی ئێرانی بەدواوەیە. لە نیگای ئێرانەوە، بەهێزبوونی كاریگەریی توركیا لە سەر ژینگەی ستراتیژیی ئێران دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی كاریگەریی ئەم وڵاتە. لەم ساڵانەی دوایی و دوای شەڕی 2020ی زایینی ناگۆرنۆ قەرەباغ ئەم واقعیەتە بە ڕوونی پیشان دراوە. واژۆی “ڕاگەیندراوی شوشا” كە لە حوزەیرانی 2021ی زایینی لە شوشا لە نێوان ئێلهام عەلی ئۆفی سەركۆماری ئازەربایجان و هاوتای توركی ئەو واژۆ كرا، بەهێزبووونی بەرژەوەندییەكانی توركیا لەسەر سنوورەكانی باكووری ئێرانی بەدواوە بوو. بەپێی ئەم بەڵگەنامەیە هەر جۆرە هێرشكردنەسەر یەكێك لەم دوو وڵاتە، وەكو ئەوەیە هێرش كرابێتە سەر هەر دوو وڵات.٥٢ جیا لەوە، توركیا و ئازەربایجان یاداشتێكی لێكتێگەیشتنینان واژۆ كردووە، كە بەپێی ئەو كۆمپانیای “بۆتاش”ی توركیا كە لە بواری بازرگانی هێڵی گواستنەوەی نەوتی خاو و غازی سرووشتیەوە چالاكی هەیە، كەم كردنەوەیەكی لەبارەی دروستكردنی هێڵی گواستنەوەی غاز بۆ نەخجەوانی بەڕێوەبردووە.٥٣ دروستكردنی ئەم هێڵەی بۆڕی، قەبارەی هەناردەكردنی غازی ئێران بۆ ئازەربایجان سنووردار دەكات.٥٤

 لە ڕوانگەی ناوچەییەوە، ئێران لە ئاست دروستكردنی ڕێرەوێكی زەوینی كە توركیا ببەستێتەوە بە ئازەربایجان و دەریای خەزەرەوە، نیگەرانە، لەبەرئەوەی دەستێوەردانی توركیا و دەستڕاگەیشتنی ئەو بە دراوسێیەكانی ئێران لە ئاسیای ناوەڕاست گۆڕانكارییەكی ڕوخێنەر بۆ ئێرانە،٥٥ بە تایبەت ئەوەی كە ئازەربایجان لە 25ی ئازاری 2023ی زایینی بە پێشێلكردنی مەرجەكانی ڕێككەوتننامەی 9ی تشرینی دووەمی 2020ی زایینی، ڕۆشتە نێو هێڵی دابەشكردن لە ناوچەی شوشا و سوپای ئازەربایجان ژمارەیەك لە بەرزاییەكانی نێوان گوندی جەغازو و زابۆخ و ناوچە بەرفراوانە سنوورییەكانی كۆنتروڵ كرد و دەستی بەسەردا گرتن.٥٦

ئەمە ڕكابەرییەكی نوێ لە نێوان دوو دەسەڵاتی ناوچەیی كە كەفەی تەرازوویەكە لە قازانجی ئەنكەرا قورس دەكات، بەستێن بۆ بەهێزكردنی ئامادەبوونی ئیسرائیل لە ناوچەكە هەموار دەكات، لەبەرئەوەی ئیسرائیل لەم دواییانە هاوكارییەكانی خۆی لەگەڵ ئەنقەرە زیاد كردووە و پەیوەندی “توركیا ـ ئیسرائیل” لە ئابی 2022ی زایینی كرانەوەیەكی ئەزموون كرد و هەردوو وڵات باسی ئاسایی بوونەوەی پەیوەندی و گەڕانەوەی باڵیۆزەكانیان كرد.٥٧ ڕەنگە ئەم گۆڕانكاریانە بە دروستكردنی چوارچێوەیەكی هاوكاریی نوێ بە ئامادەبوونی سێ لایەنی “توركیا، ئیسرائیل و ئازەربایجان” لە باشووری قەفقاسی لێبكەوێتەوە، كە ئەم بابەتە هەڕەشەیەكی جیۆپۆلەتیکە كە بە كەم كردنەوەی دەستڕۆشتووی ئێران لە ژینگەی ستراتیژی لە ناوچەی باكووری ئەوی لێبكەوێتەوە.

دـ ناڕوونبوونی پەیوەندی “ڕووسیا ـ ئەرمینیا”: لە ئێستادا و لە دوای شەڕی ئەم دواییەی نارگۆرنۆ قەرەباغ، پەیوەندی نێوان ڕووسیا و ئەرمینیا كە هاوپەیمانی كۆنی یەكتربوون، تاریكبووە. لەبەرئەوەی ئەرمینیا هەڵویستی بێلایەنانەی ڕووسیای لەم شەڕەی دوایی بەم جۆرە ڕاڤە دەكات كە ڕووسیا ئامادەنەبوو بچێتە ژێر باری پشتیوانیكردن لە ئەرمینیا و ئەم بابەتە كەفەی تەرازوەكەی لە قازانجی ئازەربایجان قورس كرد و بووە هۆی ئەوەی كە ئازەربایجان بە پشتیوانی “توركیا ـ ئیسرائیل” ببێتە سەركەوتووی گۆڕەپانەكە. ئەم گۆڕانكارییە بەستێنی نزیكی زیاتری ئەرمینیا لەگەڵ خۆرئاوا و بە تایبەت ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هێنا ئاراوە. ئەرمینیا لە بەرواری 6ی ئەیلولی 2023ی زایینی لە هەماهەنگی بەمەبەستی بەڕێوەچوونی مانۆرێكی هاوبەشی سەربازی لەگەڵ ویلایەتە یەكگرتووەكان لە ژێر ناویی “شەریكی هەڵۆی 2023” ڕاگەیاند. لە نیشانەكانی دیكەی نزیكایەتی ئەرمینیا لەگەڵ خۆرئاوا، دەتوانین ئاماژە بە گەشتی سەرۆكوەزیری ئەرمینیا هاوڕێ لەگەڵ سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ كێف و ناردنی یارمەتیی مرۆیی بدەین.٥٨ بەپێی هەندێ لە ڕاپۆرتەكان ئەرمینیا دەیەوێت لە یەكێتی گومرگی ئۆرائاسیا و ڕێكخراوی پەیمانی ئاسایشی جەمعی بچێتەدەر.٥٩

ڕووسیا هاوكات لەگەڵ ئیدانەكردنی ئەم جووڵانە، باڵیۆزی ئەرمینیای بانگهێشتكرد و ناڕەزایەتی توندی وڵاتەكەی لە ئاست ئەو شتەی كە لە ڕاگەیەندراوی ڕووسیا بە هەنگاوی “ناهاوڕێیانەی” ئەم دواییانەی ئەرمینیا باس كراوە، بەوی ڕاگەیاند. لە هەنگاوەكانی ئەم دواییانەی ئەرمینیا، بە ڕەسمی ناساندنی دادگای نێودەوڵەتی سزا لەسەر بنەمای پەیڕەوی ناوخۆی ڕۆما بوو، ئەمەش لە كاتێك دایە كە ئەم دادگا پوتینی سەركۆماری ڕووسیای بە تاوانباری شەڕ ناساندووە و بڕیاری دەستگیركردنی بۆ دەركردووە.٦٠

 ئەم هەنگاوانەی ئەرمینیا لە ئاڕاستەی سیاسەتی دەرەوەی ئەریڤان كە هەمان گرتنەبەری “سیاسەتی دەرەوەی فرەلایەنە”یە، ئەنجام دەدرێت. لەبەرئەوەی بە باوەڕی ئەرمینیا متمانەكردنی بێبەرامبەری ڕووسیا ڕێگە لە مانۆڕی وڵاتەكە لە سیستەمی فرەجەمسەری نێودەوڵەتی دەگرێت.٦١ ئەم بابەتە دەرفەت بە تەلئەبیب دەدات كە بە بارمەتی ئەمریكا، ئامادەبوونی خۆی لە هاوسەنگی لێكدانەوە نێودەوڵەتییەكانی یەریڤان جێگیر بكات، كە شەریكی نەریتی ئێرانە.

ه- ناكۆكی لە پەیوەندی ” ئازەربایحان و ئێران”: هەمیشە پەیوەندی نێوان ئەم دوو وڵاتە ناكۆك بووە و ئەم ناكۆكییە لە دوای هێرشكردنە سەر باڵیۆزخانەی ئازەربایجان لە 27ی کانوونی دووەمی 2023ی زایینی كە بووە هۆی كوژرانی فەرمانبەرێك و برینداربوونی دوو كەسی دیكە، گەیشتە تروپكی خۆی. دوای ئەو لە ڕێکەوتی 29ی کانوونی دووەم هەموو فەرمانبەرانی باڵیۆزخانەی ئازەربایجان لەگەڵ خێزانەكانیان ئێرانیان بەجێهێشت، كە نیشانیەیەكی دیكە لە بەرزبوونەوەی ئاستی ناكۆكی نێوان دوو لایەنە. ئەم ناكۆكییە لە چەند پرسەوە سەرچاوە دەگرێت كە ركابەری “ئێران ـ ئازەربایجان” لەسەر سەرچاوە نەوتییەكان لە دەریای خەزەر لە گرنگترینی ئەم هۆكارانەیە، لەبەرئەوەی ئازەربایحان ڕێگە لە بەدیهاتنی ئامانجەكانی ئێران لە قەفقاس دەگرێت.

هەروەها بوونی كەمایەتی ئازەری زمان لە ئێران لە هۆكارەكانی دیكەیە كە پەرەی بە ناكۆكی نێوان دوو لایەن دەدات.٦٣ لە ڕوانگەی تارانەوە، ئامادەبوونی كۆمەڵگەی ئازەری زمان لە پێكهاتەی دانیشتوانی ئێران یەكێك لە هۆكارەكانی هەڕەشەیە و تاران هەمیشە نیگەرانە كە نەكا پشتیوانیانی نێودەوڵەتی باكۆ وەكو “ئیسرائیل، توركیا و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا” بە كەڵكوەرگرتن لەم هۆکارە ئینتمای جوداییخوازانە لە ناوچەكانی باكوور و هاوسنووری ئازەربایجان بەهێز بكەن. هەندێ كات باکۆ لەسەر ئەم بابەتە مانۆڕی سیاسی دەدات. لە مانگی ئابی 2022ی زایینی، ژمارەیەك لە میدیاكانی سەر بە دامەزراوەی سەركۆماری ئازەربایجان وتار و شیكاریگەلێكیان بڵاوكردەوە، كە لەواندا باسی مافی ئازەربایجان لە ئاست یەكگرتنەوە لەگەڵ ناوچەكانی باكووری ئێران كردبوو٦٤. هەرچەندە چوار كەس لە نوێنەرانی خامنیی لە پارێزگای ئازەربایجانی ئێران هەنگاوی وڵاتی ئازەربایجان لە وەرگرتنەوەی ناوچەی ناگۆرنۆ قەرەباغ “لە سەر بنەمای شەریعەت” یاسایی و ” لە ئاڕاستەیی چوار بڕیارنامەی ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی” ناوهێنا، دەتوانین بڵێینن كە كەڵكوەرگرتن لەم توخمانە دەتوانێت نیگەرانییەكانی ئێرانی بەدواوە بێت.٦٥

 لە ئەنجامی ئەم ناكۆكیانە و هەوڵی تاران بۆ پشتیوانی لە ئەرمینیا بەمەبەستی ڕووبەڕووبوونەوەی ئازەربایجان ـ ئیسرائیل لەم ساڵانەی دوایی توانیویەتی شوێن پێیەك بۆ خۆی لە باكۆ بكاتەوە و زۆربوونی هاوكاریی سەربازیی لە نێوان ئیسرائیل و ئازەربایجان و چەكداركردنی باكۆ بە تەكنەلۆژیا و چەكی پێشكەوتوو لەلایەن تەلئەبیبەوە پیشاندەری ئەم بابەتەیە.٦٦ جیا لەمەش، زۆربوونی ئاستی پەیوەندی دیپلۆماسی لە نێوان دوو وڵاتیش لە نیشانەكانی دیكەی نزیكایەتی دوو وڵاتە. ئازەربایجان لە مانگی ئازاری 2023ی زایینی باڵیۆزخانەی نوێی خۆی لە تەلئەبیب كردەوە. جیحۆن بایرامۆفی وەزیری دەررەوەی ئازەربایجان و ئێلی كۆهینی هاوتای ئیسرائیلی لە كۆنفرانسێكی میدیایی كە لە 29ی ئازاری 2023ی زایینی لە ئیسرائیل بەڕێوەچوو، ڕایانگەیاند “ئازەربایجان و ئیسرائیل هەڕەشەی هاوبەشیان هەیە كە سەرچاوەی ئەوان ئێرانە. ئەوان تارانیان بە تێكدانی ئارامی تۆمەتبار كرد”.٦٧ ئەم گۆڕانكاریانە بووە هۆی ناكۆكی زۆرتر لە پەیوەندی نێوان تاران و باكۆ و لە 5 نیسانی 2023ی زایینی 210 ئەندام پەرلەمانی ئێران بەدەركردنی ڕاگەیەندراوێكی هاوبەش كرداری ئازەربایجان بۆ كردنەوەی باڵیۆزخانە لە تەلئەبیب و دەستنیشانكردنی باڵیۆزی خۆی لە ئیسرائیل ئیدانە كرد.٦٨

 جیا لەوە، ژمارەیەك لە ڕاپۆرتەكان باسی ئەوە دەكەن كە باكۆ ڕێگای بە تەلئەبیب داوە لە حاڵەتی ئەگەری هێرشكردنە سەر بنكە ئەتۆمییەكانی ئێران، بتوانێت كەڵك لە فڕۆكەخانەكانی ئەو وڵاتە وەربگرێت. ڕۆژنامەی “هائارتسی” ئیسرائیلی لە سەرەتای مانگی ئازاری 2023ی زایینی لە ڕاپۆرتێكدا باسی ئەم بابەتەی كردووە، ٦٩ بەڵام دوای ئەو، باڵیۆزی ئازەربایجان لە ئیسرائیل ئەم بابەتەی ڕەتكردەوە.٧٠

ئێران، ئازەربایجان تۆمەتبار دەكات كە بواری چالاكی ئیسرائیل بە ناوچە سنوورییەكان لەگەڵ ئەم وڵاتەی ڕەخساندووە. هەروەها ئێران ئیسرائیل تۆمەتبار دەكات كە لە خاكی  وڵاتێك لە باشووری قەفقاس بۆ كاری دەستدرێژی ناوچەیی و سیخۆری بەكار دەهێنێت.٧١ دوای شەڕ باكۆ لەدژی ئەرمینیا لە ئەیلولی 2022ی زایینی، ئێران لە 17 ی تشرینی یەکەمی 2022 زایینی لە ناوچە سنوورییەكانی لەگەڵ ئازەربایجان مانۆرگەلێكی سەربازی بە ناوی ” ئێرانی گەورە” دەستپێكرد.٧٢ ئەم ڕاهێنانە سەربازییانە لە چوارچێوەی مانیفیستی ڕێگەگرتنی سەربازی ئێران ئەنجام دەدرێت، بۆ ئەوەی ئامادەیی تاران بۆ ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ هەر جۆرە هەڕەشەیەكی دەرەكی نمایش بكات.

وـ ستراتیژی ” یاری گەورە” لە ئاسیا: ئەم ستراتیژییە ڕەنگدانەوەیەك لە گۆڕانكاریی جیۆپۆلەتیکە، كە سەرچاوە لە توندتربوونی ململانێ لە نێوان دەسەڵاتە گەورەكان بە تایبەت ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و چین وەردەگرێت. لەبەرئەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكان هەوڵدەدات بە هۆی “وڵاتانی كاریگەردانەرەوە” لە ناوچە جوگرافیاییە جۆراوجۆرەكان ڕووبەڕووی دەستڕۆشتوویی چین لە ئاسیادا بێتەوە، بە تایبەت ئەوەی كە دەسەڵاتە گەورەكان لە چوارچێوەی ئەوەی بە “سەردەمی كایەی گەورەی نوێ” دەناسرێت، بۆ زاڵبوون و هەژموونی لە ئاسیای ناوەڕاست، لەو ناوچانەدا پێكەوە ململانێ دەكەن. كۆمەڵەیەكی جیاواز لە ئەكتەران بۆ زاڵبوون بەسەر ئەو ناوچانە و دەستگرتن بە سەر سامانی ئەو بە تایبەت سەرچاوە سروشتییەكانی كە لە دەریای خەزەردا شاراوەیە، هەروەها نەوت و غازی سرووشتی لەوێدا پێكەوە ململانێ دەكەن.٧٣

لەسەر بنەمای ستراتیژی ئەمریكا لە پشت بەستن بە “وڵاتانی كاریگەردانەر”، ویلایەتە یەكگرتووەكان هەوڵدەدات هاوپەیمانی فرەلایەنە دروست بكات كە بنەمای سیستەمە نوێیە ناوچەییەكان بێت و هەوڵی وڵاتانی ئەندام لە ڕووبەڕووبوونەوەی دوژمنان لە ئاڕاستەیەك ڕێك بخات.٧٤ ئەم چوارچێوانە بۆ ئیسرائیل ئەم دەرفەتە دەڕەخسێنێت، كە بە یارمەتی ئەمریكا و لە ڕێگەی هاوپەیمانی لەگەڵ ئەم وڵاتانە، دزە بكاتە نێو ئەو ناوچانەوە. نموونەی پراكتیكی ئەم مۆدێلە دەتوانین لە هاوپەیمانی ” 1272″ نێوان هیند، ئیسرائیل، ئیمارەتی یەكگرتووی عەرەبی و ئەمریكادا ببینینەوە، كە لە تەموزی 2022 ی زایینی لە كاتی گەشتی بایدن بۆ خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بنیات نرا.٧٥ ویلایەتە یەكگرتووەكان دەیەوێت چوارچێوەیەكی كاری بۆ هاوپەیمانەكانی بنیات بنێت، كە لەودا، لە جیاتی ویلایەتە یەكگرتووەكان، خودی وڵاتانی شەریك ئەكتەری سەرەكی بن.

هەرچەندە ئامانجی سەرەكی ئەم هاوپەیمانییە یارمەتی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی هەژموونی بەردەوامی چین لە ئاسیایە، بەڵام جیا لەمە، ئەم هاوپەیمانییە نیگەرانی ئەمنی وڵاتانی ئەندام لە بەرامبەر هەڕەشەی جیاواز بە تایبەت هەڕەشە لەلایەن ئێرانەوە بخاتە بەرنامەی كاری خۆیەوە و توانای بەرگری وڵاتانی ئەندامی بەهێز دەكات، كە جێگیركردنی سیستەمی بەرگری موشەكی “باراك 8” لە ناوچەی ئەلزەفرەی ئیمارات هەنگاوێكە لەم ئاڕاستەدا و ئەمە یەكەمین بەرهەمی ستراتیژی و ئاشكرای هاوكاری كردنی “ئیسرائیل، هیند و ئیمارات” دێتە ئەژمار.٧٦ چاوەڕوان دەكرێت كە ئەم هاوكاری و هەماهەنگییە بۆ ناوچەی جوگرافیایی دیكەش وەكو باشووری قەفقاس درێژ بێتەوە.

 ئەم گۆڕانكارییە جیۆپۆلەتیکە و هۆكارگەلێك كە پێشتر ئاماژەیان پێدا، باسی بەهێزبوونی هەژموونی ئیسرائیل لە ناوچە هاوسنوورەكان لەگەڵ ناوی جیۆپۆلەتیکی ئێران دەكات، كە لە دوایین حاڵەتی، ئێلی كۆهێنی وەزیری دەرەوەی ئیسرائیل بە گەشتێك بۆ توركمەنستان كە (1200 كیلومەتر لەگەڵ ئێران سنووری هاوبەشی هەیە) لە 19 نیسانی 2023 زایینی باڵیۆزخانەی نوێی ئەم وڵاتەی كردەوە.٧٧ لە ئەنجامدا دەتوانین بڵێین ئەمڕۆ، ئیسرائیل سوود لە هۆكاری جیۆپۆلەتیکی ئارایی لە ناوچەی باشووری قەفقاس و ئاسیای ناوەڕاست وەردەگرێت، بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانی خۆی لە سەر بنەمای بەرزكردنەوەی توانای ڕێگەگرتن لە بەرامبەر تاران، گەمارۆدانی ئێران لە ژینگەی ستراتیژیەكەی و هەروەها هەڕەشە له بەرژەوەندی و ئاسایشی ئێران.

 چوارەم: داهاتووی شەڕی نێوان ئێران و ئیسرائیل لە ژێر ڕۆشنایی گۆڕانكاریی جیۆپۆلەتیک

 گۆڕانكاریی دروستبوو باسی ناوەڕۆكی ئاڵۆزی جوگرافیای سیاسی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، باشووری قەفقاس و ئاسیای ناوەڕاست دەكات. هەروەها پیشانی دەدات كە لە ناوەڕاستی گۆڕانكایی بەپەلە لە دابەشكردنی جیهانی هێزدا، ئەم ناوچە نائارامە خاوەنی پێگەیەكی تایبەتە. پەیوەندی نێوان گۆڕانكاریی لە باشووری قەفقاس و سیستەمی جیهانی گۆڕاو پیشاندەری دیسان پەیوەندیی قوڵی ئەم ناوچە لەگەڵ خۆرهەڵاتی ناوەڕاستە. شیاوی گوتنە لە كاتی بنیاتنانی حكومەتی ئێمپراتۆریای ڕووسیا بەسەر ناوچەی باشووری قەفقاس لە سەرەتای سەدەی نۆزدەیەم، ئەم ناوچە تا ڕادەیەك لە جوگرافیای سیاسی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دابڕابوو.٧٨

 زۆربوونی دەستێوەردانی دەسەڵاتە ناوچەییەكانی باشووری قەفقاس لە پرسەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست ئەم پەیوەندییە بە ڕوونی پیشاندەدات. دەستێوەردانی قوڵی ئێران، ڕووسیا و توركیا لە قەیرانی سووریا بووەتە هۆی ئەوەی كە ڕەنگدانەوەی ئۆپراسیۆنی سەربازیی لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست خۆی لە باشووری قەفقاس پیشان بدات. هەروەها چاوەڕوانی توركیا بۆ  هاوردەكردنی وزە لە دەریای خەزەریش لە نیشانەكانی دیكەی ئەم پەیوەندی و بە یەكتر بەستراوە بوونەیە. شەڕی دووەمی ناگۆرنۆ قەرەباغ لە ساڵی 2020ی زایینی توندی پەیوەندی ئەم ناوچە لەگەڵ توركیا و ئێران بە تایبەت لە بواری ڕێڕەوەكانی وزەوە لە دەریای خەزەرەوە ئاشكرا كرد. بە بۆنەی بەریەككەوتنی بەرژەوەندی سێ ولاتی توركیا، ئێران و ڕووسیا هەندێ کات لە چوارچێوەی هاوكاری و هەندێ كاتیش لە چوارچێوەی ڕكابەری، پەیوەندییەكی ناڕاستەوخۆ لە نێوان هەڵوێستی ئەوان لەبارەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و بڕیارگەلێك هەیە، كە لەبارەی باشووری قەفقاسەوە دەیدەن.

لێرەدا پێویستە ئاماژە بەو خاڵە بدەم كە پەیوەندی نێوان ئەم دوو ناوچەیە لە ئاستی ڕەفتاریی دەسەڵاتە ناوچەییەكان، ڕیشەی لە ململانێی دەسەڵاتە گەورەترەكان لەسەر ناوچەی باشووری قەفقاس و گۆڕانكاریی لە هاوسەنگی هێزەكاندا هەیە و هەریەك لەم هێزانە هەوڵدەدەن زۆرترین ڕووبەر لەم جوگرافیا سیاسییەی ئۆراسیا دەست بەسەردا بگرن.٧٩ واتە ڕوانگەی جیۆپۆلەتیکیان لەبارەی باشووری قەفقاسەوە پەیوەندییەكی ڕاستەوخۆی لەگەڵ چارەنووسی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و پەیوەندی لەگەڵ خۆرئاوا و چیندا هەیە. ئەمە واقعیەتێكە كە ئەمڕۆ خۆی پیشاندەدات، بەتایبەت هەنووكە كە ویلایەتە یەكگرتووەكان هەوڵدەدات بەشێك لە كاریگەریی خۆی لە ناوچەدا بپارێزێت بۆ ئەوەی پانتایی وزە لە دەریای خەزەر بۆ ئەورووپا بە دەوردانەوەی ڕێڕەوی زەوینی ڕووسیا، گرەنتی بكات.٨٠ بە سەرنجدان بە گۆڕانكاریی جیۆپۆلەتیکی دروستبوو، لەنێوان ناوچەكانی ململانێ و دەرگیری لە خۆرهەڵات و باشووری قەفقاس و ئاسیای ناوەڕاست، پەیوەندییەكی جیۆپۆلەتیک بیچمی گرتووە و هەر لایەنێك هەوڵدەدات گرەنتی دەستەبەركردنی بەرژەوەندی خودی پانتاییەكە بە ڕووی بەرژەوەندییەكانی دیكە بەرتەسك بكاتەوە. بەڵام لە ژێر سێبەری ئەم گۆڕانكارییە جیۆپۆلیتكەدا كە سیستەمی نێودەوڵەتی و هەروەها سیستەمی ناوچەیی بینەریەتی، چەندین سیناریۆ لەبارەی هاوكێشەی شەڕ لە نێوان لایەنەكان ئەگەری هەیە كە لێرەدا باسی دەكرێت.

یەك: دووریگرتن لە بژاردەی شەڕی تەواو

هەم تاران و هەمیش تەلئەبیب لەم واقعیەتە تێگەیشتوون كە ئەگەر شەڕی ڕاستەوخۆ دەست پێبكەن، ئەم شەڕە بەتایبەت لەم بارودۆخەدا كە هەر دوو وڵات ڕووبەڕووی قەیرانی ناوخۆیی بوونەتەوە، بۆ هەر دوو لایەن زۆر گران كۆتایی دێت. لەلایەكی دیكەوە، بارودۆخی جیۆپۆلەتیکی نێودەوڵەتی و ناوچەییش بۆ سیناریۆیەكی وەها ئامادە نییە. لەبەرئەوەی ئەم سیناریۆیە دەرئەنجامی مەترسیداری بۆ ئارامی سیستەمی نێودەوڵەتی و هاوسەنگی هێزەكانی بە دواوەیە، هیچ یەك لە دەسەڵاتە گەورەكانیش پشتیوانی لەو ناكەن. لە ئەنجامدا، سیناریۆی شەڕی تەواو لە نێوان لایەنەكان لە داهاتوویەكی نزیك و داهاتوویەكی نەك ئەوەندە دووریش، زۆر دەگمەنە، بەتایبەت ئەوەی كە هەوڵی سیاسەتمەدارانی ئیسرائیلی لە هاندانی ویلایەتە یەكگرتووەكان بۆ هێرشكردنە سەر ئێران، نەگەیشتۆتە ئەنجام. هەروەها، بەڕێوەبەری ئێستای ئەمریكا دەیەوێت لەگەڵ ئێران مامەڵە بكات و لە بواری پرسەكانی ناوەكییەوە بگاتە ڕێككەوتنێكی نوێ. لەمڕووەوە، هەوڵی ئیسرائیل كە بۆ گرتنەبەری هەڵوێستی توندتر لەدژی ئێران گوشار لەسەر ئەمریكا دروست دەكات، ڕووبەڕووی كێشە دەبێتەوە.

لەجیاتی ئەم سیناریۆیە، هەردوو لایەن پەنا دەبنە بەر ستراتیژی “ڕێگری گرتن” و هەردوو لایەن هەوڵدەدەن بە دروستكردنی ناكۆكی سنووردار و تاكتیكی پەیامی ڕێگەگرتن بۆ لایەنی بەرامبەر ڕەوانە بكەن بۆ ئەوەی هەر لایەنێك بزانێت كە لە حاڵەتی ڕوودانی شەڕ، لایەنی بەرامبەر چ تواناییگەلێكی هەیە. ئەم بابەتە بەتایبەتی لەبارەی ئێرانەوە بە ڕاست دەگەڕێت، لەبەرئەوەی ئێران بە باشی دەزانێت كە لە حاڵەتی ڕوودانی هەر جۆرە شەڕێك، هەرچەندە لە ڕواڵەتدا ڕووبەڕووی تەلئەبیب دەبێتەوە، بەڵام لە ڕاستیدا لەگەڵ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا شەڕ دەكات.

دووەم: بەردەوامی گوشار و گەمارۆی جیۆپۆلەتیک

هەم ئێران و هەمیش ئیسرائیل بە درێژایی ساڵەكانی ڕابردوو ستراتیژیگەلێكیان بۆ دروستكردنی زۆرترین گوشار و گەمارۆی جیۆپۆلەتیک ئامادەكردووە كە بەبێ دەستپێكردنی شەڕی تەواو، ڕێگەگرتنی پێویستان هەبێت. دەبێت لە بواری گۆڕانكاریی جیۆپۆلەتیکەوە بڵێین كە لە ناوچەگەلێك كە ململانی لە نێوان لایەنەكان لە ئارادایە، ژمارەیەك گۆڕانكاریی بووەتە هۆی ئەوەی كە هەریەك لە لایەنەكان پانتایی هەوڵەكانی خۆیان بۆ گوشاری زۆرتر و گەمارۆدانی لایەنی بەرامبەریان زیاد كردووە. بۆ نموونە، ئیسرائیل بە گرتنەبەری ستراتیژیی “شەڕی نێوان شەڕەكان” و ” شەڕی سێبەر” لە دەریا و زەوی ئێران دەكاتە ئامانج.٨١ ئامانجەكانی ئێران لە سووریا و عێراق لەبەر تیری خۆیدا هەیە. هەروەها بە ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی سایبەری بۆ سەر ژێرخانی ئەتۆمی ئێران، جارجارە تیرۆركردنی زانایانی ئەتۆمی و فەرماندە سەربازییەكان ئێران ئەنجام دەدات. لە ئاستی جیۆپۆلەتیک تەلئەبیب هەوڵیدا حەڵقەی گەمارۆی ئێران تەنگتر بكات و لەم ئاڕاستەیەدا، بە واژۆكردنی “پەیماننامەی ئیبراهیم” پانتایی پەیوەندی خۆی لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی كە دراوسێی ناوچەیی ئێرانن، بەرفراوان كرد. بە بەهێزكردنی پەیوەندی خۆی لەگەڵ ئازەربایجان و توركمەنستان بۆ ناوچەی جیۆپۆلەتیکی ئێران دزەی كردۆتە نێو سنوورە باكوورییەكانی ئێرانەوە.

 لە بەرامبەردا ئێرانیش هەوڵدەدات تەلئەبیب لە چەندین بەرە گەمارۆ بدات و بە كەڵكوەرگرتن لە گرووپە نیابەتییەكان لە وڵاتانی هیلالی شیعە “حەڵقەیەكی ئاگر” لە دەوری ئیسرائیل دروست بكات. بەمشێوەیە ئامرازەكانی گوشار لەدژی ئیسرائیل بەهێز بكات. ئێران بە بەهێزكردنی هیلالی شیعە، نەك تەنها ڕووبەڕووی هەژموونی و هەڕەشەی تەلئەبیب دەبێتەوە بەڵكوو ڕووبەڕووی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و هاوپەیمانانی عەرەبی ناوچەیی ئەویش دەبێتەوە. لە ئەنجامدا، ئێران هەوڵدەدات ئەو بەرەیە لە سنوورەكانی خۆی دوور بخاتەەوە. لە ئاستی جیۆپۆلەتیک، لە ئێستادا تاران هەوڵدەدات هاوتەریبی ڵێك تێگەیشتنی ” ئیسرائیلی و عەرەبی” كێشەكانی خۆی لەگەڵ دراوسێیە ناوچەییەكانی چارەسەر بكات، كە بەرچاوترین نموونەی ئەم هەنگاوانە، لێك تێگەیشتنی ئاسایی كردنەوەی پەیوەندی لەگەڵ پادشای عەرەبستانی سعودیا بوو كە بە نێوانگیری چین لە نیسانی 2023ی زایینی لە نێوان لایەنەكان واژۆ كرا.

سێ: هاوسەنگی دزەكردن لە نێوان لایەنەكان، لە ڕێگەر میحوەری زلهێزەكانەوە.

لەپەیوەندی لەگەڵ ستراتیژی ” كایەی گەورە” دەبێت بڵیین كە زلهێزەكان بۆ ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ هەژموونی دەسەڵاتگەلێك كە لەگەڵ سەركەوتندان دەستبەكاردەبن و هەنووكە ئەم پرسە لە چوارچێوەی توندتربوونی ململانی لە نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكان لەلایەك و ڕووسیا و چین لە لایەكی دیكەوە خۆی پیشانداوە. دەسەڵاتە ناوچەییەكان وەكو ئێران و ئیسرائیل بەكەڵكورەگرتن لەم گۆڕانكارییە جیۆپۆلەتیکە كە ئێزن بەوان دەدات دەسەڵات و ڕووبەری مانۆڕی خۆیان زیاد بكەن، هەوڵدەدەن بە كەڵكوەرگرتن لە میحوەری زلهێزەكان كە هەنووكە لەحاڵی بیچم گرتندان، هاوسەرنگی دەسەڵات دروست دەكەن و ڕووبەڕووی هەژموونی یەكتر دەبنەوە. بۆ نموونە دەتوانین ئاماژە بە بەهێزكردنی تەلئەبیب لە هەندێ چوارچێوەی هاوپەیمانی وەكو چوارچێوەی “1272” كە ئەمڕیكا بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی لەگەڵ چین پێكیهێناوە، هەروەها بەشداریكردنی ئیسرائیل لە پرۆژەی ڕێڕەوی بازرگانی كە جۆ بایدنی سەرۆكی ئەمریكا پەردەی لەسەر لادا و بڕیارە هیند لە ڕێگای كەنداوی عەرەبی و ئیسرائیلەوە ببەستێتەوە بە ئەورووپاوە بدەین. ٨٢ لەبەرامبەردا ئێرانیش هەوڵدەدات لە ڕێگای میحوەری خۆرهەڵات “ڕووسیا و چین” ڕووبەڕووی هەژموونی ئیسرائیل بێتەوە و زۆربوونی هاوكاری و پشتیوانی سەربازی ئاشكرای ئێران لە ڕووسیا لە شەڕی ئۆكرانیا و هەروەها پەسەندكردنی نێوانگیری چین لە ڕێككەوتنی ئاسایی كردنەوەی پەیوەندی لەگەڵ پادشای عەرەبستانی سعودیا هەموویان پیشاندەری ئەم بابەتەن. هەروەها لەم ئاڕاستەیەدا دەتوانین ئاماژە به پشتیوانی ئێران لە ڕێكخراوە ناوچەییەكان لە ئۆراسیا بدەین كە وەكوو بژاردەیەكی بەدیلی هاوپەیمانی و ڕێكخراوە خۆرئاوارییەكانە و لە چوارچێوەی بەهێزكردنی ئاڕاستەی “ناوچەگەرایی” (Rwgionalis) بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی دەسەڵاتە بیانییە دەستێوەردەكان کاردەکات.

ئەنجام

 گۆڕانكاریی جیۆپۆلەتیک لە سیستەمی نێودەوڵەتی و لە سەنتەری ئەو (واتە سیستەمی ناوچەیی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و باشووری قەفقاس و ئاسیای ناوەڕاست)، كاریگەریی لەسەر ئاڕاستەی شەڕ لە نێوان ئێران و ئیسرائیل دادەنێت و دەرئەنجامەكانی ئەم گۆڕانكارییە جیۆپۆلەتیکە زۆربوونی ئەگەری سێ سیناریۆی “دروستكردنی گوشار، ڕێگەگرتنی هەمبەری و گەماردانی یەكتری” لە جیاتی سێناریۆی شەڕی كامڵ لە نێوان لایەنەكان بە پێی نموونەیەكی كێشە خوڵقێنی سنووردار و تاكتیكی بەڕێوەبردن دەبێت. لە ئێستادا، ئەمریكاش هەوڵدەدات بارودۆخی ئارایی بپارێزێت. لەڕێگەی ئەوەی بە ” مانیفیستی مۆنرۆ” بەناوبانگە ئاسایشی ئیسرائیل و هاوپەیمانە ناوچەییەكانی خۆی بپارێزێت. شیاوی ئاماژەپێدانە مانفیستی مۆنرۆ یەكەمین جار لە ساڵی 1823ی زایینی و بە ئامانجی دوور ڕاگرتنی “شلیتە ناسكەكان” لە ناوچەكانی ئەمریكای ناوەڕاست لە ڕێگەی دووركردنەوەی دەسەڵاتە ئۆراسیاییە ركابەرەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكان خرایە بەرباس، بۆ ئەوەی نەكا لەوێ “شلیتە ناسكەكان” بیچم بگرن كە جێگرەوەی ناوچەكانی هەژموونی لە ئەمریكای باكوور ببن.

 لە ئێستادا ویلایەتە یەكگرتووەكان هەوڵدەدات ڕووبەڕووی دەرئەنجامی “شلیتی ناسك” لە ناوچەی خۆرهەڵاتی بێتەوە بۆ ئەوەی لەلایەك هاوپەیمانانی ناوچەیی خۆی دڵنیا بكاتەوە و لەلایەكی دیكەوە ڕووبەڕووی هەژموونی دەسەڵاتە نێودەوڵەتییە دەستێوەردەرەكان بەتایبەت ئێران بێتەوە. بەپێی هەندێ ڕاپۆرت جوولەكانی ئەم دواییەی ئەمریكا لە ناوچە و بە دیاری لە وڵاتانی هیلالی شیعە كە ناوەندی هەژموونی ئێران دێتە ئەژمار، باسی ئەم بابەتە دەكات. بۆ نموونە لە مانگی ئابی 2023ی زایینی ڕاپۆرتێك بڵاو بووەوە، كە باسی جوولەی هێزەكانی ئەمریكا جێگیر لە بنگەی عەین ئەسەد لە پارێزگای ئەنباری عێراق و بە ئامانجی داخستنی هێڵی سنووری لەگەڵ سووریای دەكرد. هاوكات لەگەڵ ئەم ڕووداوە، كەلوپەلی سەربازیی بۆ هێزە ئەمریكاییەكانی جێگیر لە ناوخۆی سووریا نارد. هەروەها هاوكات لەگەڵ گەیشتنی پاپۆڕە ئەمریكی و بەریتانییەكان بە دەریای سوور، هەندێ راپۆرت باس لە جوولەی سەربازیی ئەمریكا لە پارێزگاكانی باشوور و خۆرهەلاتی یەمەن دەكەن. هەروەها، هەندێ ڕاپۆرت باسی ئەوەیان كردووە كە گۆنگریسی ئەمریكا ناردنی سیستەمی دژەموشەكی و بەرگری ئاسمانی بۆ كوردستانی عێراق بە ئامانجی پاراستنی هەرێم لەبەرامبەر موشەكەكانی ئێران، تاوتوێ كردووە.

“

1-Freilich, Charles D. ‘Israel’s Classic Defensa Doctrine, Israeli National Security A New Strategy for an Era of Change (New York, 2018 online edn, Oxford Academic, 22 Mar 2018 Accesses August 2023,20 https://doi,org/10,1093/oso/9780190602932,003,0002

See also

 Yoav Ben-Houin and Barry Posen, israel’s Strategic Doctrine RAND Corporation Defense Technical Information Center, September 1981 Acrested August 2023,2٠ https//apps,dtic.mil/sti/tr/pdf/ADA115637.pdf

2-classical geopolitics: A new analytical model,lbid.

3-COLIN GRAY, In Defence of the Heartland: Sir Halford Mackinder and His Critics a Hundred Years On, Comparative Strategy, Volume ۲۰03-23-issue I. (Published online: Jun 25-9: (2010,23 Taylor & Francis Online. Accessed August 2023. 15 https://doi.org/13959303902733531/101080

4- Phillip L Kelly Escalation of regional conflict: testing the shatterbeit concepts, Political Geography Quarterly, Volume 5 Issue 2, April 1986 Pages 180-168 EL SEVIER, Accessed: August2023, 15

https://doi.org/9-90037(86)9827-0260/10,1016

5- Saul B. Cohen “The Eurasian Convergence Zone Gateway or Shatterbeit?”. Eurasian Geography and Economics, Volume2005,36- Issue (Published online: May 22-1(2013,15 Taylo & Francis Online Accessed August2023, 15 https:// doi.org/7216,36,1,1-1538/10,2737

6- Escalation of regional conflict: testing the shatterbelt concept. Ibid

(7) Ibid.

(8) Jarrin, Edgardo Mercado. Review of Checkerboards and Shatterbelts: The Geopolitics of South America, by Philip Kelly, Journal of Latin American Studies 30, no. 46–644 :(1998) 3. JSTOR, Accessed: August 2023 ,29. http://www.jstor.org/stable/158036

 (9) Ibid.

(10) Escalation of regional conflict: testing the shatterbelt concept, Ibid. p. 163 – 161.

(11) Gawdat Bahgat, «The Brewing War between Iran and Israel: Strategic Implications», Middle East Policy, Volume25, Issue3, September 2018 ,19. P. 79-67. Accessed: August 2023 ,29. https://doi.org/10.1111/mepo.12362

(12) Ibid.

(13) Alexey Khlebnikov and Nikita Smagin, «De-Coding Fabric of Iran-Israeli Hostility in the Regional Context», in The Geopolitics of Iran, eds. Francisco José B. S. Leandro, Carlos Branco and Flavius Caba-Maria (Springer Nature Singapore Pte Ltd: Palgrave Macmillan,2021). P. – 387 419. Accessed: August 2023 ,15. https://doi.org/9-3564-16-981-978/10.1007

(14) The International Institute for Strategic Studies (IISS), Iran’s Networks of Influence in the Middle East, 1st Edition, (Routledge London, 2020). The International Institute for Strategic Studies (IISS) Website, Accessed: August 2023 ,18. https://www.iiss.org/publications/strategicdossiers/iran-dossier

(15) De-Coding Fabric of Iran-Israeli Hostility in the Regional Context, Ibid. p. 411 – 409

(16) J. Matthew McInnis, Iranian Deterrence Strategy and Use of Proxies, American Enterprise Institute, December 2016 ,6. Accessed: August 2023 ,13. https://www.aei.org/research-products/speech/iranian-deterrence-strategy-and-use-ofproxies/

(17) Emil Avdaliani, New World Order and Small Regions The Case of South Caucasus, (Springer Nature Singapore Pte Ltd: Palgrave Macmillan,2022). P. 133 – 130. Accessed: August 2023 ,29. https://doi.org/8-4037-19-981-978/10.1007

(18) De-Coding Fabric of Iran-Israeli Hostility in the Regional Context, Ibid. p. 408 – 406.

(19) Carmit Valensi, Orna Mizrahi, Yoram Schweitzer, and others, «The Northern Arena: A Military Challenge Joined by Potential Political and Economic Cooperation», in Strategic Analysis for Israel 2023, The Institute for National Security Studies (INSS), February 2023. Accessed: August 2023 ,15. https://www.inss.org.il/inc/uploads/02/2023/StrategicAssessment23-22_ENG.pdf

 (20) De-Coding Fabric of Iran-Israeli Hostility in the Regional Context, Ibid. p. 407.

(21) Ibid.

(22) The Northern Arena: A Military Challenge Joined by Potential Political and Economic Cooperation, Ibid. p. 59 – 55.

 (23) Report: Iranian Entrenchment in Syria, United States Institute of Peace, September ,27 2019. Accessed: August 2023 ,25. https://iranprimer.usip.org/blog/2019/sep/27/report-iranianentrenchment-syria

(24) Ben Hubbard, Isabel Kershner and Anne Barnard, Iran, Deeply Embedded in Syria, Expands «Axis of Resistance», NYTimes, February 2018 ,19. Accessed: August 2023 ,28. https://www.nytimes.com/19/02/2018/world/middleeast/iran-syria-israel.html

(25) De-Coding Fabric of Iran-Israeli Hostility in the Regional Context, Ibid. p. 408 – 407.

 (26) The Northern Arena: A Military Challenge Joined by Potential Political and Economic Cooperation, Ibid. p. 57 – 56.

(27) Sima Shine, Raz Zimmt, Ephraim Asculai and others, Iran: The Imperative to Obstruct Nuclear Progress and Regional Entrenchment, in Strategic Analysis for Israel 2023, The Institute for National Security Studies (INSS), February 2023. Accessed: August 2023 ,20. https:// www.inss.org.il/publication/iran2023-/

(28) Amos Harel, Israel-Iran Collision Almost Inevitable, IDF Chief Makes Clear, Haaretz, December 2019 ,28. Access: August 2023 ,17. https://www.haaretz.com/israel-news/28-12-2019/ty-article/. premium/israel-iran-collision-inevitable-idf-lebanon-syria-iraq-gaza/0000017f-dc-75d3a-5af7ffeff2e310000

(29) Ahmad Samih Khalidi, Original English translation of the 2015 Gadi Eisenkot IDF strategy, Journal of Palestine Studies, 45, no. 33-1 :2016 ,(178) 2. Access: August 2023 ,18. https://www. palestine-studies.org/sites/default/files/attachments/jps-articles/JPS07_178__Khalidi.pdf

(30) De-Coding Fabric of Iran-Israeli Hostility in the Regional Context, Ibid

 (٣١) مهاب عادل، ” متغیر الامن البحری فی السیاسه العسکریه الاسرائیلیه تجاه حوض البحر الاحمر و شرق المتوسط” دوریه الملف المصری، شمارگان ١٠٦، مرکز الاهرام للدراسات السیاسیه و الاستراتیجیه تاریخ ٢١ ژوئن ٢٠٢٣ تاریخ مطالعه: ٢٩ آگوست ٢٠٢٣.

June-Final.-106-files/downloads/Mallf/105/https://acpss.ahram.org.eg/Esdarat/MalafMasry pdf

(32) TOI STAFF, Israeli intel helped US carry out strike that killed Iran’s Soleimani — report, Times of Israel, January 2020 ,12. Accessed: August 2023 ,30. https://www.timesofisrael.com/ israeli-intel-helped-us-carry-out-strike-that-killed-irans-soleimani-report/

(33) YONAH JEREMY BOB, Goal of Natanz explosion was to send ‘clear’ message to Iran – EXCLUSIVE, The Jerusalem Post, September 2020 ,17. Accessed: August 2023 ,25. https://www. jpost.com/middle-east/goal-of-natanz-explosion-was-to-send-clear-message-to-iran642512-

(34) Mark Hitchcock, IRAN AND ISRAEL, (HARVEST HOUSE PUBLISHERS, EUGENE, OREGON, 2013). P. 35 – 34.

(35) Yossi Melman, Striking Iran’s Nuke Sites Is an Impossible Mission for Israel. Here’s What It Must Do, Haaretz, December 2021 ,1. Accessed: August 2023 ,22. https://www.haaretz.com/ israel-news/01-12-2021/ty-article/striking-irans-nuke-sites-is-an-impossible-mission-forisrael-heres-what-it-must/0000017f-e2bc-d75c-a7ff-febd1a0e0000

(36) Classical geopolitics: A new analytical model, Ibid. p. 105 – 102.

 (37) Ibid.

(38) Release of the Press Service of the President, The Azerbaijan State News Agency, September 2023,6. Access: September 2023 ,8. https://azertag.az/en/xeber/release_of_the_press_service_ of_the_president2746273See also: Armenian Foreign Minister holds phone call with U.S. acting Assistant Secretary of State for European, Eurasian Affairs, Armen press news agency, September 8,2023. https://www. armenpress.am/eng/news/1119039/

(39) Mark Trevelyan, Armenia to exercise with US troops next week in sign of frustration with Russia, Reuters, September 2023 ,6. https://www.reuters.com/world/armenia-us-hold-jointmilitary-drills-sept06-09-2023-20-11-/

(40) Silvia Boltuc, «Iran: a geopolitical scenario of the new escalation with Israel and Azerbaijan», Geopolitical Report ISSN 2598-2785, Volume 30, Issue 1. Accessed: August 2023 ,29. https://www. specialeurasia.com/04/04/2023/iran-israel-azerbaijan/

(41) Tim Lister, Gianluca Mezzofiore and others, Azerbaijan launches operation against Armenian forces in Nagorno-Karabakh, CNN, September 2023 ,20. https://edition.cnn.com/19/09/2023/ asia/armenia-azerbaijan-nagorno-karabakh-bombardment-intl/index.html

(42) Gili Cohen, Azerbaijan’s President: We’ve Bought Almost 5$ Billion in Israeli Military Goods, Haaretz, December 2016 ,14. Accessed: September 2023 ,2. https://www.haaretz.com/israel-news/14-12-2016/ty-article/.premium/azerbaijan-hasbought-5-billion-in-israeli-military-goods/0000017f-dee-5d3a-5af7f-feef0e170000

(43) SIPRI Yearbook 2017, STOCKHOLM INTERNATIONAL PEACE RESEARCH INSTITUTE, 2017. Accessed: September 2023 ,2. https://www.sipri.org/yearbook/2017

(44) Mark Perry, Israel’s Secret Staging Ground, Foreign Policy, March 2012 ,28. Accessed: September 2023 ,3. https://foreignpolicy.com/28/03/2012/israels-secret-staging-ground/

(45) Ahmad Hashemi, Iran’s Weak Spot—Azerbaijanis—Serves Israel Well, Hudson Institute, February 2023 ,21. Accessed: September 2023 ,4. https://www.hudson.org/foreign-policy/iran-weak-spot-azerbaijanis-serves-israel-well

(46) Reuters Staff, Iran summons Azeri envoy over scientist killing, Reuters, FEBRUARY 2012 ,12. Accessed: September 2023 ,2. https://www.reuters.com/article/us-iran-azerbaijan-idUSTRE81B0OS20120212

(47) AFP, Azerbaijan denies Iran’s claim it is hosting Israeli military troops, The Times of Israel, October 2021 ,4. Accessed: August 2023 ,29. https://www.timesofisrael.com/azerbaijan-denies-irans-claim-it-is-hosting-israeli-militarytroops/

(48) Silvia Boltuc, «Azerbaijan-Iran crisis and Tehran-Yerevan’s new transit route», Geopolitical Report, Volume 12, Issue 7. October 2021 ,16. Accessed: August 2023 ,29. https://www.specialeurasia.com/16/10/2021/azerbaijan-iran-crisis-tehran-erevan-transitroute/

(49) Silvia Boltuc, «Will Growing tension between Azerbaijan and Iran destabilise the Southern Caucasus?», Geopolitical Report ISSN 2598-2785 Volume 30, Issue 3. Accessed: August 2023 ,29. https://www.specialeurasia.com/06/04/2023/iran-azerbaijan-crisis/

(50) Iran: a geopolitical scenario of the new escalation with Israel and Azerbaijan, Ibid.

(51) New World Order and Small Regions: The Case of South Caucasus, Ibid. P. 12 – 11.

(52) Azerbaijan, Turkey signed Shusha Declaration on allied relations, President of the Republic of Azerbaijan, June 2021 ,15. Accessed: September 2023 ,8. https://president.az/en/articles/view/52115

(53) Ebru Cevrioglu, Turkey, Azerbaijan sign MoU to supply gas to Nakhchivan, Anadolu Agency, December 2020 ,15. Accessed: August 2023 ,31. https://www.aa.com.tr/en/energy/energy-diplomacy/turkey-azerbaijan-sign-mou-to-supplygas-to-nakhchivan/31318

(54) Muhammad Hussein, Iran’s mistake in its Nagorno-Karabakh policy sees Turkey reaping the rewards, Middle East Monitor (MEMO), November 2020 ,19. Accessed: September 2023 ,10. https://www.middleeastmonitor.com/-20201119irans-mistake-in-its-nagorno-karabakhpolicy-sees-turkey-reaping-the-rewards/

(55) New World Order and Small Regions The Case of South Caucasus, Ibid.

(56) Iran: a geopolitical scenario of the new escalation with Israel and Azerbaijan, Ibid.

(57) Isabel Kershner, Israel and Turkey to Restore Full Diplomatic Ties, The New York Times, August 2022 ,17. Accessed: August 2023 ,31.

https://www.nytimes.com/17/08/2022/world/middleeast/israel-turkey-relationsambassadors.html

(٥٨) نیزافیسیمایا غازیتا، ارمینیا تحاول التقریب من الولایات المتحده دون الابتعاد عن روسیا، روسیا الیوم، ٨ سپتامبر ٢٠٢٣ ر،ک٣٦.https//ar.rt.com/w

(٥٩) یفغینی بوزنیاکوف، ما ینتظر ارمینیا م باشینیان بعد خساره قره باغ، روسیاالیوم، تاریخ ٢١ سپتامبر ٢٠٢٣.

ر،ک، https://ar.rt.com/w2zq

(٦٠) الخارجیه الروسیه تستدعی السفیر الارمینی خلفیه تصرفات یریفان غیر الودیه، روسیا الیوم، تاریخ ٨ سپتامبر ٢٠٢٣. ر،کhttps://ar,rt.com/w.dg

(61) New World Order and Small Regions The Case of South Caucasus, Ibid. p. 149 – 146.

 (62) Fatal shooting at Azerbaijan Embassy in Iran raises tensions, APNews, January 2023 ,27. Accessed :August.2023 ,30  https//:apnews.com/article/iran-politics-azerbaijan-government-fires4-c9c54dc12677ff47fe48 acd84291337

(63) Alexander Grinberg, Iran’s proxy war against Azerbaijan, The Jerusalem Institute for Strategy and Security (JISS), June 2023 ,26. Accessed :August.2023 ,30 https//:jiss.org.il/en/grinberg-irans-proxy-war-against-azerbaijan/

(64) Iran: a geopolitical scenario of the new escalation with Israel and Azerbaijan, Ibid.

(65) New World Order and Small Regions The Case of South Caucasus, Ibid. p. 146 – 144.

(٦٦)اذربیجان تتزود بصواریخ اسرائیلیه روسیا الیوم، ٣ نوامبر ٢٠٢١ تاریخ وصول: ١٠ سپتامبر ٢٠٢٣. ر،ک

https://ra.rt.com/rncm

(67) Azerbaijan to open embassy in Israel today, Ministry of Foreign Affairs, March .2023 ,29 Accessed :August.2023 ,30 https//:www.gov.il/en/departments/news/azerbaijan-to-open-embassy-in-israel-today-29mar2023-

(68) Will Growing tension between Azerbaijan and Iran destabilise the Southern Caucasus?, Ibid.

(69) Avi Scharf and Oded Yaron, 92 Flights From Israeli Base Reveal Arms Exports to Azerbaijan, Haaretz, Mar 2023 ,6. Accessed :August.2023 ,22 https//:www.haaretz.com/israel-news/security-aviation/06-03-2023/ty-article-magazine./ premium-92/flights-from-israeli-base-reveal-arms-exports-to-azerbaijan-00000185/fd3dd96e-adef-ff3dc38e0000 See also:- Baku To Allow Israel To Use Its Airfields To Attack Iran – Report, Iran International, May ,3 2023. Accessed :August .2023 ,25 https//:www.iranintl.com/en202303057139/ – Striking Iran’s Nuke Sites Is an Impossible Mission for Israel. Here’s What It Must Do, Ibid.

(70) MAAYAN JAFFE-HOFFMAN, Azerbaijan envoy to Israel: You cannot use our airfields to attack Iran, The Jerusalem Post (jpost), March 2023 ,10. Accessed :August .2023 ,25 https//:www.jpost. com/international/article733935-

(71) Iran: a geopolitical scenario of the new escalation with Israel and Azerbaijan, Ibid.

(72) Joshua Kucera, Iran’s military starts “massive” drills on Azerbaijani border, Eurasianet, October 2022 ,20. Accessed :August .2023 ,31 https//:eurasianet.org/irans-military-startsmassive-drills-on-azerbaijani-border

(٧٣) رباب محروس، عرض “جیوبولیتیک فی قارە آسیا: الخصوصیات – الدینامیات – التداعیات”. عبد القادر دندن (محرر)، مجله آفاق استراتیجیه، شمارگان ٣، مرکز المعلومات ودعم اتخاذ القرار – مجلس الوزرا اکتبر ٢٠٢١.

(74) Classical geopolitics: A new analytical model, Ibid. P.121 – 114.

(75) Jack Dutton, US, India, UAE, Israel announce creation of I2U2 joint business coalition, Al-monitor, April 2023 ,19. Accessed :September .2023 ,12 https//:www.al-monitor.com/originals/04/2023/ us-india-uae-israel-announce-creation-i2u-2joint-business-coalition#ixzz8DESvtVdc

(76) Jonathan Spyer, Key factors behind the improvement in Israel-India relations in recent years, The Jerusalem Institute for Strategy and Security (JISS), January 2023 ,9. Accessed :September .2023 ,10https//:jiss.org.il/en/spyer-israel-india-relations-in-recent-years/

(77) TOVAH LAZAROFF and SETH J. FRANTZMAN, Israel opens first embassy in Turkmenistan, only 17 km. from Iran’s border, The Jerusalem Post, APRIL 2023 ,20. Accessed :September,15  .2023https//:www.jpost.com/israel-news/article739858-

 (78) New World Order and Small Regions The Case of South Caucasus, Ibid. p.158 – 155.

(79) Ibid. p. 10 – 4.

 (80) Ibid.

(٨١)مهاب عادل، المحفزات النظامیه و سلوک الدول: هل اسرائیل بصدد توجیه ضربه عسکریه استباقیه لایران/. مرکز الاهرام للدراسات السیاسیه و الاستراتیجیه، ١١فوریه ٢٠٢٣، تاریخ مطالعه ١٣ سپتامبر ٢٠٢٣

https://acpss.ahram.org.eg/news/17767.aspx

(82) Nadeen Ebrahim, New US-backed India-Middle East trade route to challenge China’s ambitions, CNN, September 2023 ,11. Accessed :September.2023 ,14 https//:edition.cnn.com/11/09/2023/middleeast/us-india-gulf-europe-corridor-mime-intl/ index.html