English
كوردی
العربية
ڕانانى ئاییندەیى ژمارە (٧) ى ساڵى٢٠٢٠
ئایندەى هەرێمى کوردستان لە بەردەم ئاڵنگارییەکانى ناوخۆ و دەرەوەیدا؛گرفتە سیاسى و ئابورییەکان، پەروەردە و خوێندنى باڵا
– ڕانانی ئایندەیی ژمارە (٧)
– توێژەران: د.یوسف گۆران، د.ئومێد رفیق فتاح، د.عابد خالد رسول، د.هەردى مهدى میکە
– سەنتەرى لێکۆڵینەوەى ئایندەیی – هەرێمى کوردستان – سلێمانى
– ئاب ٢٠٢٠
پێرستى تەوەرەکان
تەوەری یەکەم:
ئاڵنگارییەکانی بەردەم قەوارەی هەرێمی کوردستان
تەوەری دووەم:
ئاسۆی نادیاری پرۆسەی خوێندن لە وەزارەتەکانی په‌روه‌رده و خوێندنى باڵادا
سەرەتا
هەنووکە هەرێمی کوردستان، ڕووبەڕووی چەند ئاڵنگارییەکی ڕیشەیی بووەتەوە، کە دابەشبوون بەسەر ئاستە سیاسی و ئابوورییەکان لەلایەک و چارنووسی کۆرۆنا و مامەڵەکردنی وەزارەتی پەروەردە بۆ چۆنێتی دەسپێکردنەوە بە پرۆسەی خوێندن و شێوازەکانی مامەڵەکردن لەگەڵ ئاستەنگ و زیان و سوودەکانی هەریەک لە بژاردەکانی بەردەمیدا لەلایەکی ترەوە.
ڕانانی ژمارە حەوت تەرخانکراوە بۆ تاوتوێکردنی ئەو گرفت و ئاڵنگارییانە کە لەسەر دوو ئاستى سەرەکین، یەکێکیان گشتگیرە و پەیوەستە بەکۆى ئەو ئاڵنگارییانەی یەخەی هەرێمیان گرتووە و قورسایى و کاریگەرى فراوان لەسەر ئایندەی جوڵە سیاسییەکانی هەرێم و شێوازی بەڕێوەبردنی جێدەهێڵێت، کە خۆی لە کێشىەکانی ناکۆکى ناوخۆیى، قەیرانی ئابووریی و لاوازبوونى پرۆسەى بە دیموکراتیزەکردن و لێکەوتەکانی، پەیوەندییەکانی هەرێم و بەغدا و وڵاتانى ئیقلیمى و ئەمریکادا دەبینێتەوە و لەبەردەم داهاتوویەکی ناڕوون و ئاڵۆرزدان و ئاراستەی ڕووداوەکانی چەند مانگی داهاتووی عێراق و ناوچەکەش کاریگەری ڕاستەوخۆ لەسەر هەرێم جێدەهێڵن.
لە ئاستی دووەمیشدا ڕانانی ئەمجارە پرسی دەسپێکردنەوە پرۆسەی خوێندنی لە هەر دوو وەزارەتی خوێندنی باڵا و پەروەردەى گەنگەشە کردووە و شرۆڤەی بۆ بژاردەکانى بەردەستیان و لێکەوتە و کۆسپ و ئاسۆی بەردەم پیادەکردنی شێوازی خوێندنى ئۆنلاین یان کردنەوەی دەرگاکانی پۆلەکان و بژاردەکانی دیکەی کردووە.
تەوەری یەکەم:
ئاڵنگارییەکانی بەردەم قەوارەی هەرێمی کوردستان
قەوارەی ئێستای هەرێمی كوردستان بە سنور و دەسەڵاتی ئێستایەوە، پرۆسەیەكی مێژووییە و تەنها زادەی ئەمڕۆی پاش ڕووخانی ڕژێمەکەى سەددام نیە. فیدراڵیەتی هەرێمیش دەرەنجامی گەشەسەندن و پەرەسەندنی خواست، ئامانج و خەباتی دەیان ساڵەی بزوتنەوەی كوردایەتییە بۆ بەدیهێنانى ئازادی و چەسپاندنی ناسنامەی نەتەوەیی و بەرپەرچدانەوەی سڕینەوەی شوناس بە سەرجەم کایەکانییەوە.
لەشەستەكانی سەدەی ڕابردودا، وەک چارەسەرێک بۆ کیشەى کورد، بۆ یەكەم جار باس لە دروستكردنی شێوازی ناناوەندێتی لە كوردستانی عێراق كرا، پاشان لە سەرەتای حەفتاكاندا بۆ ئۆتۆنۆمی گەشەی كرد. لە دواى نەوەدەكانیشەوە دروستكردنی قەوارەی هەرێمێکی فیدڕاڵى، بوو بە دروشمی سەرەكی بزوتنەوەی كوردستانی و لە لەلایەن پەرلەمانی كوردستان و ئۆپۆزسیۆنی عێراقیش پەسەند كرا. ئەم تەوژمە لە دەستوری ۲٠٠٥ى عێراقیشدا پەسەند كرا و گەلی كوردستان بوو بە خاوەن قەوارەیەكی دەستوری دانپیانراو لە ناوخۆ و دەرەوەدا. ئەمە وێڕاى ئەوەى کە لەسەرەتاى سەدەى بیستویەکەوە هەمیشە جۆرێک لە ئومێد لاى بەشیک لە خەڵک و ڕۆشنبیران و هێزە نەتەوەییەکانى کوردستان هەبوو کە ئەم هەرێمە بکرێتە هەوێنێک بۆ سەربەخۆیى و ڕاگەیاندنى دەوڵەتی کوردستانی.
بەڵام پاش تێپەڕبوونی ۱٥ساڵ لە دانپیانانی دەستوری بە قەوارەی هەرێمی كوردستاندا، ئێستا ئەم هەرێمە ڕووبەڕووی ئاڵنگاریی ناوخۆیی و هەرێمی ترسناک بۆتەوە، كە بەشێكیان پەیوەستە بە ئەدای خودی دەسەڵاتدارانی هەرێم، بەشێكی ترى بە پلان و هەوڵی هێزە ئیقلیمییەکان، بەشێكیشى بە تێڕوانین و هەڵوێستى هێزە عیراقییەكان سەریان هەڵداوە.
– ئاڵنگارییە ناوخۆییەکان:
١. ناکۆکى نێوان هێزە کوردییەکان: وەک هەمیشە ناکۆکییەکانى نێوان هەردوو گەورەترین پارتیی هەرێم (پارتى دیموکراتى کوردستان و یەکێتى نیشتمانى کوردستان)، کە لەماوەى سێ دەیەى ڕابردوودا، بە جەنگى ناوخۆیى نێوانیان یان ململانێ و ڕێکەوتنى ستراتیژیی دوو قۆڵییان، سەرچاوەى زۆربەى گرفتەکان و جوڵێنەرى گرنگترین ئاڵوگۆڕە ناوخۆییەکانى هەرێم بوون، هەر لە دابەشکردنى بڕیارى سیاسى، دەسەڵات و توانا دارااییەکانەوە تا دوولەتکردنى جوگرافیاى هەرێم و دووبارە یەکگرتنەوەیەکى لەرزۆک لەسایەى جۆریک لە دووئیدارەیی شاراوەدا. مۆتەکەى ناکۆکییەکانیش تا ئێستا بەردەوامە و ئەگەرى قووڵبونەوەشى مەترسیدارترە، بەتایبەت لە بوارى رێكنەخستنی هێزی پێشمەرگە، دەزگا ئەمنیەكان، نەبوونی دیدێكی ستراتیجی هاوبەش بۆ سیاسەت و ئاسایشی دەرەكی هەرێم. ڕوونیشە ئەم ناکۆکییانە هەر تەنها هەڕەشە لەسەر ئاسایشى ناوخۆیى قەوارەکە ناکەن، بەڵکو هۆکاریشن بۆ نەبوونى یەک دیدی بۆ كێشە نیشتمانییەكان لە دەرەوەى هەرێم، وێڕاى نەبوونى یەكڕیزی لەبەردەم ئاڵوگۆڕە دەرەکییەکاندا، کە هەمیشەى سەرچاوەى هەڕەشە و كاریگەریی کوشندەى ئیقلیمی و نێودەوڵەتیى بوون بۆ سەر قەراری سیاسی هەرێم.
٢. قەیرانى دارایى: بەهۆى داڕمانى نرخى نەوت لە بازاڕەکانى جیهاندا، لە ئەنجامى بڵاوبوونەوەى پەتاى کۆرۆنا، زیاد لە پێنج مانگە توانا ئابورییەکانى هەرێمى ئیفلیج کردووە، بەشێوەیەک بەپێى هەندێک سەرچاوە لە مانگی سێ و چوارى ئەمساڵدا کە سەرەتاى قەیرانەکەبوو، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ڕووی ئەو داهاتەی دەستی دەکەوت نزیکەى ٤٥٪ی داهاتی فرۆشتنی نەوتەکەى و ٩٠٪ی داهاتی نێوخۆی کەمی کرد، بەڵکو بەپێى دوا ڕاگەیاندنى فەرمى وەزارەتى دارایى هەرێم لە ١٧/٨/٢٠٢٠ کۆى داهاتى ناوخۆیى هەرێم و داهاتى فرۆشتنى نەوتەکەى (٣٩٠ ملیار دینار) تێناپەڕێنێت، هەرچەندە ڕوون نیە ئەمە داهاتى تەنها مانگێکە یان زیاتر، ئەمەش بە بەراورد بە داهاتى هەر مانگێک لە ساڵى ٢٠١٩دا کە زیاتر لە ٦٠٠ملیار دینار بووە، بەڕێژەى ٣٥٪ کەمى کردووە، ئەمە وێڕاى ئەوەى لەماوەى پێنج مانگى ڕابردوودا حکومەتى بەغداد تەنها (٣٢٠ ملیار دینار)ى وەک بەشە بودجەى مانگانەى هەرێم بۆ هەولێر ناردووە. لە سایەى ئەم دۆخەشدا حکومەتى هەرێم لە هەشت مانگى ڕابردوودا، تەنها موچەى دوو مانگی ئەم ساڵی پێدراوە. لە ماوەى داهاتووشدا پێناچێت بتوانێت بەم نزیکانە بەسەر ئەم قەیرانە داراییەدا زاڵبێت، بەتایبەت گەر تاکۆتایى ئەم ساڵ نرخى نەوت بەرزبوونەوەیەکى ئەوتۆ بەخۆیەوە نەبینێت و دۆخى ئابووریى جیهانیش لەسایەى بڵاوبونەوەى کۆرۆنادا ئاسایی نەبێتەوە و هیچ هەوڵ و نەخشە ڕێگایەکى ئەوتۆش بۆ ڕزگاربوون لە ئابوورى ڕەیعى نەوت و کۆمەڵگاى بەرخۆریى لە ئارادا نەبێت و ڕەوشى بەرەوپێشچوونى پرۆسەى ڕێککەوتنیش لەنێوان هەرێم و بەغدا وەک ماوەى ڕابردوو بەسستى بمێنێتەوە، ئەگەرچى لەم دواییانەدا (وەک تروسکاییەکی کەم) هەردوولا بە جۆرێک نیمچە چارەسەر گەیشتوون.
٣. قەیرانى بڵاوبوونەوەی پەتاى کۆرۆنا: هەرچەندە حکومەتى هەرێمى کوردستان لەسەرەتاى بڵاوبوونەوەى پەتاکە، لە مانگى سێ و چوارى ئەمساڵدا، توانى ئاستێکى باش بۆ ڕوبەڕووبونەوەى پەتاکە نیشان بدات، بەڵام لە ناوەڕاستى مانگى شەشەوە ژمارەى توشبووان و مردووان بە پەتاکە، لە هەرێمى کوردستان، بەردەوام ڕووى لە زیادبوون کردووە، بەشێوەیەک کە تەنها لەم مانگەدا ژمارەى توشبووان لە پاریزگاکانى هەرێمدا لە نێوان ١٣- ١٤٪ى کۆى توشبوانى عێراق بووە، ئەمەش بارگرانییەکى لە سەر نەخۆشخانە و دەزگاکانى کەرتى تەندروستیى هەرێم دروستکردوە، کە هەر خۆى لە بنچینەدا بەدەست چەندین کێشەوە ناڵاندوویەتى، هەر لە کەمى نەخۆشخانە، کەمى جێگاى نەخۆش، کەمى کادر و کارمەندى تەندروستییەوە تا کەمى دەرمان و پێویستیەکانی دی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەى هەر نەخۆشیەکى درم و کوشندە. لەسایەى ئەم دۆخەى لاوازى کەرتى تەندروستى و بەردەوامبوونى قەیرانى ئابووریشدا، پێناچیت هەرێمى کوردستان بتوانێت لە ماوەى نزیکدا بە ئاستێکى پێویست ڕێگری لە بڵاوبونەوەى زیاترى پەتاکە بکات و بەر لە زیادبوونى قوربانیەکانیشى بگرێت.
٤. گرفتەکانى حوکمڕانى باش: بارتەقاى سەرجەم ئەو قەیرانانەى پێشوو، هەمیشە پرۆسەى حوکمڕانى هەرێم پڕگرفت و هەڵبەز و دابەز بووە لەنێوان بەکارهێنانى ناکامڵى چەند ئامرازێکى دیموکراسییانەى وەک هەڵبژاردن، ئازادییەکانى ڕۆژنامەگەرى، ڕادەربڕین و کۆبوونەوەى گشتى، بەڵام بە ئاشکرا پێشێلکردنیان، داننان بە ئۆپۆزسیۆن و ڕکابەرایەتیکردنى دەسەڵات بەڵام زامننەکردنى ڕۆڵییان، بەیاساییکردنى بنەماکانى ناناوەندێتى کارگێڕى و دارایى لە یەکە کارگێڕى و جوگرافییەکاندا بەڵام پابەندنەبوون بەتەواو شۆڕکردنەوەى دەسەڵات بۆیان. لەپاڵ گرفتى سەربەخۆیى پەرلەمان و دەسەڵاتى دادوەرى و دامەزراوەکانى کۆمەڵگاى مەدەنى، کە بەپێى ڕیتمى پەیوەندیی نێوان هێز و پارتە باڵادەستەکان ئەم دامەزراوانەش دوچارى ناکارایى، پەکخستن و پەراوێزخستن بوونەتەوە. ئەمە وێڕاى کیشەکانى بوارى دابەشکردنى خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان، تەندروستى، پەروەردە و فێرکردن و دەستەبەرى کۆمەڵایەتى، سەرەڕاى هەڵاوسانى ژمارەى فەرمانبەران و زۆربوونى دامەزراوە کارگێڕییەکانى هەرێم بەراورد بەلاوازى ئەدا و بەرهەمیان، زیاتر لەمەش گرفتى بڵاوبوونەوەى بەرچاوى گەندەڵی كە تەواو متمانەی هاوڵاتیانى بە دامەزراوە حکومییەكان كەم كردۆتەوە.
– ئاڵنگارییە دەرەکییەکان:
١. لاوازبوونى پێگەى کورد لە بەغدا: پێچەوانەى ئەو ڕۆڵە گەورەیەى کە هێزى پێشمەرگەى کوردستان لە کاتى جەنگ دژى داعش هەیبوو، دواى یەکلابوونەوەى ئەم جەنگە و بێ ئاکامبوونى هەوڵى ڕیفراندۆم و پاشەکشێپێکردنى هێزەکانى پیشمەرگە لە ناوچە جێناکۆکەکان و گەڕاندنەوەى دەسەڵاتى کارگێڕیى هەرێم بۆ سنورەکانى پێش ٩/٤/٢٠٠٣، هەژموونى هێزە کوردییەکان و نەخشى هەرێمى کوردستانیش لە سیاسەتى عێراقیدا ڕووى لە کزبوون و لاوازبوون کردووە. تادێت ڕەخنەى نەیارانى کورد و هەرێم لە بەغداد زیاد دەکات، دەنگ و ناڕەزایى ئەو هێزانەش بڵندتر دەبێت کە سیاسەت و ئابووریى کوردستان بە قورساییەکى گەورە لەسەر شانى عێراق دەزانن، بەڵکوى لەئێستادا لێدان لە کورد و سیاسەت و ڕەمزەکانى بووەتە کەرەستەیەکى سیاسى بەهێز کە لەکاتى تەقینەوەى قەیرانەکاندا و لەسەروەختى نزیکبوونەوەى وادەى هەڵبژاردنەکدا، هەندێک هێز و کەسایەتی بۆ تەسکینکردنى شەقام و کۆکردنەوەى دەنگى زیاتر بۆ ئاژواندنى ماشێنى “ئەنتى کورد” بەگەڕى دەخەن. بەڵکو ئەم ڕەوشە بە ئاستێک گەیشتووە هەندێک هێزى عێراقى داواى هەموارکردنى دەستوور و سڕینەوەى بنەما و ئامرازەکانى فیدراڵییەت دەکەن، گوایە ئەم بنەما و ئامرازانە ڕێخۆشکەر بوون بۆ زیادەڕەوییەکانى کورد بەسەر دەستوور و ئابووریى عێراقدا و پێویستە کوردستان و هەرێمەکەى بگەڕێنرێنەوە بۆ ئەو قەوارەیەى کە شایستەین و لە باشترین ئاستیشدا نابێت لە لامەرکەزى ئیدارى زیاتریان پێ ڕەوا ببینرێت. بۆیە لەپاڵ سەختبوونى ئاکامەکانى قەیرانى ئابووری لەسەر شانى عێراق، ڕەنگە یەکێک لە هۆکارەکانى بە سستى ڕێکردنى هەنگاوەکانى گەڕى ئەمجارەى ڕێککەوتنى نێوان هەولێر و بەغدا لاوازبوونى ڕۆڵ و پێگەى هەرێم بێت لە عێراقدا. ئەمە وێڕاى ئەوەى خودی هەڕێمیش لە دواى ساڵى ٢٠١٢ەوە، بەتایبەت دواى گرتنەبەرى سیاسەتى “ئابووریى سەربەخۆ” لە ٢٠١٤دا، جۆرێک لە بێ منەتى سیاسى و ئابوورى بەرامبەر بە حکومەتى فیدراڵى پیشان داوە کە لە ئێستادا بەغدا بارى ئەو بێ منەتییە بە هەولێر دەفرۆشێتەوە.
٢. پاشەکشێى پشتیوانى ئەمریکا بۆ کورد: لە دواى ٢٠٠٣ تا ٢٠١٧ لە تێڕاونینى ئەمریکییەکاندا کورد، لە پاڵ سوننە و هێزە عێراقییە لیبراڵەکاندا، هاوکارێکى کارا بوون بۆ سەرخستنى ململانێکانى لەگەڵ ئێران و گروپە تیرۆریستییەکان لە عێراق و ناوچەکەدا، بەڵام لەدواى بێ ئومێدبوون لە بەدیموکراتیکردنى دەوڵەتى عێراق و کشانەوە لە ڕێککەوتننامەى ئەتۆمى ئێران و زیادبوونى هەوڵەکان بۆ ناچارکردنى ئەمریکا بە کشاندنەوەى خێراى هێزەکانى لە عێراقدا، لەسایەى زیادبوونى هەژموونى هێز و لایەنە سیاسى و چەکدارییە وابەستەکانى ئێران لە دامەزراوە تەشریعى و سەربازییەکانى عێراقدا و گرتنى جێپێیەکیش لە پێکهاتەى حکومەتدا، ئەمریکاى ناچارکرد بۆ سەرخستنى ئامانجەکانى و پارسەنگکردنى ڕووبەڕوبونەوەکانى لەگەڵ ئێران، چیدى گرەو لەسەر پشتیوانى کورد یان سوننە یان هەر هێزێکى دىکە نەکات، بەڵکو ڕاستەوخۆ لەگەڵ دامەزراوە سەرەکى و باڵاکانى عێراق خۆی بکەوێتە گفتوگۆى ستراتیژى، ئەمەش هێندەى تر پێگەى کوردى لە عێراق و سیاسىەتى زلهێزەکاندا لاواز کرد، بەشێوەییەک هەندێک باوەڕیان وایە هێشتا کورد بێهەودا لە هەوڵى دەربازبووندایە لەو گۆشەگیرى و پەراوێزخستنەى کە لە دواى ڕیفراندۆمەکەى ٢٠١٧وە لە نەخشەى سیاسەتى ئەمریکا و زلهێزە نێودەوڵەتى و ئیقلیمییەکاندا دووچارى بووە.
٣. زیادبوونى هەژموونى هێزە ئیقلیمییەکان: هەرچەندە لەدواى ١٩٩١ هەمیشە گرژی و شه‌ڕى نێوان تورکیا و پارته كوردییه‌كانی (پەكەكە)، هەروەها ئێران و هێزە کوردییەکانى (كۆمه‌ڵه و دیموكرات)، كێشه‌ی ئه‌منی و سیاسییان بۆ هه‌رێمی كوردستان دروست كردووە. بەڵام دوامەرامى جوڵە و دەسوەردانەکانى هەردوو هێزى ئیقلیمى لە هەرێمى کوردستاندا تەنها سەرکوتکردنى پارتە نەیارەکانیان نییە بەڵکو بەئامانجگرتنى خودى ئاسایشى قەوارەى هەرێمیشە، هەر بۆ نمونە لەدواى ڕیفراندۆمى ٢٠١٧ تورکیا، لە ترسى ڕاگەیاندنی لکاندنی کەرکوک بە هەرێمەوە، کە هەمیشە کەرکوک و تورکمانەکانى عێراق لە خەیاڵدانى جیۆپۆڵەتیکى تورکیادا درێژکراوەى خاک و خەڵکى وڵاتەکەین، بۆیە هەڵوێستێکی توندی دژەڕیفراندۆمی نیشاندا و پشتیوانى بەهێزی عەبادی سەرۆکوەزیرانى ئەودەمى عێراقى کرد، کە بە سوپا و حەشدی شەعبی پیشڕەوەى بۆ ناو کەرکوک بکەن. هەرچى هەڵوێستى ئێرانیشە، شاراوە نییە کە خودى قاسم سلێمانى ڕاستەوخۆ سەرپەرشتیی لەشکرکێشى سوپاى عێراق و میلیشیا عێراقییە پرۆئێرانییەکانی دەکرد بۆ گرتنەوەى بەشێک لە ناوچە جێناکۆکەکان. لەئێستاشدا لەشکرکێشى و جوڵە سەربازییەکانى ئەم دواییەى هەردوو وڵاتی دژ بە پارت و هێزە نەیارەکانیان لەناو خاکى هەرێمى کوردستاندا ئەگەرى دروستکردنى مەترسى گەورەی بۆ سەر قەوارەى هەرێم هەیە، بەتایبەت هێرشە ئاسمانى و سەربازییەکانى ئەم دوواییەى تورکیا لەناو خاکى هەرێمى کوردستاندا پێشبینى ئەوەى لێدەکرێت ئامانج لێى دروستكردنی ئه‌و پشتێنه ئه‌منییه بێت كه چه‌ندین ساڵه دەیەوێت لە سنووره‌كانی هه‌رێمى کوردستاندا دروستی بكات، مەترسى هاتنەدى ئەم پێشبینییەش بۆسەر هەرێم ئەوسا گەورەتر دەردەکەوێ کە ئەگەر هەیە بە ڕه‌زامه‌ندی ده‌سه‌ڵاتدارانی عێراق ئەو هێرشانەى تورکیا ئه‌نجام درابێت. بۆیە لەسایەى بێتوانایی حكو‌مه‌تی هه‌رێمى کوردستان له به‌رپه‌رچدانه‌وه‌ی هێرشه‌كانی توركیا و ڕێگرتن له په‌كه‌كه بۆ هێرشكردنه سه‌ر توركیا، ڕه‌نگه یه‌كێك له ئاکامەكان بڵاوەپێكردنی هێزی عێراقی و نێوده‌وڵه‌تی بێت بۆ پاراستنی سنووره‌كانی هه‌رێم له شه‌ڕی په‌كه‌كه و توركیا، سه‌رباری ئه‌مە ڕه‌نگه وڵاتانی دراوسێ بۆ لاوازكردنی ڕۆڵی ئیقلیمی هه‌رێم بەوە قایلبن کە ڕۆڵی زیاتر به سوپاى فیدڕاڵی عێراق بدرێت له هه‌ر ته‌رتیباتێكی ئاینده‌یی بۆ پاراستنی سنووره نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان، بەمەش حکومەتى هەرێمى کوردستان لەڕووى سیاسی و ئاسایشى نیشتمانییەوە هەژموونى بەسەر سنوورەکانى خۆیدا لەدەست دەدات و لەڕووى ئابووریشەوە زەبرێکى گەورە بەر داهاتى خاڵە سنوورییەکانى دەکەوێت.
– سیناریۆکانى ئایندەى قەوارەى هەرێمى کوردستان
لەسایەى ئەو ئاڵنگارییە ناوخۆیى و دەرەکیانەى سەرەوەدا دەشێت بۆ ئایندەى قەوارەى هەرێم پێشبینى ئەم سیناریۆیانە بکرێت:
یەکەم: مانەوەى قەوارەى هەرێم وەک ئیستاى، کە نزیکترین و لۆژیکیترین سیناریۆیە، بەڵام مەوداى بەردەوامبوونى لەسایەى ئاڵنگارییەکانى حوکمڕانى خراپى هەرێمدا کورتخایەن دەبێت، ئەگەر دەسەڵاتدارانى هەرێم چاکسازی گشتگیر لە کۆى کایە سیاسى و ئابوریی و کارگێڕییەکاندا نەکەن، کە دوورنییە دەنگى ناڕەزایەتییەکانى چەند چینێک، کە خەریکە لە زۆرێک لە شارەکاندا سەرهەڵدەدات، زیاتربێت و بەرەو خۆپیشاندانى فراوانتر بچێت، هەڵبەت ئەوساش یەکێک لە داواکارییە سەرەکییەکان دەسلەکارکێشانەوەى کابینەى حکومەت و هەڵوەشاندنەوەى پەرلەمان و هەڵبژاردنى پێشوەخت دەبێت. ئەوکات دوورنیە کەلێگ لە سیناریۆکانى سەروەختى خۆپشاندانەکانى تشرینى پار لە عێراق لە هەرێمیش دووبارە ببنەوە، کە دواجار سەرى کێشا بۆ توندوتیژى دژى خۆپیشاندەران و بەدواشیدا دەسپێلەکارکێشانەوەى حکومەت و قووڵبونەوەى قەیرانى دووبارە پێکهێنانەوەى حکومەتێکى نوێی لێ وەبەرهات.
دووەم: هەڵوەشاندنەوە یان بچوککردنەوەى قەوارى ئێستاى هەرێمى کوردستان و گەڕاندنەوەى بۆ دۆخێکى کارگێڕیی لاوازى ئەوتۆ کە لە کۆتوبەندەکانى لامەرکەزییەکەى پێش ڕاپەڕینى ١٩٩١ زیاتر نەبێت، بەتایبەت کە بەپێى تێڕوانینى هەندێک لە هێزە عێراقییەکان دەبێت دواجار ئامانج لە ڕێککەتنى ئەمجارەى بەغداد و هەولێر تووندکردنى زیاترى ئەو کۆتوبەندانە بێت و دواتر بە هەمووارکردنى دەستور و هەڵوەشاندنەوەى بنەما فیدراڵییەکان کۆتایی بەو لادانە سى ساڵییە بهێنرێت کە پێى دەوترێت “دیاردەى هەرێمى کوردستان”. ئەمە جگە لەوەى لە ئێستادا هەندێک هێزی عێراقی و كەسایەتی كورد، بۆ هەڵبژاردنەكانی ئایندە، هەوڵی دروستكردنی ئاراستەیەك بۆ هێنانەدى ئەو ئامانجە دەدەن، هەرچەندە ڕادەى سەرکەوتنى ئەم ئاڕاستەیە بەندە بەڕادەى پشتیوانى دەنگدەرى کورد بۆ سەرخستنى و ڕادەى جێگیربوون گوتارى نیشتمانچێتى عێراقى و ڕادەى ئامادەیى حکومەتى فیدراڵى بۆ هاوکاریکردنى دارایى هەرێم و سووکردنى بارگرانییەکانى قەیرانى ئابوورى لەسەر بژێوى زۆرینەى خەڵکى هەرێم، بەڵام لەسایەى ئەو بەرگە تایەفییەى کە حکومەتى عێراقى لە ماوەى ١٥ ساڵى ڕابردوودا پۆشیویەتى زەمینەى بونیادنانى ئەم ڕەهەندانە لاوازە.
سێیەم: دابەشبوون یان سەرلەنوێ ڕێکخستنەى دۆخى ناوخۆى هەرێم بۆ دوو قەوارە یان دوو ناوچەى جێى هەژموونى سیاسى و یاسایى و سەربازى لێکچوودا، جا بەشێوەیەى توندوتیژى و بە هۆى قووڵبوونەوەى ناکۆکییە ناوخۆییەکانى نێوان هەردوو پارتى گەورەى دەسەڵات بێت، یان بە حوکمى لێکتێگەیشتنى نێوانیان بێت بۆ زەرورەت و سوودەکانى ڕێکخستنەوەیەکى لەم جۆرە بەشێوەیەکى یاسایى و ئاشتیانە و بەپێى بنەماکانى ناناوەندێتییەکى سیاسى و دارایى دروست، کە بتوانێت بارگرانییە کارگێڕى و داراییەکانى هەردوولا لەسەر حکومەتى ناوەندى ئەوساى هەرێمى کوردستان سووک بکات. هەڵبەت ڕێککەوتنى ئاشتیانە لەسەر ئەم هەر سیناریۆیەک کە بۆ زیادکردنى گەشەپێدانى توانا ئابوورى و مرۆییەکەنى هەرێم بێت و بۆ کاراکردن و زوو بەدەنگەوەچونى پێداویستییەکانى خەڵک بێت و بۆ هێنانەدى ئامانجە ستراتیجییەکانى کورد بێت، لەنێوخۆ و عێراق و دەرەوەشدا، بێ سوود نابێت و جێگاى پشتگیرییشە.
چوارەم: بەکارخستنى کارتى ڕیفراندۆم و ڕاگەیاندنى سەربەخۆیى هەرێمى کوردستان و جیابوونەوە لە دەوڵەتى عێراق، کە لەڕووى واقیعییەوە سیناریۆیەکى زەحمەتە، بەڵام دەشێت وەک خۆزگەیەکى دەسەڵاتداران بۆ تەنفیسکردنى فشارى بەشێک لە ئاڵنگارییەکانى ناوخۆ، یان بۆ فشارکردنەسەر عێراق بە قبوڵکردنى ڕێککەوتنێکى پڕدەستکەوتى سیاسى و دارایى زیاتر بۆ هەرێم، پەناى بۆ ببرێت. دیارە بە لۆژیکیکردنى ئەم سیناریۆیە بەندە بە گۆڕانى گەورە لە هەڵوێستى وڵاتانى زلهێزى نێودەوڵەتى و هەرێمی بەرامبەر بەم بژاردەیە بە ئاڕاستەیەکى ئەرێنی وەها کە تەواو کە لەگەڵ هەڵوێستەکەدا ساز بێت. ڕەنگە بژاردەى لۆژیکیانەتر ئەوەبێت کە سەرەتا هەوڵ بدرێت، بە ڕێککەوتن لەگەڵ بەغداد یان بە ناچارکردنى، قەوارەى هەرێم لەسەر بنەماکانى کۆنفیدراڵى، وەک قۆناغێکى ڕاگوزەرى، ڕێکبخرێتەوە. هەڵبەت قایلبوون بە بژاردەیەکى لەم جۆرەش، کە بۆ ئامانجە دوورمەداکانى کورد بەسوودە، دەبێت دەرفەتى ستراتیژى، سیاسى و ئابوورییش بۆ عێراق مسۆگەر بکات.
کەواتە، هەرچەندە هەندێک لەم سیناریۆیانە هەڵگرى دەرفەتن بۆ کوردستان و هەرێمەکەى بەڵام زۆربەیان سەرچاوەى هەڕەشەن، بۆ وەرگرتنى زۆرترین سوودیش لەهەر دەرفەتێک، ئەو پێشنیارەى دەبێت بڕیار بەدەستانى هەرێم ڕەچاوى بکەن ئەوەیە کە: گرفتەکانى هەرێم گشتگیر و هەمەلایەنن، بۆیە چارەسەریشیان دەبێت هەمەلایەنە بێت، کێشەى هەرێم تەنیا کێشەى مووچە و دارایى نییە، هەرچەندە لە ئێستادا بەرچاوترین کێشەیە، بۆیە بە تەنها چاکسازى لەم بوارەدا چارەسەر نییە، بەڵکو دەبێت پێ بە پێى هەر هەنگاوێکى چاکسازی دارایی هەوڵ بۆ هەڵگرتنى چەندین هەنگاوى تر لە بواری تردا بنرێت وەک: بەکۆتاگەیاندنى پرۆسەى پەسەندکردنى دەستوور و سەروەرکردنى بنەماکانى لە هەر هەنگاوێکیترى چاکسازیدا، ڕێکخستنەوەى هێزى پێشمەرگە و بەدامەزراوەییکردنى، کاراکردنى ناناوەندێتى، ڕووبەڕووبونەوەى جدى گەندەڵى و بنبڕکردنى، گەڕاندنەوى ڕێز و بڕیار بۆ دامەزراوە سیاسییە هەڵبژێردراوە باڵاکان، هەوڵدان بۆ فرە ڕەهەندکردنى ئابوورى و کەمکردنەوەى پشبەستنى تاک ڕەهەند بە ئابووریى بەرخۆرى نەوت و چەندین هەنگاوى دیکە.
تەوەری دووەم:
ئاسۆی نادیاری پرۆسەی خوێندن لە وەزارەتەکانی په‌روه‌رده و خوێندنى باڵادا
بڵاوبونه‌وه‌ى په‌تاى كۆڤيد 19 وه‌كو په‌تايه‌كى ڤايرۆسیى جيهانى، كاريگه‌رى له‌سه‌ر هه‌موو سێكته‌ره‌كانى ژيان دروست كرد و لێكه‌وته‌كانى تا ماوه‌يه‌كى درێژخایەن بەردەوام دەبن و كاريگه‌ریش له‌سه‌ر شێواز و چۆنێتى مامه‌ڵه له‌گه‌ڵكردنیدا ده‌بێت، چونكه ره‌فتارى ڤايرۆسه‌كه و نه‌بونى وەڵام و چارەسەرێکی زانستى یەکلاکەرەوە، له لايه‌ك ئاسۆى لێڵ كردوه، له لايه‌كى تر كاريگه‌رى گه‌وره‌ى له‌سه‌ر ئه‌رك و ڕۆڵه‌كان دروست كردوه و بڕياردانی له‌سه‌ر ئاينده‌ى هه‌ر سێكته‌رێك سەخت کردووە تا ملكه‌چى هه‌ڵسه‌نگاندنه ته‌ندروستيه‌كان بێت، ژينگه‌ى سايكۆلۆژياى كاركردن و بڕياردانى به‌شێوه‌يه‌ك له شێوه‌كان وەرچەرخاندووە. كه‌رتى په‌روه‌رده و ته‌ندروستى له جيهان به گشتى و له كوردستان به تايبه‌تى له ژێر كاريگه‌رى ئه‌م دۆخه تازه‌يه‌دا ڕووبه‌ڕووى چەندین بەربەست بووەتەوە کە شایەنی هه‌ڵوه‌سته له‌سه‌ركردنن.
كه‌رتى خوێندنى باڵا و په‌روه‌رده‌ى هه‌رێمى كوردستان به‌سه‌ر كه‌رتى گشتى و كه‌رتى تايبه‌تدا دابه‌ش بووه، به دوو ياساى جياواز په‌يكه‌ره كارگێرى و داراييه‌كانيان دياری كراوه، له‌و چوارچێوه‌يه‌دا ياسا سيسته‌مى خوێندنى ئه‌م دوو كه‌رته‌ى ڕێكخستووه، هه‌ردوو كه‌رته‌كه له‌ژێر چه‌ترى چاودێرى ياسا و ڕێنماييه‌كانى ئه‌م دوو وه‌زاره‌ته‌دا ئاراسته ده‌كرێن.
سيسته‌مى فێركردن و یاساکانی له كوردستاندا لەماوەى ڕابردوودا خۆى له پشتيوانى و پشت ئه‌ستوربوون به ته‌كنه‌لۆجياى (فێركارى ئه‌ليكترۆنى لە دوورەوە – التعليم عن بعد) به‌دوور گرتووه، ئه‌مه‌ش له لايه‌ك به‌هۆى ئاسته‌نگه ياساييه‌كانییەوەیەتی بۆ نمونه وه‌زاره‌تى خوێندنى باڵا پشت ئه‌ستوره به ياساى ژماره 10ى ساڵى 2008 کە تا ئێستا هه‌موار نه‌كراوەتەوە، هه‌روه‌ها ياساى ژماره 2ى ساڵى ٢٠١٣ى زانكۆ تايبه‌ته‌كان، گۆڕانكارييه خێراكانى بوارى ته‌كنه‌لۆجيای بۆ پرۆسەی فێربوونی ئۆنلاین و “لە دوورەوە”ی ڕەچاو نەکردووە، لەکاتێکدا لە خوێندنى مۆدێرندا وه‌ك سه‌رچاوه‌يه‌كى سه‌ره‌كى و پاڵپشتكار له ڕوودانی فێربوون و گواستنه‌وه‌ى مه‌عريفە و ئاڵوگۆڕی زانيارییدا چەسپاوە. بەڵام بە پێچەوانەوە فێربوونی ئۆنلاین و لەدوورەوە به پێى ياسا و ڕێنماييه به‌ركاره‌كان له هه‌رێمى كوردستاندا و بە تایبەت لە ئانی يه‌كسانكردن و متمانەدان بە بڕوانامه و فێرگەکان دەچێتە ژێر پرسیارەوە، جیا لە ڕیگرییە یاساییەکانی، لاوازى ژێرخانى ته‌كنه‌لۆژيا و خراپی هێڵەکان و توانای مرۆیی بۆ سوودوەرگرتن لە تەکنۆلۆژیای هاوچەرخ هۆكارێكى ترە بۆ کەمی بەکارهێنانی كليل و زمانه سه‌ره‌كيه‌كانى ئەم بوارە و سوود لێوەرگرتنی، وەک بەشێک لەچارەسەر، بە پێچەوانەوە خودی پرۆسەی بەکارهێنانەکە وا خەریکە دەبێتە بەشێک لە کێشەکە.
– ئاسته‌نگەکانى بەردەم هەردوو كه‌رتی په‌روه‌ردە و خوێندنى باڵا:
بۆ دیاریکردنی لێكه‌وته‌كانى كۆڤيد 19 له‌سه‌ر كه‌رتەکانی په‌روه‌ردە و خوێندنى باڵا، باشتره بۆ هه‌ر كه‌رتێكيان به جيا ئاستەنگە سه‌ره‌كيه‌كانی بخرێنەڕوو:
١. كه‌رتى په‌روه‌رده:
أ. ئاماده‌نه‌بوونى ژێرخانێكى په‌روه‌رده‌يى و هەبوونی ته‌كنه‌لۆژیای تۆكمه و پێویست، هەر لە كه‌مى قوتابخانە، ژماره‌ى زۆرى خوێندكارانەوە تا پێداويستيه‌كانى کۆی پرۆسەی ڕوودانی فێربوون.
ب. گرفتى کەمی پاڵپشتى دارايى و قه‌يرانى مووچه، کێشەسازە و ئه‌گه‌ری بایکۆت و بە دەمەوە چوونی مامۆستايانى كه‌رتى په‌روه‌ردەی بە کراوەیی هێشتووەتەوە و بگرە دوور نییە پرۆسه‌ى خوێندنیش په‌ك بخه‌ن.
ج. سوودوه‌رنه‌گرتن له كاتى پشووه‌كانی ماوەی کەرەنتینە و پشووی درێژی هاوین بە مەبەستی ئامادەسازی توانای مرۆیی کەرتی پەروەردە وەک ڕاهێنانى مامۆستايان و په‌روه‌رده‌كاران بۆ زياتر شاره‌زابوون و زه‌مينه‌سازى بۆ پرۆسه‌ى خوێندنى ئه‌ليكترۆنى و گونجاو بە دۆخی تازەی سەردەمی کۆرۆنا.
د. نه‌بوون و سستی كولتوورى مامه‌ڵه‌كردنى مامۆستايان و خوێندكاران له‌گه‌ڵ ته‌كنه‌لۆجياى سه‌رده‌م و ڕاهاتن له‌گه‌ڵ مۆدێلى كلاسيكى و خووگرتن بە خوێندنى ڕووبه‌ڕوو.
ز. بوونی دۆخى سايكۆلۆژى ناجێگیر کە نائومێدى و بێ متمانەیی به‌رامبه‌ر به ئاسۆ و داهاتوى خوێندن دروست كردووه.
هـ. كه‌رتى تايبه‌ت له په‌روه‌رده تاڕادەیەک بەشێکی ئه‌م گرفتانه‌ى تێپه‌ڕاندووه، به‌ڵام گرفتی سەرەکی و ڕێگری بەردەم هاووڵاتيان به‌رامبه‌ر به‌م كه‌رتە، گرانى كرێى خوێندن و چاره‌سه‌ره له ناكاوەکانیانە، کە دیسان جۆرێک لە سستی لە کارەکانی ئەم کەرتە و بازاڕەکەیدا سازاندووە.
و. گرانی هێڵەکان و خراپی پەخش و لاوازی گەیاندن و ئالیەتی گەیاندن لە تۆڕکانی ئینتەرنێتدا، هۆکارێکی دیکەی هاوکارنەبوونی بەکارهێنان و سوودوەرگرنن لە پرۆسە و ئالیەتەکانی خوێندنى ئۆنلاین و فێربوونی لەدوورەویە.
٢. خوێندنى باڵا:
به‌ِشێكى زۆر له‌و گرفتانه‌ى لە كه‌رتى په‌روه‌ردەدا هه‌يه له كه‌رتى خوێندنى باڵاشدا هه‌يه، له‌وانه:
أ. ژماره‌ى زۆرى خوێندكاران، نه‌بونى ژێرخان و پێداويستيه‌كان له پێداويستيه سه‌ره‌تاييه‌كانه‌وه بۆ پێداويستى تاقيگه‌ی و كه‌ره‌سته‌ى تاقيگەیی، تا كه‌مى هۆڵه‌كانى خوێندن و هۆڵى خوێندنى ئه‌ليكترۆنى و زيره‌ك و …تاد.
ب. ناڕه‌زايى و بێهيوایى مامۆستايان و ده‌سته‌ى وانه‌وتنه‌وه‌ى زانكۆيى له گرفتى پاڵپشتى دارايى و نه‌بوون و دواكه‌وتنى موچه، وایکردووە کە هەڕشەی تووندتربوونی ناڕەزاییەکان پەرە بگرێت و دووریش نییە بايكۆتى سەرانسەری خوێندنی لە زانکۆکاندا لێبکەوێتەوە.
ج. کەموکوورتی ژێرخانى ئه‌ليكترۆنى زانكۆكان: خراپى هێڵه‌كانى ئينته‌رنێت، گرفتى کەمی ئامرازه زيرەکە‌كان لاى مامۆستایان و خوێندكاران، ڕاهاتن و خووگرتن له‌سه‌ر ئامرازە كلاسيكییەکان، واى كردوه زه‌مينه‌ى پابه‌ندبوون و ئاماده‌بونى مامۆستا و خوێندكاران بۆ پرۆسه‌كه لاواز بکات. ئه‌زمونكردنى خوێندنى ئه‌ليكترونى له وه‌رزى يه‌كه‌مى خوێندنى ئه‌ليكترۆنى پاڵپشتيكار ئه‌و ڕاستيه‌ى ده‌رخست كه هێشتا زه‌مينه‌ى ئه‌م مۆدێله له كوردستاندا لانیکەم لە ڕووی دابینکردنی پێداويستی (کەرەستە و گەیاندن)، ڕاهێنان و ئه‌زمونەوە کوورتی هێناوە.
د. هه‌مووارنه‌كردنه‌وه‌ى ياساكانى وه‌زاره‌تى خوێندنى باڵا و گونجاندنى له‌گه‌ڵ سه‌رده‌مه‌كه بۆته له‌مپه‌ری به‌رده‌م ئامادەسازیی و کەشڕەخساندن بۆ خۆگونجاندن و مانه‌وه‌ى ژێرخانى خوێندنى كلاسيكى، به بەڵگەی ئه‌وه‌ى ئه‌م گرفتانه به‌ڕێژەیەکی كه‌متر له زانكۆ تايبه‌ته‌كاندا بوونيان هه‌يه.
هـ. لاوازی هێڵ و په‌يوه‌ندى پته‌و له‌گه‌ڵ ناوه‌نده زانستىيه‌كان له وڵاتانى پێشكه‌وتوو و سوودوه‌رگرتن له توانا و به‌رهه‌مه‌كانيان.
و. شێوازی بەڕێوەبردنی به‌شه ناوخۆييه‌كان: له‌لايه‌ك له‌به‌رئه‌وه‌ى بەڕێوەبردنیان تێچوويه‌كى دارايى زۆری ده‌وێت و حكومه‌تيش له قه‌يرانێکی سەختی دارايیدايه، له‌لايه‌كى تر ده‌بێته کێڵگەی بڵاوبوونه‌وه‌ى په‌تاكه، به‌هۆى جۆری باوی بەڕێوەبردن و کۆبوونەوە و كۆنترۆڵكردن و تێكه‌ڵاوى خوێندکارانەوە.
– سيناريۆکانی بەردەم پرۆسەی خوێندن لە هەرێمى کوردستان:
ئه‌وه‌ى تائێستا هه‌يه، بۆ زانينی ئەوەی چى له داهاتودا ڕووده‌دات و پرۆسه‌ى په‌روه‌رده و خوێندن بۆ ساڵى خوێندنى ٢٠٢٠ – ٢٠٢١ چۆن و كه‌ى ده‌ست پێده‌كات، پێشنيارێکى وه‌زاره‌تى خوێندنى باڵاو توێژينه‌وه‌ى زانستيه بۆ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ى پرۆسه‌ى خوێندن، هاوکات وه‌زاره‌تى په‌روه‌رده لانى كه‌م تەتەڵەی ئەم ئەگەرانە ده‌كات:
١. خوێندنى ئه‌ليكترۆنى و داخستنی ده‌رگاى قوتابخانه‌كان، تا ئەوکاتەی ئاسۆ و چاره‌سه‌ر بۆ سنورداركردن و بنه‌بڕکردنی په‌تاى كۆرۆنا و هه‌ڵسه‌نگاندە ته‌ندروستىییەکان ڕوونتر دەبنەوە.
٢. دابه‌شكردنى ڕۆژه‌كانى هه‌فته بۆ دوو ماوه‌ى خوێندن، واته دابه‌شكردنى پۆله‌كان و كاته‌كانى ده‌وام بۆ دوو ده‌وام و سێ ڕۆژ له‌هه‌فته‌يه‌كدا.
٣. كردنه‌وه‌ى ته‌واوى خوێندن وه‌كو ساڵانى پێشوو، به ڕه‌چاوكردنى ڕێنماييە ته‌ندروستیەکان و دواخستنى ده‌ستپێكردنه‌وه‌ى خوێندن بۆ سه‌ره‌تاي مانگى تشرينى يه‌كه‌م، لەگەڵ كه‌مكردنه‌وه‌ى كاتژمێره‌كانى خوێندن و دووریش نییە خوێندن ته‌نها ئه‌و بابەتانە بگرێتەوە کە وەزارەت بە سه‌ره‌كيیان دەناسێنێت.
هه‌ريه‌ك له‌م سيناريۆنانه گرفتی خۆیان هەیە و پیادەکردنیان ئاسان نييه، سيناريۆى يه‌كه‌م به تايبه‌ت له قوتابخانه حكوميه‌كان سه‌ركه‌وتو نابێت له‌به‌ر ئاسته‌نگی نه‌بوونى ژێرخانى ئه‌ليكترۆنى. سيناريۆى دووه‌م گرفتى زۆرتره، له‌وانەش زۆربوونى ده‌وامى مامۆستايان له چوار ڕۆژه‌وه بۆ شه‌ش رۆژى هه‌فتە، ئه‌مه جگه له‌وه‌ى بەشێکی قوتابخانه‌كان خۆیان له بنەڕەتدا دوو ده‌وامین.
سيناريۆى سێيه‌م ئه‌وه‌يه، له‌به‌رئه‌وه‌ى به‌پێى هه‌ڵسه‌نگاندنه پزيشكى و توێژينه‌وه‌كان منداڵ و تا ته‌مه‌نى هه‌ژده‌ساڵ كه‌متر ئه‌م په‌تايه كاريگه‌رييان له‌سه‌ر دروست ده‌كات و كاتژمێری کەم و ته‌نها ئه‌و مادانه‌ى سه‌ره‌كين، له دوو سيناريۆكه‌ى تر سه‌ركه‌وتووتر دەردەکەوێت، بەڵام جێبەجێکردنی ئەم سیناریۆیەش دیسانەوە پەیوەستە بە هه‌ڵسه‌نگاندنه پزيشكيه‌کانەوە و ئەوان بڕيارى یەکلاکەرەوە له بارەیە‌وه ده‌ده‌ن.
سيناريۆكانى خوێندنى باڵا: به پێى ئه‌و پێشنياره‌ى ئه‌نجومه‌نى وه‌زاره‌تى خوێندنى باڵا و توێژينه‌وه‌ى زانستى ئامادەی کردووە، له‌به‌رده‌م سيناريۆیەکی سه‌ره‌كيداين: كه ئه‌ويش خوێندنى ئاوێته‌يه، كه ئاوێته‌كردنى ئه‌ليكترۆنى و خوێندنى ڕووبه‌ڕووى ناو كه‌مپه‌سه‌كانه به ڕه‌چاوكردنى ئه‌و پێوه‌رانه‌ى كه رێكخراوى يونسكۆ بۆ ده‌ستپێكردنه‌وەی خوێندن دیاری کردوون، هه‌روه‌ها جۆرێك له نه‌رمینوواندن و پێدانى ده‌سه‌ڵات به زانكۆكان له ئه‌گه‌رى گرتنەبەرى بژارده‌ى جياواز به پێى تايبه‌تمه‌ندیی دۆخی شارەکان و زانکۆکان.
سيناريۆى دیکە ئه‌وه‌يه تا دۆزينه‌وه‌ى چاره‌سه‌رێكى پزيشكى و هه‌ڵسه‌نگاندنێكى زانستى ته‌ندروستى، خوێندنى ئه‌ليكترۆنى و كه‌مپه‌س دوابخرێت. به‌ڵام سيناريۆى سێيه‌م بريتيه له كردنه‌وه‌ى ده‌رگاى زانكۆ و په‌يمانگاكان و ئاسايیكردنه‌وه‌ى ده‌وام به ڕه‌چاوكردنى ڕێنماييه ته‌ندروستيه‌كان، چونكه له بڕگه‌ى چواره‌مى پێشنياره‌كه‌ى ئەنجومەنى وەزارەتدا باس له‌وه كراوه به‌شى زۆرى خوێندن له نێو كه‌مپه‌سدا ده‌بێت، له‌وانه (وانه پراكتيکییه‌كان، وانه سه‌ره‌كيیه‌كان، تاقيكردنه‌وه‌كان، تاقيگه‌كان)، ئه‌مه‌ش به ناڕاسته‌وخۆ به واتاي دروستبوونى قه‌ره‌باڵغى دێت. بۆيه باشترين بژارده، لانى كه‌م له زانكۆ تايبه‌ته‌كان كه كه‌متر گرفتى ناڕه‌زايى و به‌شى ناوخۆيى و پێڕاگه‌يشتنى ئه‌ليكترۆنيیان هه‌يه، ئه‌وه‌يه كه خوێندنى ئاوێته ده‌توانێت سه‌ركه‌وتوو تر بێت.
Futuristic Readings No.7 -2020
ڕانانى-ئایندەیی-ژمارە-7- 2020کوردى
قراءات-مستقبلية-رقم -7- 2020 عربى