English
كوردی
العربية
ڕانانى ئاییندەیى ژمارە (٦) ى ساڵى٢٠٢٠
جێکەوتەی جەمسەربەندییە هەرێمییەکان لەسەر عێراق و هەرێمى کوردستان؛ دەسوەردانەکانی تورکیا، ڕێککەوتنی ئێران-چین.
– ڕانانی ئایندەیی ژمارە (٦)
– توێژەران: د.یوسف گۆران، د.ئومێد رفیق فتاح، د.عابد خالد رسول، د.هەردى مهدى میکە
– سلێمانى – هەرێمى کوردستان
– تەموزی ٢٠٢٠
پێرستى تەوەرەکان
تەوەری یەکەم: هه‌رێمی كوردستان و شه‌ڕی توركیا و پەكەكە
ته‌وەری دووەم: عێراق و هەرێمى کوردستانلە ڕەشنووسی ڕێککەوتنی 25 ساڵی چین و ئێراندا
سەرەتا
هەرێمی کوردستان و عێراق سەربارى دەرگیربوونیان لەگەڵ زۆرێک لە قەیران و کێشە ناوخۆیى و دەرەکییەکان، هەر لە قەیرانى ئابووریى و داراییەوە و تا بڵاوبونەوەى زیاترى پەتاى کۆرۆنا، هاوکات وەک هەمیشە جێکەوتەى یەکەمی زۆرێک لە ململانێ و وەرچەرخانە هەرێمییەکانیش بوون، بەتایبەت هاوکێشەکانى سەرلەنوێ دابەشکردنەوەى هەژموون کە هەردوو جەمسەرى (تورکیا – ئێران) لە ناوچەکەدا ئاڕاستەیان دەکەن، لە ئەگەری بەرجەستەبوونى ئامانجە ئاشکرا و شاراوەکانى سیاسەتە زبر و نەرمەکانى هەر یەک لەم دوو هێزە هەرێمییە، ئەوا جێکەوتە و کاریگەرى ڕاستەوخۆ و ناڕستەوخۆشى لە سەر پێگەى هەرێمى کوردستان و دۆخى عێراقیش دەبێت، بەشێوەیەک لەسەر کۆى ئاستەکانى سیاسیی و سەربازی و ئەمنى و ئابووریی ڕەنگدانەوەیان دەبێت.
ڕانانی ژمارە شەش، ئەم جەمسەربەندییە هەرێمییە نوێیانەى خستووەتە بەرباس، کە لەلایەک لەسەر ئاستى جەمسەرى تورکیا شیکردنەوە بۆ شەڕى ئەم وڵاتە لەگەڵ پەکەکە دەکات، لەلایەکیتر لەسەر ئاستى جەمسەرى ئێران شرۆڤە بۆ ڕێکەوتنى ٢٥ ساڵەى ئەم وڵاتە لەگەڵ چین دەکات. لەگەڵ بایەخدان بە خستنەڕووى جێکەوتەکانى هەرددو ئاستەکە لەسەر عێراق و هەرێمى کوردستان.
تەوەری یەکەم: هه‌رێمی كوردستان و شه‌ڕی توركیا و پەكەكە
هێرشی هێزه ئاسمانی و یه‌كه تایبه‌ته‌كانی ئه‌مجاره‌ی توركیا له مانگى شه‌شی ئه‌مساڵ (٢٠٢٠) به قۆناخێكی نوێ و جیاوازی شه‌ڕی توركیا و پارتی كرێكارانی كوردستان ده‌ژمێردرێت كه مێژوه‌كه‌ی بۆ زیاتر له ٣٨ ساڵ پێش ئێستا ده‌گه‌ڕێته‌وه كاتێك ئه‌م پارته بڕیاری دا هه‌رێمی كوردستان بكاته پێگه‌یه‌ك له‌شه‌ڕی دژ به توركیا.
هه‌رچه‌نده له‌ڕووكەشدا ئه‌م هێرشانه‌دا وه‌ك شه‌ڕێكی دوو لایه‌نه‌ی (توركی) سه‌یر ده‌كرێت، به‌ڵام كردنی هه‌رێمی كوردستان به مه‌یدانی سه‌ره‌كی شه‌ڕه‌كه و فراوانی هێرشه‌كه و بوونی ململانێیه‌كی ئیقلیمی و جیهانی به‌هێز له ناوچه‌كه هه‌ڕه‌شه‌ی تێكچونی دۆخی ئه‌منی هه‌رێمی كوردستانی دروستكروه كه له مێژه وه‌ك ناوچه‌یه‌كی ئارامی عێراق و ناوچه‌كه سه‌یر ده‌كرێت.
– هه‌رێم ومێژوی پڕ له ململانێی توركیاو پەكەكە:
پاش كوده‌تا سه‌ربازییه‌كه‌ی ١٩٨٠ سه‌رجه‌م پارته سیاسی و رێكخراوه مه‌ده‌نی و مرۆییه‌كان قه‌ده‌غه كران، پارت و ڕێكخراوو و كه‌سایه‌تییه كوردی و ماركسسیه‌كان پشكی شێریان له قه‌ده‌غه و گرتن به‌ركه‌وت، كه به‌هۆیه‌وه به‌شێك له‌و پارتانه چالاكی سیاسی و ڕێكخراوه‌ییان برده ده‌ره‌وه‌ی توركیا، له‌وانه‌ش پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە).
سه‌رباری بونی گفتوگۆی توند لەنێوان پارته كوردی و ماركسییه‌كان سه‌باره‌ت ئه‌وله‌ویه‌تی ده‌سپێكردنی خه‌بات و چالاكی سیاسی و سه‌ربازی دژ به ده‌وڵه‌ت له نێو توركیا یان له ده‌ره‌وه‌ی توركیا، پارتی كرێكاران له‌گه‌ڵ ئه‌و ڕه‌وته بوو كه دروستكردنی پێگه‌ی سیاسی و سه‌ربازی له‌ده‌ره‌وه هۆكارێكی یاریده‌ده‌ر ده‌بێت بۆ به‌هێزكردنی خه‌باتی سیاسی و چه‌كداری له ناوه‌وه. به‌م ستراتیجه به‌شێك له سه‌ركرده‌كانیان به‌ره‌و سوریا و پاشان لوبنان ڕێكه‌وتن.
شه‌ڕی عێراق – ئێران (١٩٨٠) پێگه‌ی سه‌ربازی عێراقیان – به‌تایبه‌ت له‌گه‌ڵ توركیا و ئێران – له ناوچه شاخاواییه دورده‌سته‌كانی سەرسنوور لاواز كرد. به‌م هۆیه‌وه ئه‌م ناوچانه بووە مه‌یدانێكی به‌سودی سیاسی و سه‌ربازی بۆ پارته سیاسییه‌كانی كوردانی عێراق و ئێران و پاشانیش توركیا. به‌م شێوه‌یه ساڵی ١٩٨٢ پارتی كرێكاران بڕیاری دامه‌زراندنی بنكه‌ی سه‌ربازی له سنووره شاخاوییه‌كانی توركیا دا و یه‌كه‌م بنكه‌ی چه‌كداری خۆی له سێكوچكه‌ی عێراق – ئێران – توركیا دانا. هه‌رچه‌نده پەكەكە تا دوو ساڵی پاشتر شه‌ڕی توركیای نه‌كرد به‌ڵام ده‌وڵه‌تی توركیا پاش رێككه‌وتنه ئه‌منییه‌كه‌ی له‌گه‌ڵ عێراق له ساڵی ١٩٨٣ له هێرشكردنه سه‌ر پارتی كرێكاران ده‌سپێشخه‌ر بوو یه‌كه‌مین هێرشی سه‌ربازی له ساڵی ١٩٨٤ بۆناو خاكی هه‌رێمی كوردستان كرد و په‌كه‌كه‌ی كرده ئامانج. به‌مه‌ش له‌و مێژوه‌وه هه‌رێمی كوردستان بووه به مه‌یدانی سه‌ره‌كی شه‌ڕی ئه‌م دوو لایه‌نه.
به دروستبو‌نی ده‌سه‌ڵاتی خۆماڵی كوردی پاش ساڵی ١٩٩١ له كوردستانی عێراق بوونی گرژی و شه‌ڕى نێوان پارته كوردییه‌كانی توركیا (پەكەكە) وئێران (كۆمه‌ڵه‌و ودیموكرات) كێشه‌ی ئه‌منی سیاسی بۆ هه‌رێمی كوردستان دروست كردبوو، به‌تایبه‌ت كه سه‌ركردایه‌تی هه‌رێمی كوردستان په‌یوه‌ندییه‌كی به‌هێزیان له‌گه‌ڵ سه‌ركرده كورده‌كانی ئێران و توركیا هه‌بوو و به هۆی ئیلتزاماتی نێوده‌وڵه‌تیییه‌وه نه‌یان ده‌توانی وه‌ك جاران پشتگیری و دژ به وڵاتانی خۆیان هاوكارییان بكه‌ن. به‌م شێوه‌یه داوا له‌و هێزانه كرا كه له سنووری نێوده‌وڵه‌تی دو‌ربكه‌نه‌وه و پشتگیری یه‌كه‌مین ئه‌زمونی حكومهتی كوردی له كوردستانی عێراق بكه‌ن. لێره‌دا پارته كوردستانییه‌كانی ئێران ئه‌م پێشنیاره‌یان په‌سه‌ند كرد و له سنوور دو‌ركه‌وتنه‌وه، به‌ڵام له‌گه‌ڵ پەكەكە نه‌گه‌یشنه ئامانج و سه‌ره‌نجام شه‌ڕی هه‌رێم و پەكەكە له پایزی ١٩٩٢ ڕوویدا، ده‌ره‌نجامه‌كه‌ی سه‌ركردایه‌تی و هێزێكی زۆری پەكەكە له سنووری توركیا كشانه‌وه‌و قه‌ندیلیان كرده باره‌گای سه‌ره‌كی خۆیان، هه‌روه‌ها یه‌كه‌مین وتووێژی ڕاسته‌قینه‌ش لە نێوان پەكەكە و توركیا به هاوكاری جه‌لال تاڵه‌بانی ده‌ستی پێكرد. به‌ڵام به مردنی سه‌رۆك ئوزال له به‌هاری ١٩٩٣ هیچ هیوایه‌ك بۆ ڕێككه‌وتن نه‌ماو جارێكی تر كوردستانی عێراق بوو به‌مه‌یدانێكی سه‌ره‌كی شه‌ڕه‌كه.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی گرتنی ئوجه‌لان ساڵی ١٩٩٩ ڕاگرتنی شه‌ڕی توركیاو پەكەكەى بۆ زیاتر له ١٥ ساڵ له‌گه‌ڵ خۆی هێنا، به‌ڵام پاش ٢٠١٥ قۆناغێكی نوێ ی ئه‌م شه‌ڕه له هه‌رێمی كوردستان ده‌ستی پێكرد كه زۆر له‌هی هه‌شتاكان و نه‌وه‌دانی سه‌ده‌ی ڕابردو جیاواز بوو.
– ٢٠١٥~٢٠٢٠؛ قۆناخێكی نوێ له‌شه‌ڕێكی كۆن:
ساڵى ٢٠١٥ پاش نزیكه‌ی ١٥ ساڵ و ئاگربه‌ست و وتووێژی ژێربه‌ژێرى نێوان توركیا و په‌كه‌كه، شه‌ڕ له نێوان هه‌ردولا ده‌ستی پێكرده‌وه. به‌ڵام خه‌سڵه‌تی شه‌ڕی ئه‌م جاره له هی پێش ١٥ ساڵ جیاوازتر بوو.
سه‌باره‌ت به په‌كه‌كه؛ به‌هۆی ئاگربه‌سته درێژخایه‌نه‌كەوە زۆربه‌ی هه‌ره‌زۆی هێزه‌كانی ناوه‌وی پەکەکە كشابوونە ده‌ره‌وه، هه‌روه‌ها پێگه نافه‌رمییه‌كانیان له سنووری ئێران-توركیا و ئه‌رمینیا-توركیا به هۆكاری جیاواز له‌ده‌ست دابوو، به‌شێكیش له سه‌ركرده‌و كادره به‌تواناكانیان یان بەساڵاچوو بوون یان دوركه‌وتبوونه‌وه، كادری نوێش به‌هۆی نه‌بوون و ڕاوه‌ستانی شه‌ڕه‌وه بێ ئه‌زمون بوون.
سه‌باره‌ت به توركیاش؛ له‌ماوه‌ی ١٥ ساڵی ئاگربه‌ستدا هێزی سه‌ربازی توركیا له‌ڕووی پڕچهک‌كردنه‌وه، به تایبه‌ت بۆ ده‌ستنیشانكردن و لێدانی ئاسمانی گه‌رێلاكان، گه‌شه‌سه‌ندنێكی زۆری به‌خۆوه بینیوە. به‌م پێیه له پیشه‌سازی فرۆكه بێفرۆكه‌وانه‌كان (AUV)دا، كه كاریگه‌ری زۆری له‌سه‌ر شه‌ڕی گه‌ره‌لایی هه‌یه، پێشكه‌وتنی به‌رچاویان به‌دەستیهێناوە و له سه‌ره‌تای ساڵی ٢٠١٦ وه فرۆكه بێفرۆكه‌وانه‌كانی جۆری (Bayrakter~TB2)ى بۆ یه‌كه‌م جار له‌شه‌ڕی دژ به پەكەكە له ناوچه‌ی هه‌كاری به‌كارهێنا، كه كاریگه‌ری زۆرى له‌سه‌ر توانای پەكەكە بۆ گواستنه‌وه‌ی شه‌ڕ بۆ قوڵایی خاكی توركیا هه‌بوو، به‌پێی سه‌رچاوه‌كان له‌و كاته‌وه تا ئێستا فرۆكه بێفرۆكه‌وانه‌كانی توركیا زیاتر له ٤٠٠ گه‌رێلای كوشتوه.
له‌لایه‌كی تره‌وه توركیای سه‌رده‌می ئه‌ردۆگان له عه‌قیده‌ی سه‌ربازیدا جیاوازه له هی پێشوتر. عه‌قیده‌ی سه‌ربازی توركیای پێش ئه‌ردۆگان ده‌ستێنه‌وه‌ر‌دانی سه‌ربازی بوو له ده‌ره‌وه‌ی سنووركان، به‌ڵام له ئێستادا ناردنی هێز بۆ سوریا، سۆماڵ، هه‌رێمی كوردستان، لیبیا به‌شێكه له ئامرازه‌كانی داڕشتنی سیاسه‌تی ده‌ره‌كی ئه‌نقه‌ره، بۆیه له هاتنه‌ناوه‌وه بۆ هه‌رێمی كوردستان دودڵ نه‌بووه.
له‌م ماوه‌یه‌دا فرۆكه بێفرۆكه‌وانه‌كانی جۆری TB2 وئه‌نكای رۆڵی گه‌وره‌یان له شه‌ڕه‌كانی توركیا له ده‌ره‌وه‌ی سنوور، به تایبه‌ت له عه‌فرین وسه‌رێكانی وئیدلیب گێڕا، هه‌روه‌ها له هه‌رێمى کوردستان بۆ تیرۆركردنی سه‌ركرده مه‌یدانییه‌كانی په‌كه‌كه و بنكه سه‌بازییه‌كانیان به‌كار هێنرا. له ئێستادا چوار فرۆكه‌خانه له كوردستانی توركیا (باتمان، شرناخ، وان، هه‌كاری) كه جۆره‌ها فرۆكه‌ی بێفرۆكه‌وانی تێدایه بۆ ئۆپه‌ڕاسیۆنه سه‌ربازییه‌كانی له‌هه‌رێمی كوردستان ته‌رخان كردوه.
– هێرشی حوزه‌یرانی ٢٠٢٠:
له حوزه‌یرانی ئه‌مساڵه‌وه هێرشێكی ئاسمانی چڕ و به‌به‌كارهێنانی هێزی پیاده‌ی تایبه‌ت توركیا به هێزێكى سه‌ربازى زياتر و جیاوازه‌وه هاتۆته‌وه ناو هه‌رێمی كوردستان، هه‌رچه‌نده پێشتر توركیا ده‌یان هێرشی تری كردوه و هه‌وه‌ها به‌شێوه‌یه‌كی نافه‌رمی چه‌ندین بنكه‌ی له پارێزگای موسڵ و دهۆك هه‌بوه، به‌ڵام هێرشی ئه‌مجاره‌یان ئامانجی جیای لێ ده‌خوێندرێته‌وه كه ڕه‌نگه دروستكردنی ئه‌و پشتێنه ئه‌منییه بێت كه چه‌ندین ساڵه ویستویه‌تی له سنووره‌كانی هه‌رێمى کوردستان دروستی بكات، وه‌ك ئه‌وه‌ی له هه‌ندێ ناوچه‌ی ڕۆ‌ژئاڤاى كوردستان كردویه‌تی. له‌لایه‌كی تره‌وه قه‌باره‌ی هێرشه‌كان وقوڵایی هاتنه ناوه‌وه‌ی ئه‌وه یه‌كلاده‌كاته‌وه كه هێرشه‌كه بێ ڕه‌زامه‌ندی ده‌سه‌ڵاتدارانی عێراق نه‌ده‌كرا ئه‌نجام بدرێ، ڕه‌نگه خاڵى جياوازو يه‌كلاكه‌ره‌وه ئه‌وه بێت كه توركيا له ڕوانگه‌ى ستراتيژى فراوانخوازى له ناوچه‌كه كه ئامانجێتى وه‌كو هێزێكى گه‌وره ده‌ركه‌وێت و، به تايبه‌ت دواى سه‌ركه‌وتنى پلانه‌كانى له هه‌ڵمه‌ته‌كانى له سوريا و ليبيا.
مه‌یدانی سه‌ره‌كی هێرشه‌كه له سێگۆشه‌ی عێراق-سوریا-توركیاوه ده‌ستپێده‌كات تا سێگۆشه‌ی ئێران-توركیا-عێراق كه زیاتر له ٣٠٠ كیلۆمه‌تری شاخاوییە، له پێشودا به هێڵی برۆكسل ناسراو بوو. ئامانجی سه‌ره‌كی توركیا له‌م هێرشه خاپوركردنی بنكه‌كانی په‌كه‌كه‌یە، به‌ڵام دوور نیه مانه‌وه و جێگیربوون یه‌كێك له ئامانجه ڕانه‌گه‌یه‌نداوه‌كان بێت. به‌لانى كه‌مه‌وه له ئێستادا له ئامانجه سه‌ربازييه‌كه‌دا توانيويه‌تى شه‌ڕى په‌كه‌كه له ناوخۆى توركيا دوور بخاته‌وه.
ده‌ستبه‌سه‌راگرتنی ناوچه‌یه‌كی فراوان و سه‌خت و شاخاوی بۆ هیچ هێزێكی سه‌ربازی ئاسان نه‌بووه، به‌ڵام گه‌ر توركیا بتوانێ له‌م قۆناغه‌دا ئه‌م ناوچانه داگیر بكات دوور نیه له ئاینده‌یه‌كی نزیكدا ڕوو له قه‌ندیل بكات، به‌مه‌ش هه‌رێمی كوردستان ڕاسته‌وخۆ ده‌كه‌وێته نێو ئاگری شه‌ڕی هه‌ردوولا و ده‌یان و سه‌دان گوند و شارۆچكه وێران و زه‌ره‌رمه‌ند ده‌بن، دوور نیه ده‌یان هه‌زاریش ئاواره‌و ده‌ربه‌ده‌ر بكرێن، هه‌رێمی كوردستانیش وه‌ك ناوچه‌یه‌كی ئارامی عێراق و ناوچەکە ئه‌م خه‌سڵه‌ته له‌ده‌ست بدات كه بێگومان كاریگه‌ریی نه‌رێنی له‌سه‌ر ئاسایش و شه‌ڕی جیهانی دژ به تیرۆر جێدێڵێ.
– دێدێك بۆ ئاینده:
شه‌ڕی توركیا و په‌كه‌كه بنه‌مایه‌كی سیاسی كلتوریی هه‌یه كه په‌یوه‌سته به داواكارییه دیموكراتییه‌كانی كورد له توركیا، ئه‌وه‌ش بۆخۆی به‌ڵگه‌یه كاتێك كه سه‌ره‌تای ده‌ستبه‌كاربوونی پارتی دادوگه‌شه‌پێدان له ده‌سه‌ڵات (٢٠٠١) به‌تایبه‌ت دوای ساڵی ٢٠٠٥ هه‌نگاوی گرنگ بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد له توركیا نرا و بووه هۆی خه‌فه‌كردنی شه‌ڕی توركیا و په‌كه‌كه. له‌لایه‌كی تره‌وه مه‌یدانی سه‌ره‌كی ئه‌م شه‌ڕه سیاسییه كوردستانی توركیا و ناوخودی توركیایه، پێویسته هه‌رێمى کوردستان و دانیشتوانه‌كه‌ی نه‌بنه قوربانی ئه‌م ململانێیه.
گه‌ر به شێوه‌یه‌كی دیاریكراو بڕوانینه ئاسۆی شه‌ڕی توركیا و په‌كه‌كه له خاكی هه‌رێمى کوردستاندا ده‌كرێت به‌سه‌ر ئه‌م سیناریۆيانه‌دا دابه‌ش بكرێن:
یه‌كه‌م: به‌رده‌وام بوونی ئه‌م ململانێ بێ كۆتاییه كه تا ئێستا زیاتر له ٤٠ هێرشی فراوانی به‌خۆیه‌وه بینیوه ویه‌كلانه‌كردنه‌وه‌ی، كه بێگومان هه‌رێمي كوردسان تیایدا زه‌ره‌رمه‌ندی سه‌ره‌كی ده‌بێت. به تایبه‌ت توانا ناوخۆییه‌كانی هه‌رێم له‌وه‌دا نیه ڕێگری له توركیا، یان په‌كه‌كه بكات.
دوه‌م: سه‌ركه‌وتنی توركیا له داگیركردنی ناوچه‌كه‌و دروستكردنی پشتێنه‌یه‌كی ئاسايش به قوڵایی ٢٠-٤٠ كلم، ئه‌م سینایۆیه ئێستا كاری له‌سه‌ر ده‌كات، سه‌رباری سه‌ختی مانه‌وه له ناوچه شاخاوییه‌كاندا، بەڵام گه‌ر ژینگه‌یه‌كی لۆكه‌ڵی و عێراقی و ئیقلیمی هه‌موار هه‌بێت دوور نیه ئه‌نجامه‌كه‌ی بپێكێت. به‌ڵام ئه‌م سیناریۆیه‌ش كێشه‌ی ڕاسته‌قینه‌ی خۆی هه‌یه له‌وانه به‌رده‌وامی توركیا له‌م ڕه‌وته سیاسییه ده‌ره‌كییه‌ی خۆی كه له ئێستادا له ناوخۆو ده‌ره‌وه توشی به‌رهه‌ڵستی بۆته‌وه، دوه‌م به‌رده‌وامى دان به مانه‌وه له هه‌رێمی كوردستان كه له ڕووی ئابوری و لۆجستییه‌وه دژواری هه‌یه‌و سێیه‌میش دروستنه‌بونی مه‌یدانی نوێی شه‌ڕو ململانێى توركیاو په‌كه‌كه له‌ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێم. ئه‌مه جگه له ئاسته‌نگى تۆبۆگرافى ناوچه‌كه و هاتنى وه‌رزى سه‌رماوسۆڵه و سه‌ختى ناوچه‌كه، كه ڕه‌نگه ئه‌مە ده‌رفه‌تى داگيركردنى ناوچه‌كه قورس تر بكات.
سێییه‌م: گه‌ڕانه‌وه‌ی هه‌ردوولا بۆ ئاگربه‌ست و گفتوگۆ، چ راسته‌وخۆ یان نا راسته‌وخۆ، ئه‌مه‌ش پێشتر له‌سه‌رده‌می سه‌رۆك ئوزال و خودی ئه‌ردۆگان ڕوویداوه، به‌ڵام به‌هۆی هاوپه‌يمانی ئه‌ردۆگان و پارتی نه‌ته‌وه په‌رست (MHP) زه‌حمه‌ته له سایه‌ی ئه‌م هاوپه‌یمانێتیه‌ی ئێستا ئاشتی به‌رقه‌رار بێت، به‌ڵام دوور نیه به نه‌مانی هاوپه‌یمانێتیه‌كه یان هاتنه سه‌ركاری پارته‌كانی ئۆپۆزسیۆن، به‌تایبه‌ت (CHP) هاوكێشه‌كه بگۆڕدرێ و مه‌یلی چاره‌سه‌ركردنی ئاشتییانه زاڵ ببێت.
چواره‌م: دروستكردنی پشتێنه‌یه‌كی ئاسايش له‌سه‌ر سنوور به هاوكاری عێراق و هێزه‌كانی هاوپه‌یمانی. به‌ڵام ئامانجى دروستكردن و داگيركردنى ئه‌و ناوچه فراوانه‌ى هه‌رێمى كوردستان به ناوى ناوچه‌ى ئاسايش كه ڕه‌نگه ئامانجه سه‌ره‌كيه‌كه بێت به‌دى هاتووه.
به‌هۆی بێتوانایی حكومهتی هه‌رێمى کوردستان له به‌رپه‌رچدانه‌وه‌ی هێرشه‌كانی توركیاو ڕێگه‌گرتن له په‌كه‌كه بۆ هێرش كردنه سه‌ر توركیا ڕه‌نگه یه‌كێك له بژاره‌كان بڵاوپێكردنی هێزی عێراقی و نێوده‌وڵه‌تی بێت بۆ پاراستنی سنووره‌كانی هه‌رێم له شه‌ڕی په‌كه‌كه و توركیا. ئه‌م سیناریۆیه هه‌رچه‌نده له رۆژئاوای كودستان و ئیدلیب به نیوه‌ناچڵی وبه شه‌ڕ جێبه‌جێ ده‌كرێت، به‌ڵام پێناچێت ئاشتی و ئارامی بۆ سنووره‌كان گه‌ڕاندبێته‌وه.
له چوارچێوه‌ی رێككه‌وتنێكی ئیقلیمی و نێوده‌وڵه‌تی كه تیایدا هه‌رێمی كوردستان وعێراق و هاوپه‌یمانان ڕۆڵی سه‌ره‌كی تێدا ببینن. به‌ڵام ئاڵۆزی په‌یوه‌ندییه ئیقلیمییه‌كان و لاوازی مەیلی ده‌ستێوه‌ردانی نێوده‌وڵه‌تی و بێتوانایی له‌شكری عێراق سێ ڕێگری سه‌ره‌كی به‌رده‌م هه‌ر پرۆژه‌یه‌كی له‌م جۆره‌ن. سه‌رباری ئه‌مه ڕه‌نگه وڵاتانی دراوسێ بۆ لاوازكردنی ڕۆڵی ئیقلیمی هه‌رێم قایل بن به‌وه‌ی رۆڵی زیاتر بدرێت به له‌شكری فیدڕاڵی عێراق له هه‌ر ته‌رتیباتێكی ئاینده‌یی بۆ پاراستنی سنووره نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان.
تەوەری دووەم: عێراق و هەرێمى کوردستان لە ڕەشنووسی ڕێککەوتنی 25 ساڵی چین و ئێراندا
وادەردەکەوێت کۆماری ئیسلامی ئێران و کۆماری گەلیی چین، لە ئێستادا سەرقاڵی ئامادەکاریی ڕێککەوتنێکی درێژمەودای (٢٥ساڵە)یین، کە تێیدا هاوکاری دوولایەنەی سیاسیی، سەربازی، ئابووریی، پیشەسازی، تەکنۆلۆژیای پەیوەندییەکان و زانیاریی لە خۆ دەگرێت، لە نێویشیدا درووستکردنی شاڕێی نێوان دوو وڵات و بەستنەوەی بە وڵاتانی ناوچەکەوە دەگرێتەوە.
ئەم ڕەشنووسی ڕێککەوتنە ئەگەر ئیمزابکرێت و بچێتە بواری جێبەجێکردنەوە، لە چەندین خاڵی هەستیاری ئاسایشیی، هەواڵگری، سیاسی و ئابووریی پەیوەندیداری ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆدا بە عیراق و هەرێمی کوردستانەوە پەیوەستە، هەرێم و عیراق لە شاڕێی پێشنیارکراوی ناو ڕەشنووسی ڕێککەوتنەکەدا پێگەی تایبەتیان پێدراوە.
– مێژوو، ناوەڕۆک و ئایندەی ڕەشنووسەکە:
ناوی ڕێککەوتنەکە، وەک لەو ڕەشنووسە دزەپێکراوەدا هاتووە، “بەرنامەی هاوکاریی گشتگیری ٢٥ساڵەی ئێران و چین”ە، لەلایەن “ئەمیندارێتی باڵای میکانیزمی هاوبەشی گشتگیری ستراتیژیی ئێران و چین” لە ساڵی ٢٠٢٠دا، دوا درافتی پێشکەشکراوە، تا ئێستا وێنەی فارسی ئەم ڕێککەوتنە وەک ڕەشنووسێک دیارە، گوایە لە هەردوولایەنەوە بخرێتە بەردەم پەرلەمانەکانیان بۆ ئەوەی پەسەند بکرێت، تا ئەوکاتەش هەر بە ڕەشنووسی دەمێنێتەوە.
کۆی ڕێککەوتنەکە ١٨ لاپەڕەیە: لە بەراییەک، نۆ (٩) بەند و سێ (٣) پاشکۆ پێکدێت، بوارەکانی ئامانجی سیاسیی دوو وڵات، ڕێگای بازرگانی، کردنەوەی ڕێڕەوی هەرێمی و نێودەوڵەتیی، پێشخستنی بواری بازرگانی، ڕاکێشانی هێڵی ئاسن لە وڵاتانی ناوچەکەدا، پێشخستن و پەرەپێدان و گواستنەوەی وزەی وڵاتانی ناوچەکە، پەرەپێدانی سەربازی و ئەمنی هاوبەشی دوولایەنە لە ناوچەکە و وەبەرهێنانی چین لە پێنج بەندەر و دورگەی ئێرانیدا لە خۆ دەگرێت.
مێژووی ڕێککەوتنەکە دەگەڕێتەوە بۆ سەردانی پێنج ساڵ لەمەوبەری سەرکۆماری چین بۆ ئێران(٢٠١٦)، وەک لە پێشەکی ڕێککەوتنەکدا دیارە، هەر لەو ساڵەدا تۆوی ڕێکەوتنەکە چێنراوە و ڕێککەوتنەکەش بۆ دیاریکردنی ڕێکارەکانی جێبەجێکردنی پرەنسیپە هاوبەشە بڕیارلێدراوەکانە کە لە بەندی شەشەمی بەیاننامەی “بەدیهێنانی هاوبەشیی ستراتیژی نێوان چین و ئێران” لە پاش سەردانەکەی سەرۆکی چین لە مانگی حوزەیرانی٢٠١٦ لە تاران بڵاوکرایەوە، ئاماژەی پێدراوە. (دەقی ڕێککەوتنەکە لە سایتی سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی بخوێنەرەوە: https://www.centerfs.org/)
لە بەرایی ڕێککەوتنەکەدا جەخت لەوە کراوەتەوە کە سەرجەم بوارەکانی بازرگانی، ئابووریی، سیاسیی، کولتووری و ئاسایشیی و سەربازی دەگرێتەوە، هەر لەم ڕوانگەیەشەوە لە ناواخنی ڕێککەوتنەکەدا ئالیەتی گشتی و ناوەندی و بەشەکی بۆ ئەو بوارانە خراوەتەڕوو.
گەرچی زۆر لایەنی ڕێککەوتنەکە و کاتی پەسەندکردنی یان ڕەتکردنەوەی ڕوون نییە و ئەگەری جێبەجێکردنیشی دیسان ڕوون نییە، تا ئێستاش تەنها چەند لایەن و بەرپرسێکی حکومی وەک وەزارەتی دەرەوە (زەریف) و یاریدەدەری سەرکۆمار(جەهانگیری) بە جۆرێک پشتیوان و عەڕابی ڕێککەتنەکەن، بەڵام لەنێو ئێران و ئسوڵگەراکانی وەک ئەحمەدی نەژاد و دەیانی دیکە لە بەرپرسان و هەندێک لە ئیسڵاحیەکانیش لە ناوەڕۆکی ڕێککەوتنەکە نیگەران و ناڕازین. لە ئۆپۆزسیۆنی دەرەوەی حکومەتی ئێرانیش وەک موجاهدین و شاهەنشاهیەکان ناوەڕۆکی ڕێککەوتنەکە بە “ئێرانفرۆشی” لەقەڵەم دەدەن و لە یەکەم باسکردنیەوە لەلایەن ئەحمەدی نەژادەوە، لەچەند هەفتەی ڕابردوودا، چەندین کەمپەینی دژایەتی و ناڕەزایەتی بۆ سازکراوە، پێیان وایە ڕێککەوتنێکی نابەرامبەرە و ناتوانرێت وڵاتی چین پابەند بکرێت، بەڵام “تەنها سودێکی ئەوەیە تەمەنی کۆماری ئیسلامی ئێران و نوخبەی سیاسیی دابڕاوی درێژ دەکاتەوە”. بەڵام دواجار لە ڕووی یاساییەوە ئایندەی ڕێککەوتنەکە بە دوو لایەنەوە پەیوەستە:
یەکەم: کۆماری گەلیی چین، کە واپێناچێت سەرجەم بەرژەوەندییەکانی خۆی لە کەنداو و عێراق و پەیوەندییەکانی لەگەڵ نەیارانی ئێراندا بکاتە قوربانی ڕێککەوتنێکی ئێرانی-چینی، کە قەبارەی بازرگانییەکەی تەنها ٤٠٠ملیار دۆلارە.
بۆ ئەم مەبەستەش خراپ نییە ئەوە بیربهێنرێتەوە کە ئەگەرچی چین بە هاوپەیمانی ئێران دەزانرێت لانیکەم لە لایەنی ئێرانییەوە، بەڵام تا ئێستا لەسەرجەم بڕگەکانی سزاکانی سەر ئێران لە ئەنجومەنی ئاسایش تەبا لەگەڵ ئەمریکا و دژبە ئێران دەنگی داوە. جیا لەوەش لە ساڵانی جەنگی هەشت ساڵەی عێراق-ئێراندا، ئەگەرچی دابینکاری بڕێکی چەکی ئێران وڵاتی چین بوو، بەڵام گرێبەستەکانی ئەو سەردەمە دەریدەخەن هەر لەو ئانەدا چەند هێندەی بە عێراقی نەیاری فرۆشتووە.
زیاتر لەوەش چین چەندین ئەزموونی هەیە، لە جێبەجێنەکردنی ڕێککەوتنەکان لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکە، هەر بۆ نموونە لە ساڵانی ١٩٩٧ و ٢٠٠٧ و ٢٠١٥ و ٢٠١٨،ڕێککەوتنی ستراتیژی لەگەڵ عیراقدا ئەنجامداوە، بەڵام دۆخێکی ستراتیژیی کردەیی لە ڕێککەتنەکانی بۆ هەردوو وڵات بەدینەهێناوە.
دووەم: ڕێبەری کۆماری ئیسلامی ئێران؛ کە دواجار بڕیاری سیاسەتی گشتی و سیاسەتی دەرەوەی ئێران بۆ درێژمەودا، بڕیاردەی سەرەکی لای عەلی خامینەیی ڕێبەرە، گەر ئەو ڕەزامەند بێت بە دڵنییایی لە پەرلەمانێکی زۆرینە ئسوڵگەرای ئێراندا زۆر ئاسان تێدەپەڕێت بە بێگوێدانە ناڕەزایەتییە سیاسیی و جەماوەرییەکان.
ئێران، لێرەدا هەمان سیناریۆی عێراقی ساڵی ١٩٩٧-١٩٩٨ دوبارە دەکاتەوە، کە عێراق وەک ئێستای ئێران ڕووبەڕووی گوشاری نێودەوڵەتی و گەمارۆی ئابووریی بووبوویەوە، بۆ ڕزگاربوون و ناچارکردنی ئەمریکا لە سووککردنی سزا و دانەبڕانی زیاتری لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی(وەک ئێستای ئێران)، پەنای بردە بەر ڕێککەوتن لەگەڵ چیندا، بەڵام نەک فریای سەدام حوسێنی سەرۆکی ئەوکاتە نەکەوت، بەڵکو پرۆسەی کەوتنی پاش پێنج ساڵ(٢٠٠٣) هاتەدی، بە بێئەوەی چین هەنگاوێکی کردەیی بۆ هێشتنەوە و دژایەتی ئەمریکا بهاوێژێت.
بۆیە چەندێک ئەگەری جێبەجێکردنی ڕێککەوتنەکە لە ئارادا بێت هێندەش پەیوەستە بە ئەنجامی هەڵبژارنەکانی ئەمریکا و گوشارە نوێکان و سازانی نوێی تاران و واشنتۆنەوە هەیە.
– بوارە هەستیارەکانی ڕێککەوتنەکە بۆ عێراق و هەرێم:
لێرەدا لەبارەی عێراق و هەرێمی کوردستانەوە وەک بوارێکی زیندووی سیاسیی، سەربازی و ئابووریی بۆ ئێران، چ پێگەیەکیان دەبێت و یاخود چ کاریگەرییەکیان لە ناو ڕێککەوتنەکەدا دەبێت؟ پەیوەندی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی بەندەکانی ڕێککەوتنەکە بە عێراق و هەرێمەوە چییە و لە چ بڕگەیەکدا ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ ئامانجەکە جوگرافیا، بازرگانی و پیشەسازی، سیاسەت و بواری سەربازیی عێراق و هەرێم دەخاتە ژێر کاریگەرییەوە؟
گەر ڕێککەوتنی ٢٥ساڵەی ئێران-چین سەرکەوتوو بێت، بێگومان کاریگەری ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ لەسەر عێراق بە گشتی و هەرێمی کوردستان وەک هاوسێ و وەک بەشێک لە عێراقیش کاریگەری جێدەهێڵێت، چونکە عێراق و ئێران هاوسێیەتییەکی کاریگەر و کارتێکەرییان لەسەر یەک هەیە و بە هەر گۆڕانکاری و وەرچەرخانێکی سیاسی و ئابووریی ڕاستەوخۆ لەسەر یەک کاریگەر دەبن، ئیتر لە سیستمی سیاسییەوە بگرە تا دەگاتە بازرگانی و دۆخە کۆمەڵایەتیی و مەزهەبیەکانیش. هێندە بەسە کە بزانرێت نزیکەی ١٤٥٨کم هێڵی مەرزیی هاوبەش هەیە درێژترین سنووری لەگەڵ عێراقدا هەیە لە چاو دراوسێکانی دیکەیدا، زۆرینەی هێڵی سنووری ڕۆژئاوای ئێران و ڕۆژهەڵاتی عێراق پێکهێنەری ئەم سنوورە ستراتیژیی و سیاسییەیە لەنێو ئەم سنوورەدا کە هاوبەشێتی جوگرافی-سیاسی-بازرگانی ئێران-عێراق دەچەسپێنن چوار لە پارێزگا کوردستانییەکانی ئێران و چوار لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستانی عێراق دەگرێتەخۆ، لەڕووی کولتووری و مەزهەبیشەوە هاوبەشییان زۆرە و لە ڕووی جیۆستراتیژی و جیۆئیکۆنۆمیشەوە قوڵآیی ستراتیژی یەکتر پێکدەهێنن. لە ڕووی سیاسییشەوە لەپاش ٢٠٠٣ەوە ئیدی ئێران و عێراق زەمینەی سیاسەتکردنی یەکترن و ئێران وەک تەواوکارێکی قەڵەمڕەوییەکەی لە ڕۆژهەڵاتدا لە عێراق دەڕوانێت.
لێرەدا ئەو بەند و بڕگانە دەخرێنەڕوو و شرۆڤەدەکرێن کە پەیوەندیدارن بە عێراق و هەرێم و کۆی پاکێجی مەسەلەی بزوتنەوەی سیاسیی کوردستانییەوە هەیە.
لە کۆی ڕێککەتنەکەدا شەش(٦)جار ناوی عێراق هاتووە و لە نۆ(٩) بڕگەی دیکەشدا ناڕاستەوخۆ باسی “وڵاتی سێیەم” یان وڵاتانی ناوچەیی کراوە، کە بە دڵنیایی عێراق و هەرێمی کوردستان مەبەستێکیانە.
١. لەڕووی سیاسییەوە:
هەر لە بەندی یەکەمی ڕێککەتنەکەوە، جەخت لەوە دەکاتەوە، کە هەردوو وڵات “ستراتیژی براوە-براوە” لە وڵاتانی ناوچەکە و نێودەوڵەتیدا پیادە دەکەن، وەک لە بڕگەی دوو-شدا هاوکاری سەربازیی، توانای بەرگری و یەکهەڵوێستی سیاسیی لە ئاستی وڵاتانی ناوچەکەدا ئاماژەی پێدراوە(بەندی١)، لە پاشکۆی ژمارە یەکیشدا(١) هەمان ئامانج دووبارە کراوەتەوە.
دیارە هاوهەڵوێستی سیاسیی و سەربازیی لە ناوچەکەدا بۆ عێراق و هەرێمی کوردستان کاردەکاتە سەر هاوکێشە سیاسییە ناوخۆییەکان و وڵاتانی هاوپەیمانی عێراق و هەرێم دەبێت.
ڕێککەوتنەکە ڕاشکاوانەتر باس لە دژایەتیکردنی تیرۆر ڕێکخراوە دژبەرەکان دەکاتەوە، کە دیارە لە پێناسەی سیاسیی دەوڵەتێکی وەک ئێراندا سەرجەم ڕێکخراوە ئۆپۆزسیۆنەکانی ڕژێمی ئەو وڵاتە دەگرێتەوە کە هەم ڕێکخراوی ئێرانی لە عێراق و هەم کوردستانی لە هەرێم دەگرێتەوە.(بەندی٤)
هەروەها بەندێکیتری کاری هاوبەشی دوو وڵاتەکەیە لە وڵاتانی دراوسێی ئێراندا بە جۆرێک بەرنامەی هاوبەش و پرۆژە لەو وڵاتانە بخرێتەگەڕ.(بەندی٧)
٢. لە ڕووی بازرگانی و وزەوە
لە چوارچێوەی سیاسەتی گشتیی کولتووری-مەزهەبیشدا، لە چەند بڕگەدا عێراق و هەرێم، بوونەتە بواری جێبەجێکردنی پرۆژەی ئایندەیی چین و ئێران، لەوانەش: بنیادنانی پرۆژەی گواستنەوەی وزەی عێراق، وەبەرهێنان و دروستکردن و گواستنەوەی کارەبا بۆ عێراق(دیارە ناوی وڵاتانی پاکستان، ئەفغانستان و سوریاش لەو بڕگەیەدا بۆ هەمان مەبەست هاتووە).(پاشکۆی٢/بڕگەی ب/١و٢) هەروەها پرۆژەی ڕاکێشانی “هێڵی ئاسنی مەزهەبی-زیارەتی” نێوان پاکستان-ئێران-عێراق-سوریا، تەبەنیکراوە، هەروەک چۆن باس لە کردنەوەی ڕێڕەوی بازرگانی پاکستان-ئەفغانستان-عێراق-سوریاش کراوە کە ببێتە ڕێڕەوێکی بازرگانیی ناوچەیی.(پاشکۆی٢/بڕگەی ب/١)، دروستکردنی پرۆژەی گەشەپێدان لە وڵاتانی ناوچەکەدا(پاشکۆی٢/ها/٦)، بەهێزکردنی ڕێکخراو و دەزگاکانی وڵاتانی ناوچەکە(پاشکۆی٢/ز/٢).
گرنگە بووترێت کوردستان جیا لەوەی لە سیاسەتیی کولتووری ئێراندا نیشانەیە، بەشێکی شارەکانی کوردستان وەک کرماشان و شارەکانی هەرێمی کوردستان وەک سلێمانی، کەرکوک، خانەقین و ناوچە کوردستانییەکانی دیالە بەشێکن لە ڕێگە و نەخشەی ڕێڕەوی بازرگانی، زیارەتکارانی مەزهەبی شیعە. لە هەبوون و گواستنەوەی وزەشدا دیسان هەرێم لە قوڵایی ستراتیی ئێراندا جێگەی تایبەتی بۆ کراوەتەوە.
سەبارەت بە پەیوەندی ڕاکێشانی ڕێگای ئاسنیش بە کوردستان بە گشتی و هەرێمی کوردستانەوە، ئەوا چەندین پرۆژەپێشنیار لە بەرنامەی ڕێسازیی ئێران و عێراقدا لە لایەن حکومەتی ئێرانەوە، لەم ساڵانەی دواییدا لە ئارادان کە هەندێکیان شارەکانی سلێمانی، خانەقین، کرماشان، مەهاباد و ورمێ لە خۆدەگرن و لە نموونەی ڕێگای پێشنیارکراوی ئاسنی: هێڵێ کرماشان-خوسرەوی-خانەقین-بەغدا. هەروەها ڕێگەیەکی پێشنیارکراوی ئێرانی دیکەش هەیە و کە خودی سەرکۆماری ئێران جەختی لەسەر کردۆتەوە بریتییە لە ڕێگای ئاسنی سنە-باشماخ-سلێمانی تا بخرێتە بواری جێبەجێکردنەوە، بۆ هەمان مەبەستیش پارێزگاری سنە داوای جێبەجێکردنی پرۆژەکەی لە ژووری بازرگانی پارێزگای هەڵەبجە و کۆمپانیای قەیوان وەک جێبەجێکاری دیوی هەرێم، کردووە.
سەبارەت بە ناوچەکانی باشووری عێراقیش هێڵی خوڕەمشەهر-بەسرە لە ئارادایە. کە دیسانەوە لە ڕێککەوتنی چین و ئێراندا ئاماژە بەو ڕێگا ئاسنی و بازرگانیانە دراوە. کە نەک ئێران و عێراق بەڵکو وڵاتانی ئەفغانستان و پاکستان و سوریاش دەگرێتەخۆ.
لە کۆتا پاشکۆشدا ڕێککەوتنەکە باس لە دروستکردنی ناوچەی ئازادی بازرگانی و پرۆژەی هاوبەشی دوولایەنە دەکات لە وڵاتانی سێیەمی وەک عێراق(پاشکۆی٣/بڕگەی آ/٦)، هەروەها جەخت لە سوودوەرگرتن لە بواری جیۆئیکۆنۆمی وڵاتانی دراوسێ کراوەتەوە کە دیارە عێراق لە نێو ئەو ئامانج و نیشانەدایە.( پاشکۆی٣/بڕگەی ب)
بە کورتی بونیاتنانی ڕێگای بازرگانی و هێڵەکانی ئاسن و ڕێڕەوەکان بۆ وڵاتی چین بەشێکە لە ستراتیژی “یەک پشتوێن، یەک ڕێگا One Belt, One Road”، بۆ وڵاتی ئێرانیش هەم کارتی فشارە بەرامبەر ئەمریکا و هەم جێبەجێکردنی سیاسەتە مەزهەبی و کولتوورییەکانە و ڕێگای گەیشتنیشە بە ئامانجە سیاسییەکانی، ئەڵبەت لە ئەگەری جێبەجێکردندا.