English
كوردی
العربية
ڕانانى ئاییندەیى ژمارە (٤) ى ساڵى٢٠٢٠
حکومەتی نوێی عێراق وقەیرانی ئابووریی هەرێمى کوردستان؛ لەمپەر و سیناریۆکان
– ڕانانی ئایندەیی ژمارە (٤)
– توێژەران: د.یوسف گۆران، د.ئومێد رفیق فتاح، د.عابد خالد رسول، د.هەردى مهدى میکە
– سلێمانى – هەرێمى کوردستان
– ئایار ٢٠٢٠
پێرستى تەوەرەکان
تەوەری یەکەم: ئایندەى حکومەتەکەى کازمى؛ ئەرک و ئاڵنگارییەکانى.
تەوەری دووەم: قەیرانی ئابووریی هەرێم؛ ڕیشەیەکی قوڵ و و دەرکەوتنەوەی نوێ.
سەرەتا
پرسى چۆنێتى حوکمڕانى باش و گرفت و ئاڵنگارییەکانى بەردەمى و ئاسۆکانی چاکسازیی تیایدا لە عێراق و هەرێمی کوردستان، هەمیشە پرسێکى لەپێشینەیە و لەگەڵ هەر قەیران و قۆناغ و وەرچەرخانێکدا زیاتر پێویستێتی خۆى دەچەسپێنێت، بەتایبەت لە ئێستادا کە هەم عێراق و هەم هەرێمی کوردستانیش، بە چەند قەیرانێکدا گوزەر دەکەن، هەر لە پرۆسەی پێکهێنانى حکومەتی نوێى عێراق تا دەگاتە قەیرانى ئابوورى و داڕمانى توانا داراییەکانى حکومەت لەسایەى زۆرێک لە دەرەئەنجامەکانى بڵاوبوونەوەى پەتاى کۆرۆنا(کۆڤید-١٩) و پێویستییەکانى ڕێکخستنەوەى داهات و هەمەچەشنکردنى سەرچاوەکانى لە هەرێمی کوردستان. بۆیە هەریەک لەم قۆناغ و قەیرانانە ئاڵنگارى گەورەیان لەبەردەم ئایندەى حوکمڕانى لە عێراق و هەرێمى کوردستاندا سازاندووە، بەشێوەیەک چۆنێتى ڕووبەڕووبوونەوە و مامەڵەکردن لەگەڵیاندا نەخشەڕێژى زۆرێک لە ڕایەڵەکانى ژیانى سیاسى ئایندەى نزیک و دووردا دەکەن.
ڕانانی ژمارە چوار؛ لە دوو تەوەردا تاوتوێ و بەدواداچوونی بۆ هەندێک لەو ئاڵنگاریانە و تواناکانى ڕووبەڕووبونەوە و سیناریۆکانی ئایندەیان کردووە.
تەوەری یەکەم:
ئایندەى حکومەتەکەى کازمی؛ ئەرک و ئاڵنگارییەکانى
پاش چەندین مانگ لە نائارامى شەقام وئاڵۆزیى پرۆسەى سیاسى، دواجار ئەنجومەنى نوێنەرانى عێراق، لە ٧ى ئایارى٢٠٢٠دا، بە زۆرینەى دەنگ متمانەى بە کابینەکەى “سێیەمین سەرۆک وەزیرانى ڕاسپێردراو” مستەفا کازمى و کارنامەى حکومەتەکەى بەخشى. دواى دەستلەکارکێشانەوەى عادل عەبدولمەهدى، لە (٣٠ى تشرینى دووەمى ٢٠١٩)، لە ژێر فشاری ئەو خۆپیشاندانە فراوانەى کە لەسەرەتاى مانگى تشرینى یەکەمى٢٠١٩ەوە زۆربەى شار وپارێزگاکانى خوارووى عێراقى گرتەوە و پێداگرى لەسەر لەکارخستنى کۆى دەستەبژێرى حوکمڕانیی عێراق و بنبڕکردنى گەندەڵى دەکرد، بۆ زیاتر لە پێنج مانگ وڵات بە حکومەتێكی کاربەڕێکەر بەڕێدەکرا.
پرۆسەى متمانەدان بە کابینەکەى کازمى و کارنامەى حکومەتەکەى هاوشێوەى پرۆسەى ڕاسپاردنى ئاسان بوو، پێچەوانەى دۆخى ڕاسپاردنى هەریەک لە عەللاوى و زوروفی، کە یەکەمیان لە دواساتەکانى پێکەوەنانى کابینەکەیدا ئەنجومەنى نوێنەران بۆ متمانەپێدانى ئامادەى کۆبوونەوە نەبوو، دووەمیشیان دواى زیاتر لە سێ هەفتە لە ڕاسپاردنى بۆ پێکهێنانی کابینە، کشێنرایەوە، دۆخى ڕاسپاردنى کازمى بۆ پێکهێنانى حکومەتێکى نوێ (لە ٩ى نیسانى ٢٠٢٠) دۆخێکى زۆر هێورتر بوو لە دۆخى ڕاسپێردراوانی پێشووى، بە شێوەیەک جۆرێک لە پشتیوانیی فراوانی نێوخۆیى(کوردى-سوننى-شیعی) و جۆرێک لە هاوڕایی شاراوەی دەرکییش(ئێرانى-ئەمریکى) لەسەروەختى ڕاسپاردنیدا بەدیکرا. ئەمە وێڕاى کەمبوونەوەى فشارى خۆپیشاندەران کە بەهۆى ڕێکارەکانى بەرگرتن لە بڵاوبوونەوەى پەتاى کۆرۆناوە تاڕادەیەک وەستا بوو. بەهەمان شێوە کازمى لە ئەرکى پێکەوەنانى کابینەى حکومەتەکەیدا سەرکەوتووانە ڕێی کرد و توانى بەکەمترین ململانێ، متمانە بۆ زۆرینەی ئەندامانى کابینەکەى لە زۆرینەى ئەندامانى ئەنجومەنی نوێنەران مسۆگەر دەستەبەر بکات. لێرەدا پرسیار ئەوەیە: ئایا حکومەتى نوێ بەهەمان ئاسانى ڕاسپاردن ومتمانەپێدانى دەتوانێت عێراق لە قەیرانەکانى دەرباز بکات؟ ئەرکى حکومەتەکەى کازمى چییە و پێویستە چى بکات؟ دەتوانێت چى بکات و ئایندەى بەچى دەگات؟
– ئەرکەکانی حکومەتی نوێ:
کازمى و کابینەکەى، هەم بە پێى کارنامە و هەم بەپێى لێدوانەکانى کاتى ڕاسپاردنى و پاش متمانەپێدانیشى، هەم بەپێى مەرجەکانى ئەو هێز و کوتلە وپێکهاتانەش متمانەیان پێبەخشى، هەم بەپێى خواستانەکانی شەقامى عێراقیش کە لەڕێى خۆپشاندانەکانەوە خراونەڕوو و گۆڕینى حکومەتیشیان سەپاند و گواستنەوەى دەسەڵاتیان لە عەبدولمەهدى-ەوە بۆ کازمى ڕەخساند، هەم بەپێى ئەو هەژموونەش کە لایەنى دەرکى لە کارووبارى نێوخۆیى عێراقدا هەیانە، بەپێى هەموو ئەمانە بەدیهێنانى چەندین ئەرک وەئەستۆى حکومەتى نوێ نراوە، کە گرنگترینیان بریتیین لە: دەربازکردنى عێراق لە قەیرانى ئابووریى و دەرچوواندنى یاسایەکى بودجەى تایبەت بۆ ڕوبەڕووبوونەوەى قەیران و داڕمانى نرخى نەوت و گەشەپێدانی سێکتەرە ئابوورییەکانیتر، ڕێگرتن لە بڵاوبوونەوەى کۆرۆنا، ڕوبەرووبوونەوەى گەندەڵى، چەکداماڵینى میلیشیاکان وکۆکردنەوەى لەدەستى دەوڵەتدا؛ ئەنجامدانى هەڵبژاردنى پێشوەخت و جێبەجێکردنى یاساى حیزبەکان؛ پەرەپێدانی چەمکی هاووڵاتیبوون و دامەزراوەییکردنی گفتوگۆ لەگەڵ خۆپیشاندەران و بەدەنگەوەچوونی داواکارییەکانیان، گەڕاندنەوەى ئاوارەکان و ئاوەدانکردنەوەى ناوچە خاپوورەکانی پاش شەڕی داعش، پتەوکردنەوەى سەروەریی عێراق و سەربەخۆکردنى سیاسەتى نێوخۆیى و دەرەکى، بەگژاچوونەوەی تیرۆر و دابینکردنی ئاسایشى گشتى، هێورکردنەوەى پەیوەندییەکانی هەولێر و بەغداد و چارەسەرکردنى کێشە هەڵپەسێردراوەکانى نێوانیان، لەگەڵ چەندین ئەرک وئامانجیتردا.
دیارە لیستى ئەرکەکان زۆرن، ئەگەرى جێبەجێکردنى هەریەکێکیشیان بەر لە ئەوانیتر، بەندە بە واقعى سیاسیی عێراق و تواناى ئەو لایەنانەش کە خواستیان لەسەر ئەو ئەرکە هەیە و لەڕێى قایلکردن یان فشارلێکردنی کازمى بۆ بەدیهێنانى ئاڕاستە دەکەن. بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا ئەوەى دۆخى هەنوکەیى عێراق دەیخوازێت قوتارکردنییەتى لە قەیرانى ئابوورى، پاشان ڕوبەڕووبوونەوەى پەتا، پاشتریش زەمینەسازی بۆ هەڵبژاردنى پێشوەخت.
– حکومەتەکەى کازمى دەتوانێت چى بکات؟ ئاڵنگارى و سیناریۆکانى:
زۆرى ئەو ئەرک و ئامانجانەى کە لە حکومەتی نوێ دەخوازرێن، ئەو گریمانەیە دەخەمڵێنن کە کارى ئەم حکومەتە ئاسان نییە و کۆسپی گەورەی لە پێشە. بە پلەى یەکەم ئەو قەیرانە ئابوورییەى کە بەرۆکی گرتووە، پاشان ئەگەرى دەستپێکردنەوەى گەڕێکیترى خۆپیشاندانەکان لەهەر ساتێکدا گەر دەرکەوێت کازمى لەئاستى بەدیهێنانى خواستەکانیاندا نییە، وێڕاى ئەگەرى پشتبەردانى (هاوشێوەى عەبدولمەهدى) لەلایەن هەندێک هێز ولایەنەوە کە لە ئەنجومەنى نوێنەراندا متمانەیان پێبەخشى، بەتایبەت کە دەوترێت سەرۆکوەزیران کەسایەتییەکى بێلایەن و بێکوتلە و بێمیلیشیایە، هاوکات ئەگەرى فشارى دەرەکیش (ئەمریکا-ئیران) و پێکدادانى ویست و بەرژەوەندییەکانیان لەهەموو ساتێکدا کۆسپێکیترە، ئەمە جگە لە مەترسى سەرهەڵدانەوەى گروپە تیرۆریستییەکان و گەڕانەوەیان بۆ نێو گۆڕەپانى ڕووداوەکان.
کەواتە ئاڵنگارییەکانی بەردەم حکومەتەکەی کازمی هاوشێوەی ئەرکەکانی زۆرن، بەڵام کاریگەرترینییان دووانن:
١- لەسەر ئاستی نێوخۆ: دژیەکی ئامانج و چاوەڕووانییەکانی هەریەک لە خۆپیشاندەران و هێزە تەقلیدییەکانی بەشدار لە حکومەتدا، کە یەکەمیان داواکارە هەرچى زووە لە ڕێی چاکسازییەوە سەران و گەندەڵییەکانی ئەوهێزانە پاکتاو بکرێن. دووەمیشان خوازیارە بە کەمترین زیان وەک ئاڵوگۆڕکردنى حکومەت و دەستبەرداربوونى ناڕاستەوخۆى هەندێک پۆستى وەزارى دۆخەکە هێوربکرێتەوە ودرێژە بە دەسکەوتەکانی بدات.
٢- لەسەر ئاستی دەرەکی: دژیەکی ئامانج و چاوەڕووانییەکانی هەریەک لە ئەمریکا و ئێران لە حکومەت، یەکەمیان دەخوازێت بە پتەوکردنى سەربەخۆیى عێراق و چاکسازییکردن لە دەزگا ئەمینییەکاندا هەژموونی ئێران و میلیشیا پشتیوانەکانی سنووردار بکات، دووەمیشیان خوازیارە حکومەت زامنی مانەوەى عێراق وەک یەکێک لەسەنگەرەکانی بەرگریکردن دژی ئەمریکا لە ناوچەکەدا وبازاڕێکى شکاندنى گەمارۆ ئابوورییەکانیشى بێت.
سیناریۆکانی ئایندەى حکومەتی نوێ:
لەسایەى ئاڵانگارییەکانى سەرەوەدا دەتوانین پیشبینى ئەم سیناریۆیانە بۆ ئایندەى حکومەتەکەى کازمى بکەین:
سیناریۆى یەکەم: هەرچەندە بەدیهێنانى کۆى یان زۆربەى ئەرکەکان ئەستەمە، بەڵام دەکرێت پێشبینى ئەوە بکرێت کە حکومەتەکەى کازمى هەندێکیان بەدی بهێنێت، بەمەرجی سەرکەوتن بەسەر بەشێکی بەرچاوی کۆسپە ڕیشەییەکاندا، بۆنمونە بەدیهێنانى چەند دەستکەوتێکى ئابوورى، یان تا هێنانەدى ئەرکە سەرەکییەکانى کابینەکەی هێزە متمانەپێدەرەکانی پشتى بەرنەدەن، بەتایبەت کە هێورکردنەوەى دۆخەکە و جارێکیتر سەرەولێژنەکردنەوەى بەرەو دەستپێکردنەوەى خۆپیشاندانەکان لە قازانجى بەردەوامبوونى بەرژەوەندى هێز وکوتلە تەقلیدییەکانە، لانیکەم تا هاتنى وادەى هەڵبژاردنى دادێ لە ٢٠٢٢دا، گەر هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجام نەدرێت.
سیناریۆى دووەم: لە حاڵەتى توندتربوونى هەندێک لەو ئاستەنگانەی باسکران، بەتایبەت دەستپێکردنەوەى خۆپیشاندانەکان و پاشگەزبوونەوەى هەندێک هێز لە پشتیوانیکردنى کازمى و قوڵبوونەوەى زیاترى قەیرانى ئابوورى کە ڕەنگە لەسایەیدا حکومەت پێدانى مووچەشى لە توانادا نەمێنێت، ڕەنگە تاکە دەرچەیەک بتوانێت وەک سەرۆکى حکومەتێکى ڕاگوزەر (ئینتیقالى) فەراهەمى بکات ئەوەبێت کە زەمینەسازى بۆ هەڵبژاردنى پێشوەخت بکات. بەڵام ئەمەش بێلەمپەر نابێت، بەتایبەت ئەمریکا کە لەگەڵ ھەڵبژاردن پێشوەختدا نییە، چونکە چاوەڕوان ناکات لە هیچ ھەڵبژاردنێکى نوێ هێندەی ئێستا، کە هەرسێ سەرۆکایەتییەکەى عێراق دڵپەسەندی خۆیەتی، ئەنجامى باشترى چنگ بکەوێت.
سیناریۆى سێیەم: لە ئەگەرى قووڵبونەوەى قەیرانەکان و شکستهێنانى کابینەکەدا لە بەدیهێنانى ئەرکەکانى، رەنگە هەمان چارەنووسی عەبدولمەهدى هەبێت، لەم کاتەشدا عێراق دووبارە دەکەوێتەوە ناو گێژاوى ململانێ سیاسییە نێوخۆیى و دەرەکییەکان و تونێلى ڕێکارە دەستورییە درێژخایەنەکان و فشارى خۆپیشاندەران و زەبرى میلیشیاکان و هەلقۆستنەوەى پۆپۆلیستەکان و چەندین ئەگەر و تەنگژەیتر کە ئەستەمە تا کۆتایى چ گەلى عێراق و چ هەندێک لە پێکهاتەکانى بەرگەى بەردەوامبوونى بگرن.
تەوەری دووەم:
قەیرانی ئابووریی هەرێم؛ ڕیشەیەکی قوڵ و دەرکەوتنەوەی نوێ
دەرکەوتنەوەی قەیران:
قەیرانی ئابووریی هەرێمی کوردستان سەرەتایەکی کۆنتری هەیە، بەڵام پەتای جیهانگری کۆرۆنا، زیاتر پەرێشانی دۆخی بەڕێوەبردن و کێشە شاراوەکانی سەرچاوەکانی داهات و خەرجییەکانی دەرخست. وەنەبێت قەیرانە ئابوورییەکە تەنها کوردستانی گرتبێتەوە، بەڵکوو وڵاتانی جیهان و بگرە کۆمپانیا زەبەلاحەکانیشی گرتووەتەوە، لە نێویشیاندا، یەک لەو وڵاتانەی کە کاریگەری قوڵی قەیرانەکە گرتییەوە، حکومەتی عێراقە، کە ڕاستەوخۆ سەدا ٥٢٪ مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان لەوێوە بە ڕێککەوتنێک دابین دەکرا، لە ئانووساتی بەربڵاویی کۆرۆنا، دابەزینی نرخی نەوت و خۆپیشاندانانەکانی عێراق و ئاڵووگۆڕەکانی کابینەکەی بەغدا، ئەو بڕە ڕاگیرا و بەم شێوەیە کێشە داپۆشراوەکانی بەڕێوەبردنی هەرێم و کەمبوونەوەی داهات و ڕاگرتنی پارەکەی بەغدا، قەیرانەکەی لە هەرێمی کوردستاندا فراوانتر نمایش کرد و کاریگەریی نەک لەسەر کابینەی حکومەت، بەڵکو لەسەر هاوڵاتییان و بگرە پەیوەندییە سیاسییەکانی نێوان لایەنەکانیش جێهێشت و چەند خۆپیشاندانانێکی جیاوازیشی بەدوای خۆیدا هێنا، زەقترینیان خۆپیشاندانی مووچەخۆرانی دهۆک بوو، کە کاردانەوەی جیاوازی سیاسیی و ئەمنی وەدووی خۆی خست. بۆ دەرخستنی ڕادەی قەیرانەکە و دیاریکردنی سەرچاوەی کورتهێنانەکان، پێویستە ڕووماڵێکی ڕاگوزەری سەرچاوەکانی داهاتی هەرێم و شێوازی دابەشکردنەوەی لە سێکتەرە جیاوازەکاندا بخرێنەڕوو.
ڕوماڵێکی ئاماریی سەرچاوەکانی داهات و خەرجییەکانی حکومەتی هەرێم:
بە پێی ئەو زانیارییانەی لەبەردەستدان، داهاتی مانگانەی وەزارەتی دارایی بە نزیکەیی بەر لە کۆرۆنا بەم شێوەیە بووە:
نێوخۆ: ٢٤٠ ملیار، وەدەستهاتووی نەوت: ٣٦٠ ملیار، بڕی دابینکراوی حکومەتی عێراق: ٤٥٢ ملیار، سەرچاوەی دیکە: نزیکەی ٢٠ ملیارێک، کە چارتی (ژمارە١)دا ڕێژەی سەدییەکەی ڕوونکراوەتەوە. لە کۆی ئەم داهاتە، بڕی ٨٨٦ ملیار دیناری بۆ مووچە، ٢٠٠ ملیاری بۆ خەرجی وەزارەتەکان و ٣٥ ملیاری بۆ پرۆژەکان تەرخاندەکرا.
بەڵام لە سەرووبەندی دۆخی کۆرۆنا و بازاڕی نەوتی جیهانی و ڕاگیرانی ژیانی ئاسایی و بازاڕی هەرێمی کوردستان، لە مانگی سێ و چواردا(بە گوێرەی زانیارییەکان)، کە لوتکەی قەیرانەکەی بەیان دەکرد، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ڕووی ئەو داهاتەی دەستی دەکەوت و ٤٥٪ی داهاتی فرۆشی نەوت و ٩٠٪ی داهاتی نێوخۆی کەمی کرد. بەمشێوەیە گەر دۆخی کۆرۆنا و نزمبوونەوەی نرخی نەوت بەردەوام بووایە ڕێژەی کورتهێنان لە داهاتی هەرێمدا نزیکەی ٢٠٠ ملیار دینار دەکرد.هاوکات، بڕی هەناردەکراوی بەغداش لەو دوو مانگەی ئاماژەیان پێدرا ڕاگیرا، کە تەنها ئەو بڕە ٤٢٪ی کۆی داهاتی هەرێمی کوردستانی پێکدەهێنا.
کەواتە دەردەکەوێت قەیرانەکە ڕاستەقینە بوو و دەرخەری چەند ئاماژەیەکی مەترسیداری لە جۆری سەرچاوەی داهات و شێوازی خەرجکردن و ناجێگیریی دۆخی ئابووریی هەرێمی کوردستانە.
ڕیشەناسیی قەیرانەکە و تایبەتمەندییە کێشەسازەکانی داهات
سەرچاوە و ڕیشەی دۆخی ئابووریی هەرێم، هۆکارەکەی تەنها دۆخی کۆرۆنا، بازاڕیی جیهانی، پەیوەندی هەولێر-بەغدا نییە، بەڵکو بەر لەوە پەیکەری ئابووریی هەرێم هەڵگر و بەرهەمهێنەری گرفتی ڕیشەییە و کێشە لە خودی سەرچاوەکانی داهات و هاوکات شێوازی خەرجکردن و پلانی کورتمەودا یاخود بێپلانی قەیرانەکەی قوڵتر و کاریگەرتر کردووە، کە بەردەوامبوونی ئەم جۆرە بەڕێوەبردنەی داهات و خەرجی، نەک قەیرانەکە تێناپەڕێنێت، بەڵکو قەیرانسازتر و کارەساتبار دەبێت لە ئایندەیەکی نزیکدا.
پرسیار ئەوەیە، بۆچی ڕیشەی قەیرانەکە قوڵترە و پێش ئەوەی سەرچاوەی قەیرانەکە دەرەکی بێت نێوخۆییە؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە پێویستە لە تایبەتمەندیەکانی سەرچاوەکانی داهاتی هەرێمدا وردبوونەوە بکرێت، کە هاوکات پێکهێنەرە سەرەکیییەکانى قەیرانە ئابوورییەکەش پێکدەهێن:
١. پیادەکردنی سیاسەتی کڕیاریی (زەبائینی):
ئه‌و گرفتانه‌ى كۆسپى گه‌وره‌یان لە سەنگەلایی داهات و خه‌رجى له كوردستاندا سازاندووە، به‌شێكى سەرەکی په‌يوه‌ندى به هاوكێشه‌ى جێگیرى و زۆرى خه‌رجيه‌كان و كه‌مى و ناجێگیرى داهاتەوە هه‌يە، ئه‌مه‌ش ده‌رئه‌نجامى سياسه‌تى کڕیاریی(زه‌بائينى )يه، كه له‌سه‌ر سێ بنه‌ما وه‌ستاوه: بوونى گرێبه‌ستێك كه بنه‌ماكه‌ى ئابورييە و لێكه‌وته‌كانى سياسيە، بريتيه له رێكه‌وتنێكى ناڕە‌وای نێوان گروپه سياسيه‌كان و گروپە بچوكەکان، بنه‌ماى دووه‌م به‌رده‌وامی ئەو رێكکه‌وتنه‌يە بۆماوه‌يه‌كى درێژ كه ته‌مه‌نى گروپه‌كانه، واته ئەم گروپانه به درێژايى ته‌مه‌نيان به‌لاشخۆر و بنديوارى كه‌سیی ده‌بن و له ململانێى حيزبى و هەڵبژاردنه‌كاندا به‌كارده‌هێنرێن، بنەماى سێيه‌م بريتيه له بوونى نێوه‌ندگيریی و دەڵاڵی سياسى.
ئه‌م سياسه‌ته بۆچى گرفت و كێشه‌يه؟ چونکە كێشه‌کەی ئەوەیە له‌سه‌ر دوو ئاست ڕەنگدانه‌وه‌ى نه‌رێنى هه‌يه: ئاستى يه‌كه‌م، ده‌رگايه‌كى گه‌ورە له‌سه‌ر گه‌نده‌ڵى سياسى و ئابورى ده‌كاته‌وە و بارگرانييه‌كى قورس له‌سه‌ر ماڵى گشتی دروست ده‌كات. له كوردستان ئه‌م سياسه‌ته په‌نجه‌ره‌يه‌كى ترى بۆ چوونه ناو هاوكێشه‌يه‌كى دیکە كردۆته‌وه، ئه‌ويش نه‌بوونى پێوه‌رى به‌كارخستى سه‌رمايە و سه‌رچاوه‌كانى پرۆژەى وه‌به‌رهێنانى راسته‌قينه‌يە، چونكه نێوه‌ندگيره‌كه له‌سه‌ر سه‌رمايه‌ى وه‌همى ده‌ژی، نەک هەر ئەوە به‌ڵكو هه‌ندێك جار پرۆژەى وه‌همى هەیە و بودجه‌ى بۆ ته‌رخانكراوه، له لايه‌كىترەوە چونكه سیاسه‌ت بووەتە سه‌رچاوه‌ى داهات و بازرگانى، زۆركات ئه‌و پرۆژە و بازرگانيانه‌ی ئەنجام دەدرێن، له‌لايه‌ك قۆرخ ده‌كرێن، له‌لايه‌كىتر له‌سەر حيسابى خه‌زێنه‌ى گشتى ته‌واو ده‌كرێن، ئه‌مه‌ش ناچێته چوارچێوه‌ى هاندانى وه‌به‌رهێنان، چونكه له بنه‌مادا “قۆرخکارەکان” خۆيان وه‌به‌رهێنه‌ر نين، لەوەدا کە وه‌به‌رهێنه‌ر سه‌رمايه‌ى راسته‌قينه‌ى هه‌يه و سه‌رچاوه‌ى سه‌رمايه‌كه‌ى دياره، له كوردستان بەشێکی زۆری پرۆژەى وه‌به‌رهێنان و بازرگانى به توندى به‌ستراوه به فاكته‌رێكىدیکەوه، ئه‌ویش بابه‌تى “وه‌به‌رهێنان له كوێ بكرێت؟” له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ئه‌م بابه‌ته گرێدراوى لێكه‌وته سياسيه‌كه‌يه، بۆ سه‌رنجراكێشان و به‌رده‌وامى به‌كارهێنانى سیاسى ده‌نگده‌ر، وه‌به‌رهێنان و پرۆژەكان له‌و ناوچانه چڕ ده‌كرێته‌وە، كه ده‌نگده‌ره كڕدراوه‌كانى لێيه، به بێ ئه‌وه‌ى گوێ بدرێت به بنەماکانى وه‌به‌رهێنان كه زه‌وى، سه‌رمايه، كار و رێكخستنن، ئه‌مه‌ش وا ده‌كات ناهاوسه‌نگى له پرۆژەكاندا هه‌بێت و وه‌به‌رهێنانه‌كه نه‌توانێت ئامانجه‌كانى بەدى بهێنێت، چونكه له بنه‌مادا پرۆژەكه ئامانجى سياسى هه‌يه، نه‌ك گەشەسەندن و ئاوەدانی و ئابورى.
٢. سەرچاوەی داهات پشتبەشتووە بە نەوت:
٣٤٪ی داهاتی هەرێم پشتبەستووە بە فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان، هەروەها ٤٢٪ ی لە بەغداوە دێت، کە دیسان زیکەی ٪٩٠ داهاتی خودی عێراقیش نەوتییە و پشت بە بازاڕی نەوت دەبەستێت. کەواتە ٪٧٦ی سەرچاوەکانی داهاتی هەرێم ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ پشتی بە بازاڕ و فرۆشی نەوت بەستووە.
٣. بەشێکی سەرچاوەی داهات پشتبەستووە بە پەیوەندی سیاسیی ناجێگیر و کورتمەودا:
یەکێکیتر لە تایبەتمەندییەکانی دەستخستنی داهاتی هەرێم، زۆرینەی داهاتەکەی پشتی بە پەیوەندیی سیاسیی عێراقی و هەرێمایەتی بەستووە، نەک پابەندکراوی دوولایەنە و پشتبەشتوو بە پلانێکی ستراتیژی دوورمەودای جێگیر. بۆ نموونە ٤٢٪کەی بەغدا بە یاسای بودجەی ساڵانە ڕێکخراوە، کە ئەگەری گۆڕانی هەیە و هەردەم پێویستی بە سازش و سازکردنەوە هەیە و پەیوەستە بە پەیوەندی هەرێم و ئەو کوتلەیەوە کە پێکهێنەری حکومەتی ئەو کاتەیە (نەک پەیەوەندی نێوان دەوڵەتی عێراق و هەرێمی دەستووری کوردستان) و لەوەش مەترسیدارتر هەردەم پێویستی بە ڕازیکردنی زۆرینەی پەرلەمانە بۆ تێپەڕاندنی بڕگەی بڕی هەناردەکراوی بەغدا بۆ هەرێمی کوردستان، کە ئەمەش لە چەندین سەرەوە خۆی قەیرانسازە و نەک کاریگەری لەسەر ئابووریی و داهاتی هەرێم، بەڵکوو ئامانجە دوورمەوداکانی خواستی نەتەوەیی و نیشتمانی کوردستان و ناوچە جێناکۆکەکان و خاوکردنەوەی پرسی شوناس و خاک و ئەجێندای کوردستانی لە بەغدا بە تەواوەتی کشاندۆتەوە دواوە.
هەروەها دیسانەوە فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان لە بازاڕی جیهانیدا، دیسانەوە پشتی بە پەیوەندی ناجێگیر و سیاسیی کورتمەودای نێوان حکومەتی هەڕێم و وڵاتانی ئیقلیمی وەک تورکیا و ئێران و پەیوەندی کۆمپانیا و سەرمایەدارانی جیهانییەوە بەستووە، نەک ڕێکخراو لە چوارچێوەی یاسای نەوت و گازدا، کە ئەمەش هەردەم وایکردووە، هەم مەترسی ڕاگرتنی بۆ بێتەپێش هەم نرخی وزەی فرۆشراوی هەرێم لە بازاڕی جیهانیدا کەمتر بێت، چونکە بەشێکی زۆری ئەم پەیوەندییانە لەسەر بنەمای داشکاندن و بە ڕازیکردنی سەرچاوەی پەیوەندییەکانەوە بەندە.
بەشێکیدیکەی پەیوەندیەکانی هەرێمیش وابەستەی دۆخی بەسەرداباریووی تیرۆر و هاوپەیمانێتی کورد و دژبەرەکانی تیرۆرستانە، کە خۆی لە لەناوبردنی داعش و تیرۆریستاندا دەبینەێتەوە، ئەم پەیوەندیانەش دیسانەوە بۆ دۆخێکی کاتیی دەگەڕێتەوە نەک ستراتیژێکی پایەدار و جێگیری دوورمەودا.
٤. بە گوێرەی ڕاپۆرتەکانی لیژنە تایبەتەکانی پەرلەمان و بەیاننامە و نوسراوەکانی وەزارەتی دارایی و ڕوونکردنەوە و بەیانەکانی ئەم کابینەیەی حکومەتی هەرێم، دان بەوەدا نراوە هێشتا حکومەت کۆنتڕۆڵی سەرچاوەکانی داهاتی خۆی سەداسەد نەکردووە، بەهەدەردان و گەندەڵی بە قەبارەیەکی فراوان دەچێتە گیرفانی تاقمی بچووک و دەستڕۆیشتووی نێو حزبە هەژمووندارەکان و چەند هێزێکی دیکەی دەرەوەی نێوپرۆسەی سیاسیی هەرێمی کوردستان، کە خۆی لە دانانی بازگە، گومرگ، کۆمپانیا سەپێنراوەکان بەسەر حکومەتدا، وەرنەگرتنی باج لە هەندێک کۆمپانیا، نەگێڕانەوەی قەرزی کۆمپانیاکان، گەندەڵی و کاری نایاسایی دەروازە سنوورییەکان و…تاد. بەشی هەرەزۆری ئەم لێڕۆشتە ئابوورییە و ئەم جۆرانەی بەهەدەردان و گەندەڵیانە لە کۆبوونەوەی ٥/٥/٢٠٢٠دا جەختیان لێکراوەتەوە و حکومەتی هەرێم دانی بە بوونی ئەم گەندەڵی و گرفتە ڕیشەییانەی سەرچاوەکانی داهاتدا ناوە.
٥. تایبەتمەندییەکی کێشەسازی دیکە، جۆری خەرجی و دابەشکردنەوەی داهاتەکانە لە هەرێمدا، بە تایبەت لە دابەشکاریی سێکتەرەکاندا:
بە پێی دوائەپدەیتی بایۆمەتری، ١.٢٥٥.٢٧٣ ژمارەی فەرمانبەرانی تۆمارکراوی نێو پرۆسەی بایۆمەتریین، بەم شێوەیە:
کۆی گشتی فەرمانبەرانی مووچەخۆرغ فیعلی: ٧٥٢،٩٥٩فەرمانبەرە و تەنها ٦٠٪ ی مووچەخۆران پێکدەهێنن. بەم شێوەیە:
مەدەنی: ٤٣٠.٢٣١ ، پۆلیس و ئاسایش: ١٠٤.٦٩٩ ، سەربازی: ٢١٧.٩٧٩.
بەڵام ٤٠٪ەکەی دیکەی هەریەک لە کەسووکاری شەهیدان، خانەنشینان و کۆمەڵایەتی دەگرێتەوە، ژمارەیان بەم شێوەیە دابەش دەبێت:
شەهیدان: ٩٦.٩٣٧ ، خانەنشینان: ٢٤٦.٢٦٩ ، کۆمەڵایەتی: ١٥٩.١٥٨ کەس.
گەر بڕوانیە ڕێژەی سەدی فەرمانبەرانی نێو فەرمانگەکانیش بەم شێوەیە دەبێت:
کەرتی پەروەردە: ٢٢.٢٪ ، تەندروستی: ٦.٥٪ ، ناوخۆ: ١٩.١٪ ، پێشمەرگە: ١٨.٧٪ . (بڕوانە چارتی ژمارە دوو).
بەم پێیە دەردەکەوێت ناهاوسەنگییەکی زۆر لە ڕێژەی چەکدار و هێزەکانی هەرێمی کوردستان لە لایەک و ڕێژەی کەرتی تەندروستی و پەروەردە لەلایەکی دیکەوە، نزیکەی ٣٧.٨٪ مووچە کە زۆرینەی داهاتیش دەبات، دەدرێتە هێزی چەکدار و ناوخۆ، بەڵام هەردوو کەرتی گرنگی وەک پەروەردە و تەندرووستی ٢٨.٧٪ی مووچە پێکدەهێنن. ئەمە جیا لەوەی دابەشکاری فەرمانبەران و بێکاریی شاراوە و “بندیوار” و دوو مووچە و یاسای خانەنشینی پێشووی پلەباڵاکان بارگرانییەکی زۆریان لە بەهەدەردانی داهاتی هەرێمدا بە فیڕۆداوە و دەدەن، بە جۆرێک زۆرێک لە داهات کە دەردەچێت و وەک پارەیەکی نابەرهەمهێن دەردەچێت و چیدی بە سوڕێکی تەندرووستدا ناگەڕێتەوە یان هەر ناگەڕێتەوە نێو سەرچاوەکانی داهاتی هەرێمی کوردستان. لەوەش مەترسیدارتر، وەک ئەوەی لە دواوتاری سەرۆکی حکومەت لە جەژنی ڕەمەزاندا دانی بە خراپی خەرجیی و دابەشکارییەکدا نا و وتی: ٨٠٪ی داهاتی هەرێم بۆ ٢٠٪ی دانیشتووان خەرج دەکرێت. ئەمەش بەیانکەری ئەو دابەشکارییە نائابوورییانەیە کە دیدگایەکی کوشندەی ڕێکخستنی خەرجییەکانی حکومەتی هەرێمی بە درێژایی کابینەکانی ڕوونکردووەتەوە.
لێرەوە دەردەکەوێت لەلایەک پیادەکردنی سیاسەتی زەبائینی و پشتبەستن بە ئابووریی نەوتی (کە بە پێوەر و بۆچوونی ئابووریناسان، لەرزۆکترینن ئابووریی ئابوورییەکە کە پشتبەستوو بێت بە نەوت و لە ئانی قەیران و ناجێگیرییدا زۆرترین خەسارەت لە خۆدەگرێت) و ناجێگیریی پەیوەندیی سیاسیی و خراپی لە دابەشکاریی و ڕێکخستنی خەرجی، شوێنەواریی کوشندە و قەیرانسازیی قوڵی بۆ ئابووریی هەرێمی کوردستان سازاندووە.
سیناریۆکانى ئایندە و نەخشە ڕێگایەکى چاکسازى:
دەکرێت لە ئاست دۆخى ئیستاى ئابووریى هەرێمى کوردستاندا، پێشبینى دوو سیناریۆ بکرێت:
یەکەم: وه‌ك ده‌رده‌كه‌وێت دۆخی ئابووری له بارێكی مه‌ترسیداردایه، بەشێوه‌یه‌ك كاریگه‌ری ڕاسته‌وخۆی له‌سه‌ر پێگه‌ی سیاسیی هەریم لە نێوخۆ و دەرەوەدا جێهێشتووه، بۆیە له ئێستادا ئاسان نیه ئابوری هه‌رێم بگه‌رێته‌وه دۆخی پێش ساڵی ٢٠١٣، به‌ڵكو ڕەنگە لەماوەیەکی نزیکدا بەرەو داڕمانى زیاتریش بڕوات، خۆ گه‌ر ئاراسته‌ی ڕوداوه‌كان وه‌كو ئێستا به‌رده‌وام بێت و چاكسازییه‌كی بنهڕەتی نه‌كرێت، به‌ره‌و داڕمانی درێژمه‌وداش ڕوو دەنێت.
دووەم: سه‌رباری ئه‌و سیناریۆ تاریکە‌ی سه‌ره‌وه ده‌كرێت، به‌بوونی ئیراده‌یه‌كى یه‌كگرتووی سیاسیی نێو بڕیارده‌رانی هه‌رێم بۆ چاكسازی بنهڕەتی ئاستی پێشبینییه نه‌خوازراوه‌كان كه‌مبكرێته‌وه و ده‌رچه‌یه‌ك بۆ ده‌ربازبوونی هه‌رێم له داڕمانی ئابووری و په‌رته‌وازه‌یی سیاسی بدۆزرێته‌وه، لەپێناو بەدیهێنانى ئەم سیناریۆیەشدا، دەکرێت بۆ ڕایەڵەسەرەکییەکانى نەخشە ڕێگایەکى ئایندەیى دەربازبوون لەو قەیرانە، ئه‌م هه‌نگاوانه یارمه‌تیده‌ر ده‌بن:
١.جێبه‌جێكردنی “یاسای چاكسازی”، به‌شێوه‌یه‌كی ورد و دادپه‌روه‌رانه و فراوانكردنی بۆ سێكته‌ره‌كانیتری خزمه‌تی گشتی، دادوه‌ریی و یاسادانان.
٢.گرنگه له رێكخستنه‌وه‌ی ڕۆڵی كه‌رتی گشتییدا، هاوسه‌نگی زیاتر بۆ سه‌رله‌نوێ دابه‌شكردنه‌وه‌ی داهاتی نیشمانی به‌شێوه‌یه‌كی دادپەروەرانە‌تر بڕەخسێنرێت، كه تیایدا ئه‌ركی سه‌ره‌كی حكومه‌ت ڕەخساندن وفراوانكردنی هه‌لی كار بێت بۆ هاوڵاتیان له بری دامه‌زراندن، ئه‌ویش له رێی زیادكردنی بودجه‌ی تایبه‌ت به وه‌به‌رهێنان و هاندانی پرۆژه‌ی بچوك بۆ هاوڵاتییان و دانانی سیستمێكی به‌هێزی پاراستنی كۆمه‌ڵایه‌تی بۆ كارمه‌ندانی بواری كه‌رتی ناحكومی.
٣.فره‌چه‌شنكردنی ئابووریی هه‌رێم و ده‌ربازكردنی له هه‌ژمونه مه‌ترسیداره‌كه‌ی نه‌وت، له رێی هاندان و پشتگیریكردنی بواره‌كانی پیشه‌سازییه هه‌مه‌جۆره‌كانی وه‌ك خواردن، پێداویستی رۆژانە، پترۆكیمایی، گه‌شتوگوزار و چه‌ند بوارێكی كشتوكاڵی وهتد. ئاشكرایه بۆ چالاككردنی هه‌ر بوارێك یاسا و رێنمایی پێویسته.
٤.بچوككردنه‌وه و چالاكتركردنی حكومه‌تی هه‌رێم و دامودهزگاكانی له رێی لكاندنەوەی هه‌ندێ له وه‌زاره‌ته‌كان و ده‌سته و به‌ڕێوەبەرایه‌تییه‌كان، هه‌روه‌ها په‌یڕەوكردنی ناناوه‌ندێتی كارگێڕی و دارایی فراوان، بۆ كاراكردن و باشتر به‌ڕێوه‌بردنی حكومه‌ت و گه‌شه‌پێدانه لۆكه‌ڵییه‌كان.
٥.كه‌مكردنه‌وه‌ی رێژه‌ی بودجه‌ی نامه‌ده‌نی(٣٧%) له بودجه‌ی گشتی كه له‌گه‌ڵ ستاندارده جیهانییه‌كان وخودی توانای هه‌رێم ناگونجێت و گواستنه‌وه‌ی ئه‌و بڕه پاره‌یه بۆ بودجه‌ی وەبەرهێنان و په‌یداكردنی هه‌لی كار و پرۆژه‌ی بچوك و ژێرخانی.
٦.دامه‌زراندنی سیستمێكی بانكی سه‌ربه‌خۆ و متمانەپێكراو، له‌پێناو هاندانی زیاتری گه‌شه‌سه‌ندنی ئابووری و خولانەوە(سوڕی داهات) و به‌كارهێنانی سه‌رمایه‌ی نوستوو(مكنز) و شاراوه‌ی هه‌رێمه‌كه‌مان.
٧.به‌هێزكردن و سه‌ربه‌خۆكردنی زیاتری كه‌رتی تایبه‌ت و دامودهزگاكانی، دژایه‌تیكردنی قۆرخكاری، دورخستنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتدارانی حزبی و حكومی له كاری بازرگانی، به گرتنه‌به‌ری رێوشوێنی یاسایی و كارگێڕی پێویست.
٨.دانانی سیستمێكی كارا و دادپه‌روه‌رانه‌ی باج (باجی هه‌ڵكشاو)، كه سه‌رجه‌م خاوه‌ن سه‌رمایه‌كان، به‌پێی قه‌باره‌ی سه‌ر‌مایه‌كانیان، بگرێته‌وه.
٩.له پێناوی گێڕانه‌وه‌ی جێگیریی و كه‌مكردنه‌وه‌ی دڵه‌ڕاوكێی دارایی و ئابووری، گرنگه كار بكرێت بۆ یه‌كلاكردنه‌وه‌ی كێشه داراییه‌كانى نێوان هه‌رێم و به‌غدا به‌پێی ده‌ستور. گێڕانه‌وه‌ی متمانه لە نێوان هه‌ولێر و به‌غدا ده‌كرێت رۆڵی زیاتر له گه‌شه‌شه‌ندن وفراوانكردنی بازرگانی و ئابوری بۆ هه‌ردولا بگێڕێت و بازاڕی گه‌وره‌تر بۆ هه‌ردوولا بكاته‌وه.
١٠.سه‌رله‌نوێ داڕشتنه‌وه‌ی په‌یكه‌ری وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده، كارو‌كاروباری كۆمه‌ڵایه‌تی و خوێندنی باڵا به شێوه‌یه‌ك كه گرنگی ته‌واو بدرێت به خوێندنی پیشه‌یی و به‌ستنه‌وه‌ی به گه‌شه‌پێدانی بازاڕی كار و دروستكردنی نه‌وه‌یه‌كی گه‌نج كه كارامه‌یی(skill) ته‌واوی هه‌بێت و ئاماده‌كراوبێت بۆ پڕكردنه‌وه‌ی سێكته‌وه ئابوورییه جیاجیاكان و دروستكردنی هه‌لی كاری نوێ بۆیان.