كوردی
عێراقی ئایندە لە دیدی ئێرانەوە چاوپێكەوتن لەتەك “د. رەزا واعیزی”
ئامادەكردن: وەرزنامەی ئێرانناسی
دكتۆر رەزا ئەندامی لیژنەی زانستی زانكۆی “صدا و سیما” ی كۆماری ئیسلامی ئێرانە و خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرایە لە بواری زانستە سیاسییەكان بەشی شۆڕشی ئیسلامی و میدیا. پێشتر بەرێوەبەری لیژنەی زانستی و سەرۆكی كۆلێژی فەلسەفەی میدیای زانكۆی “صدا و سیما” بووە. لە بیست ساڵی رابردوودا چەندین پۆست و بەرپرسیارییەتی میدیایی لە ئەستۆ گرتووە. ناوبراو خاوەنی چەندین وتار و نووسەری چەند كتێبێكە بە ناونیشانەكانی ” انقلاب اسلامی و چرخش تمدنی جیهان بە سوی شرق” ، اندیشەای ائتلافی بر محور كتاب آسمانی”، “نهضت اربعین و تاثیرات آن بر هندسە غرب آسیا”، رمز و راز موفقیت در رقابت های انتخاباتی”.
ئێرانناسی: چ گۆڕانكارییەك لە سیاسەتی ئەمەریكادا بەرامبەر بە عێراق لەدوای هاتنی جۆ بایدن هەستی پێ دەكرێت؟ جیاوازیی لەگەڵ سەردەمی دۆناڵد ترەمپ لە چیدایە؟
د. رەزا واعیزی: دەكرێت عێراق بە وابەستە و شوێنكەوتەی سیاسەتەكانی وڵاتانی دیكە و گەمەكەرانی دیكە بزانین. سیاسەتی ترەمپ سیاسەتێكی توند بوو لە ناوچەكەدا، ئەم سیاسەتە توندە خۆی بۆخۆی بووە هۆی كۆمەڵێك شڵەژان و دەوڵەتی عێراقی تووشی كێشە و دژیەكییەكی زۆر جددی كرد، بەتایبەت بە تیرۆركردنی فەرماندە قاسمی سولەیمانی. بەڵام هەم بە هۆی هەڵوێستەكانی ئێرانەوە و هەم گۆڕانكاری لە سیاسەتەكانی ئەمەریكا، بەتایبەت لەدوای هاتنەسەركاری دیموكراتەكان، وەها دەردەكەوێت كە ئەمەریكییەكان لەو سیاسەتە توندەیان پاشەكشێیان كردووە و ئامانجەكانیان لە ڕێگەی كۆمەڵێك میكانیزمی نەرمترەوە درێژە پێ دەدەن. واتە بە سەرنجدانی سیاسەتی دەرەكییان كە زیاتر فۆكەسكردنە لەسەر بەڕێوەبردنی چین، واتە چینیان بە هەڕەشە بۆ سەر خۆیان پێناسە كردووە، كەواتە سروشتییە كە هەندێك لە ئاڵنگارییەكانیان لە كایەكانی دیكەدا كەم دەكەنەوە، بەتایبەت ئاڵنگارییە سەربازییەكان كە دەرەنجامی زۆر خراپیشی بۆ ئەوان بەدوای خۆیدا هێناوە، بەپێچەوانەوە هیچ دەستكەوتێكیان بەدەست نەهێناوە. ئەمەریكییەكان خۆیان دەزانن كە بۆ نموونە هەر لەم عێراقەدا، یەكێك لە بێزراوترین وڵاتانی دنیان لە چاوی عێراقییەكاندا. هەر بۆیە من پێم وایە كە گۆڕانێك لە ڕوانینی ئەمەریكییەكاندا بەدی دەكرێت و ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە دەرفەتی زیاتر بۆ وڵاتانی دیكە و گەمەكەرانی دیكە لە ناوچەكەدا بڕەخسێت. جا ئەم گۆڕانی ڕوانینە بۆ دوو هۆكاری سەرەكی دەگەڕێتەوە:
یەكەم: ئەم فشارەی لەسەر ئەمەریكییەكان هەیە كە ئێران و بەرەی خۆڕاگری (محور مقاومت) كاریگەریی زۆر هەیە و بە ئەمەریكییەكان دەڵێن كە دەبێت ناوچەكە جێ بهێڵن. هۆكارێكی تر، تێگەیشتنی خۆیان بوو كە ئیدی گەیشتن بەو ئەنجامەی كە واز لە جووڵەی سەربازی بهێنن و سەرنجەكانیان بخەنە سەر ڕۆژهەڵات، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی كە ڕۆڵی گەمەكەرەكانی تر لە ناوچەكە تۆختر ببێتەوە.
ئێرانناسی: ڕۆڵی كۆماری ئیسلامیی ئێران لەم ڕوانگەگۆڕینەدا چییە؟
د. رەزا واعیزی: ئێران هەمیشە هەوڵی داوە كە لێ بگەڕێت گرووپە سیاسییەكانی عێراق خۆیان بڕیار بدەن، كەمتر هەوڵی دەستوەردانی داوە، هەمان هەڵوێستیشی بەرامبەر بە ئەفغانستان گرتووەتە بەر. ئێران دەڵی هەر بڕیارێك كە خەڵكی خۆی بیدات، ئێران ڕێزی لێ دەگرێت. ئەگەر سەرنج بدەن، لە عێراق هەمان سیاسەتی گرتووەتە بەر، پشتیوانی لە كوردەكان دەكات، لە شیعەكان دەكات، لە سوننییەكانیش. پشتیوانی لەو هێزانە دەكات كە بە ئاڕاستەی بەرجەستەكردنی درووشمەكانی خەڵكی عێراق هەنگاو دەنێن. بۆیە من پێم وایە كە ئێران زیاتر لەوەی كە گرنگ بێت بەلایەوە كە كێ جڵەوی دەسەڵات دەگرێتە دەست، زیاتر بەدوای ئەوەوەیە كە حكومەتێك بێتە سەر دەسەڵات كە ئاڵنگارییەكی كەمتر دروست بكات بۆ ئێران، چونكە دواجار هەر جۆرە ناسەقامگیری و نەبوونی ئاسایشێك؛ كاریگەریی لەسەر ئێرانیش دەبێت.
ئێرانناسی: ئەگەر باس لەوە بكرێت كە ئەمەریكا ئێستا بووەتە یەكێك لە بێزراوترین هێزە بیانییەكان لە عێراقدا، بەڵام وەها دەردەكەوێت كە ئێرانیش ئەو هێزە خوازراوە نەبێت لەلای هاوڵاتیانی عێراق، نموونەش ئەو خۆپیشاندانانەی كە ماوە ماوە دەكرێن و خەڵكی ناڕازی پەلاماری كونسوڵگەری و سەفارەتی ئێران دەدەن ئەویش لە شارە ئایینییەكانی وەك نەجەف و كەربەلا و بەشێك لە گەنجانی عێراقی دژی ئێران درووشمی ناڕەزاییان بەرز كردووەتەوە و ناكرێت بڵێین ئەمانە هەمووی سیناریۆیە یان ئاڕاستەكراوە، بەتایبەتی كە بەشێكی سەرەكی لە ڕەخنە و ناڕەزاییەكان ئاڕاستەی هێزەكانی حەشدی شەعبی –ئەو هێزەی كە ئێران بە پشتیوانی خۆی دەزانێت- دەكرێت كە بوونەتە بارگرانی بەسەر داهات و بودجەی عێراقەوە و باس لەوە دەكرێت بە هەزاران مووچەخۆری وەهمییان هەیە.
د. رەزا واعیزی: ڕاستییەكەی من سەبارەت بە حەشدی شەعبی ناتوانم هیچ بڵێم، بەڕاستی ئەم بابەتە لەژێر كاریگەریی هێرشێكی دەروونیی دەیان وڵات و گرووپدایە، لەتەك ئەوەشدا هەر ئەم حەشدەیە كە زۆر پیلانی پووچەڵ كردەوە. ئەگەر حەشد نەبووایە، داعش لەناو نەدەچوو. هەندێك لە وڵاتانیش ڕوونە كە دژ بە حەشدی شەعبی پڕوپاگەندە دەكەن. بەڵام ئەگەر بڵێن كە ئایا حەشد پێویستییە، ئەوە دیارە كە ئەم وڵاتە بۆخۆی بونیاد و یاسای تایبەت بە خۆی هەیە، پەرلەمانی هەیە، دەتوانێت بێت بڕیار بدات كە ئایا ئەمانە پێویستن یان نا، دەتوانن شەفافانە بێن بۆ خەڵكی ڕوون بكەنەوە. ئەوەی كە ئەمانە بندیوارن، من بە بۆنەی ئەو گەشت و سەردانانەی كە بۆ شارەكانی دیكەی عێراق كردوومە، بۆم دەركەوتووە كە ئەم بابەتی گەندەڵییە بەڕاستی كێشەیەكی گەورەیە و بە شەفافسازی چارەسەر دەبێت، با یاسای شەفافسازی دەربكەن. تەنانەت من یەكێك لە پێشنیازەكانم بۆ ئەم هەڵبژاردنانەی عێراق ئەوەیە كە لایەنەكان بێن بڵێن وەرن با ژووری شووشەیی دروست بكەین و هەموو شتێك شەفاف بێت. بەڵام ئەوەی كە جێی سەرنجی ئێمەیە وەك ئێران ئەوەیە كە هێزێكی جەماوەری هەبێت كە توانیبێتی هەڕەشەیەك لە وڵات دوور بخەنەوە. ئیدی لە ئایندەدا ئەو هێزە بمێنێتەوە یان نا، ئەوە عێراقییەكان خۆیان دەبێ بڕیار بدەن و پەیوەندیی بە ئێرانەوە نییە. ئەسڵەن یەكێك لە كێشە سەرەكییەكانی عێراق بە ڕای من ئەوەیە كە تێچوون و گوژمەی لایەنی ئەمن و ئاسایش لە عێراق هێندە زۆرە كە لایەنەكانی دیكەی خستووەتە ژێر كاریگەریی خۆیەوە. بەڵام لێرەدا پرسیارێكیش دێتە پێشەوە، ئەویش ئەوەیە كە ئەم ناسەقامگیرییە بەرهەمی چییە؟ ئەوانەی ڕەخنە لە حەشد دەگرن، دەی خۆ ئەمە هۆكارێكی هەیە كە بووەتە هۆی دروستبوونی حەشدی شەعبی. واتە ئەگەر حەشد نەمێنێ، ئیدی ئاسایش بەرقەرار دەبێ؟ نا وا نییە، زۆر ڕوونە كە هەڕەشەكان هەر ماون. نە توركیا، نە قەتەر، نە سعودیە و ئەردەن، ئەمانە دەستی تەماعیان لە ناوچەكەدا هەر درێژە. لە هەمووی گرنگتر، جووڵەكانی ڕژێمی زایۆنییە.
ئێرانناسی: ڕەخنەیەكی تری جددی لەسەر هێزەكانی حەشدی شەعبی ئەوەیە كە ئەم گرووپانە هیچ كات لەژێر دەسەڵاتی حكومەت و تەنانەت سەرۆكی هەموو هێزە چەكدارەكاندا كە دەكاتە سەرۆكوەزیران؛ نەبوون و سەربەخۆیانە ڕەفتار دەكەن.
د. رەزا واعیزی: ئەوەیان كە بەڕێز كازمی توانیویەتی یان نا، دەگەڕێتەوە بۆ توانا و لێهاتوویی خۆی. ئەم پرسیارە سەبارەت بە بەڕێزان عادل عەبدولمەهدی و عەبادییش هەر ڕاستە، بۆچی ئەو كێشانە ڕووبەڕووی ئەو دووانەكەی تر نەبوونەوە!
ئێرانناسی: ئەوانی تریش هەمان كێشە و ئاریشەیان هەبوو، بەڵام بۆ موستەفا كازمی دەوترێت لەبەر ئەوەیە كە شیعەیەكی سێكۆلار و نزیك لە ئەمەریكایە.
د. رەزا واعیزی: بەڵێ، ئەوە ئیدی هەمان ئەو ئاڵنگارییەیە كە منیش مەبەستمە. كێشە سەرەكییەكە ئەوەیە كە عێراقییەكان نەیانتوانیوە بگەن بە پلان و ستراتیجێكی گەورە كە هەمووان ڕێزی لێ بگرن، هەمووان بەدووی بەرژەوەندیی خۆیانەوەن. ئەم ڕەخنەیە یەخەی بەرپرسانی هەرێمیشی گرتووە، هەردوو حیزبەكە بە جۆرێك ڕەفتاریان كردووە كە خەڵكی زۆر لێیان ناڕازین، لە كاتێكدا كە ئەو پەرەپێدان و پێشكەوتنەی كە لەم بیست ساڵەدا هاتووەتە ئاراوە؛ بێوێنەیە. هەر نموونەی سلێمانی سەیر بكەین، ناتوانیت سلێمانی بەراورد بكەیت بە بیست ساڵ لەمەوبەر. بەڵام دژایەتییەكانی نێوان ئەم دوو حیزبە بووەتە هۆی ئەوەی كە بابەتە سەرەكییەكە كە شوناسی هەرێمە و ڕەزامەندیی گشتی فەرامۆش بكرێت و خەڵك لەبیری دەچێتەوە، چونكە بەڕاستی خەڵك شتی بیر دەچێ و دەبێ بەردەوام بەبیریان بهێنیتەوە، دۆكیۆمێنت بكرێت. بەڕێز كازمییش ئەگەر دەیەوێت كارێك بكات؛ دەبێت بێتە پێشەوە، خەڵك باوەڕ پێ بهێنێت و ئەو گرووپانەی كە ئەو پشتیوانییان لێ دەكات لە دەنگداندا براوە بن، ئەوجا لە ڕێگەی كوتلەی پەرلەمانییەوە هەر چییان دەوێت بیچەسپێنن. ناكرێت بە قسە كارێك بكەیت، چونكە سیستم پەرلەمانییە، چونكە هەر لە ڕێگەی پەرلەمانەوەیە كە حەشد دەكرێت سەربەخۆ بێت یان لەژێر دەسەڵاتی حكومەت و هێزە چەكدارەكان. باوەڕیش ناكەم خودی بەڕێز كازمی باوەڕی بەو قسانە هەبێت كە ئاوا گەورە دەكرێن، خۆیشی ئەگەر سەیری ڕەفتارەكانی بكەیت دەبینیت كە لە مەراسیمە گەورەكانی حەشدا بەشداری دەكات، متمانەی پێیان هەیە، كۆبوونەوەیان لەگەڵدا دەكات.
ئێرانناسی: سەبارەت بە پەیوەندییەكانی ئێران لەتەك عێراقدا، ڕەخنە لەوە دەگیرێت كە سیاسەتی دەرەكیی ئێران لەلایەن سوپای قودسەوە ئاڕاستە دەكرێت نەوەك وەزارەتی دەرەوە.
د. رەزا واعیزی: هەر وڵاتێك لە پەیوەندی لەتەك ئەوانی تردا ستراتیج و ئەولەویەتی تایبەت بە خۆی هەیە. وڵاتێك كە هاوسنووری ئێرانە، سەددا شەستی شیعەن و ئێرانیش باشترین پەیوەندیی هەیە لەتەكیان، مەگەر دەكرێت لە ئەولەویەتی سیاسەتی دەرەوەی ئێراندا نەبێت؟ بەتایبەت كە یەكێكە لە بەرەكانی خۆڕاگری. عێراق یەكێكە لە ناوەندەكانی ئاریشە و ئاڵنگاریی ئەمن و ئاسایش، كە ئەگەر كۆنترۆڵ نەكرێت؛ زیان بە ئێرانیش دەگەیەنێت. هەر ئەو ڕووداوەی كە بۆ ئەفغانستان هاتە پێشەوە. دەی بەرەی بەرگری لەلایەن سوپای قودسەوە بەڕێوە دەبرێت، خۆ ئەوە لای كەس شاراوە نییە، چونكە بابەتەكە لە دەرەوەی بابەتە سیاسییەكانە و زیاتر ئەمنیەتییە.
ئێرانناسی: بەڵام هەندێك جار و لە هەندێك هەڵوێستدا باس لەوە دەكرێت كە حەشدی شەعبی بە پشتیوانیی ئێران؛ هەندێك ڕەفتار دەنوێنێت.
د. رەزا واعیزی: نا، من لەوەشدا پێم وا نییە ئێران هێندە دەسەڵاتی هەبێت. ئەگەر حەشد هێندە لەژێر كۆنترۆڵی ئێراندایە، چۆنە كە ئێران نەیتوانی ڕێگری لەوە بكات كە عادل عەبدولمەهدی یان عەبادی لەسەركار لا ببرێن؟ ئەگەر وا بووایە، ئەوان ڕێگەیان نەدەدا. كەواتە ئەم یارییانە یاریی ناوەوەی عێراقن. ئەگەر ئێران هێندە بەهێزە، ئەی بۆ نەیتوانی ڕێگری بكات لە سڕینەوەی عادل عەبدولمەهدی، لە كاتێكدا كە ئەو لە حەشدەوە نزیك بوو! بۆیە من هەست دەكەم كە هەندێك بابەتەكان گەورە دەكرێن. بەڕێز كازمی و ئێرانیش پەیوەندییەكی زۆر باشیان هەیە.
ئێرانناسی: هەڵبژاردنەكانی مانگی ئایندە، لە ڕوانگەی ئێرانەوە چۆن دەبینن؟
د. رەزا واعیزی: بۆ ئێران ئەوە گرنگە كە لە عێراقدا حكومەتێكی هێندە بەهێز پێك بهێنرێت كە ئەو حكومەتە دوور لە دەستی دەرەكی و ململانێكان، شیرازەیەك بۆ ئەم عێراقە بگەڕێنێتەوە. هەتا ئەم شیرازەیە زیاتر بێت، سەقامگیری و ئاسایش باشتر دەبێت و ئەمە بە قازانجی ئێرانیشە. بۆ ئێران حكومەتێكی بەهێز گرنگە، بۆ ئێران گرنگ نییە كێ دەبێتە سەرۆك و یان هەر پێگەیەك بەدەست دەهێنێت.
ئێرانناسی: سەبارەت بە پێكهاتە و كەسایەتییەكان، ئەگەر بژاردەكانی كۆتایی بۆ پێكهێنانی حكومەت لەنێوان مستەفا كازمی و نووری مالكیدا بێت، ئێران پاڵپشتیی كامیان دەكات؟
د. رەزا واعیزی: جارێ ئەسڵەن مالكی جێگای ڕەخنەیەكی زۆری ئێران بووە، ڕەخنەی لە سیاسەتەكانی مالكی هەبوو. هەڵەی مالكی بوو كە داعش هات، گوێی بە ئاگاداركردنەوەكان نەدا. سەیر بكەن، من ئاگاداری دیدی ڕێبەری ئێرانم، دیدی ئەو بۆ سیاسەتی دەرەوەی زۆر چارەنووسسازە. بۆچوونی ئەو وایە كە لە عێراقدا حكومەتێك هەبێت كە بتوانێت شیرازە بۆ وڵات بگەڕێنێتەوە و ئەم وڵاتە لە ماڵكاولی و قەیران ڕزگار بكات. سەرۆكوەزیران هەر كەسێك بێت با ببێت. ئەوەش دەزانین كە ئەمەریكییەكان لەبەر چاوی كاڵی عێراقییەكان نەهاتوون، لەبەر بەرژەوەندیی خۆیانە و سوودەكەشی دەچێتە گیرفانی ئیسرائیلەوە.
لە لایەكی ترەوە، لەم هەڵبژاردنەدا كارتە بەهێزەكان و گەمەكەرە سەرەكییەكانی وەك مالیكی و عەبادی و…، خۆیان بەشداریی هەڵبژاردنەكان ناكەن. هەر ئەمەش یەكێكە لە كەموكورتییەكانی هەڵبژاردنی ئەم جارە، چونكە ڕەوتەكان سەری گەورەیان نییە. ئەوانەی بەشدارییان كردووە، ئەوانە نین كە خۆیان خاوەنی قورساییەكی وەها بن كە دواتر بتوانن پەرلەمان بەڕێوە ببەن، بەڵام ئێران لەتەك هەموو گرووپ و پێكهاتە و كوتلەیەك كار دەكات وەكوو یەك.
ئێرانناسی: باس لە ڕۆڵگێڕانەی بەهێزی موقتەدا سەدر لەم هەڵبژاردنە دەكرێت، بۆچوونتان سەبارەت بە موقتەدا سەدر چییە؟ ئێران چۆن لێی دەڕوانێت؟
د. رەزا واعیزی: من پێم وا نییە كە سەدر ئەم جارە دەنگێكی زۆر بهێنێت و سەركەوتوو بێت. گرووپە عێراقییەكان هیچ كامیان ناگەنە زۆرینە. بیروڕای ئێرانیش سەبارەت بە سەدر؛ نە ئەرێنییە، نە نەرێنی. وەك وتم، پەیوەندییشی لەتەك ئێران باشە. بەڵام بۆ ئێران كێ و چ كوتلەیەك؛ گرنگ نییە و ئێران لەتەك هەموو گرووپەكان وەك یەك پەیوەندیی هەیە. بوونی سەدر و ڕەوتەكەی، بە ڕای من لە هەندێك ڕووەوە ئەرێنییە. بە هۆی بوونی ڕەوتی سەدرەوە، یەكێك لە هەڕەشە گەورەكان بۆ سەر عێراق لەناو چوو. ڕەوتی ئەمەریكا، ئیسرائیل، عەرەبستان، قەتەر و توركیا؛ بەدوای ئەوەوە بوون كە دۆخی عێراق و ململانێكانی ناوی ببەن بە ئاڕاستەی ململانێی نێوان شیعە و سوننە، بەتایبەت لەدوای داعشەوە. دوو ڕووداوی باش ڕوویان دا، یەكەم: لە سەروبەندی پێكهێنانی گرووپە شەعبییەكاندا كۆمەڵێك خەڵكی دیكەش بەشداریاین كرد كە شیعە نەبوون. سوونە و مەسیحییەكانیش هەبوون، كە ئێران زیرەكانە مامەڵەی كرد. دووەم: سەدر زۆر زیرەكانە گەمەی كرد لەتەك سعودیە، چونكە هەر ئەو كاتە و دواتریش ئەوە سەدر بوو كە سەردانی سعودیەی كرد و پەیوەندییەكانی پەرە پێ دا. ئەگەر ئەمە ڕووی نەدایە، عێراق دەكەوتە دۆخێكی زۆر خراپەوە.
ئێرانناسی: سەبارەت بە پێگە و ڕۆڵی هەرێمی كوردستان لە دیدی سەرۆككۆماری نوێی ئێرانەوە، دەتوانن بۆمان بدوێن؟ چونکە وەها دەردەكەوێت كە فشارەكان لەسەر سنوورەكان و هەرێم زیاتر دەبێت و بابەتی ئەو هێرشە مووشەكییانەی كە جاروبار ئاڕاستەی هەولێر دەكرێن، وەها دەردەكەوێت كە دیدی ئەمنیی ئێران سەبارەت بە هەرێم توندتر دەبێت.
د. رەزا واعیزی: سەبارەت بە هەرێم، ئێران هەمیشە ویستوویەتی پشتیوانی هەرێم بێت. ڕەفتارەكانی لەسەر سنوورەكان و تۆپبارانی ئەم دواییەش، پەرچەكردارن نەوەك كردار، ئەو پەرچەكردارانەی دژی ئەو هێزانەن كە كردەی چەكداری دژی ئێران ئەنجام دەدەن. ئێمە بەم دواییە چەندین قوربانیمان داوە، ئەوان سنوورەكانیان ناسەقامگیر كردووە. ئێمە هاتووین چیمان كردووە، وتوومانە بە خەڵكی ناوچەكان ئەو ناوچانە چۆڵ بكەن ئێمە دەمانەوێ لێیان بدەین، ئێمە وەك توركیا ناكەین كە هەڕەمەكی لە خەڵكی بدەین. ئێران بەفەرمی داوا دەكات، پەیام دەنێرێت بۆ بەرپرسان كە ڕێگەی چالاكی بەمانە مەدەن. خەڵكی سڤیلیش ئاگادار دەكەینەوە كە وریای خۆیان بن. خۆ ناكرێت دەستەوەستان ڕاوەستین. بەهەرحاڵ، ئەمانە لە هەرێمەوە ئەو هێرشانە دەكەن. ڕەفتارەكان پەرچەكردارین. كاتێك دێت بنكەكان و مەقەڕەكان دەتەقێنێتەوە، یان سنوورەكان دەشڵەژێنێت و كۆمەڵێك لە سەربازەكان دەكاتە قوربانی، خۆ ناكرێت هیچ كردەوەیەكیان بەرامبەر نەكرێت!
ئێرانناسی: بەڵام تا چەند لۆجیكییە كە حكومەتی هەرێم یان دوو حیزبە باڵادەستەكە، ئەم گرووپە كوردییانە بكەنە دەرەوەی خاكی هەرێم؟ لە كاتێكدا ئەم هێزە كوردییانە لەناو جەماوەری كوردستان لایەنگریان هەیە و خەڵكی هەرێم دیدێكی نیشتمانییان بۆ ئەم حیزبانە هەیە. یان داوای چوونەدەرەوەی هێزەكانی ئەمەریكا بكەن؟ لە كاتێكدا كە دەزانین هەرێم خۆی بۆخۆی توانایەكی سنوورداری هەیە.
د. رەزا واعیزی: دەزانی ئێران هەمیشە سیاسەتێكی هەیە، هەمیشە دەڵێن پشت بە خۆت ببەستە، متمانە بە ئەمەریكا مەكە. پرسیارەكە ئەمەیە: ئایا ئەمەریكا بوو هەرێمی بەرامبەر بە داعش پاراست، یان خەڵكی كوردستان بە پاڵپشتیی ئێران؟ 300 كەس لە هێزە كوردییەكان بوون كە بە یارمەتیی قاسم سولەیمانی ڕۆیشتن و هەولێریان پاراست. باشە، ئەمەریكا بۆچی لێرە بنكەی سەربازی دادەنێت!
ئێرانناسی: هەڕەشەكانی ئێران بۆ سەر بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكا لە عێراق.
د. رەزا واعیزی: ئایا ئەسڵەن هەرێم بەرژەوەندییەكی هەیە كە لەتەك بەرژەوەندییەكانی ئێراندا دژیەك بوەستێتەوە كە ئێمە بڵێین ئەمەریكا هاتووە بەرگرییان لێ بكات؟ پەندێكی فارسی هەیە دەڵێت: “هر کی خربزه بخوره پای لرزش هم میشینه”، كاتێك ڕازی دەبی ئەو بنكەی سەربازی دابنێت، دەبێ باجەكەشی بدەیت.
ئێرانناسی: لە هەمان كاتتدا هەرێم پەیوەندییەكی لەمێژینەشی لەتەك ئێران هەیە.
د. رەزا واعیزی: دەی باشە، ئایا ئێران هات بنكەی سەربازیی دانا، بەوە چارەسەر دەبێت؟ ئێمە قسەمان ئەوەیە كە هەرێم ئەگەر كەمێك بیر بكاتەوە، چاك دەزانێت كە پەیوەندیی لەتەك ئەمەریكا و بوونی بنكەی سەربازی دەبێتە هەڕەشەی ئەمنی بۆ سەر هەرێم. بۆ دەبێ ئامادەیی سەربازیی هەبێت! ئەمانە دێن تا دۆخەكە زیاتر بشڵەژێنن.
ئێرانناسی: ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ ڕووداوەكانی ئەم چەند ساڵەی دوایی، چەند جارێك هەرێم لەلایەن هێزەكانی عێراقەوە ڕووبەڕووی هەڕەشە و تەنانەت هێرش بووەتەوە، بودجەی هەرێم لەلایەن حكومەتی عێراقەوە بڕدراوە. زۆرێك هەن پێیان وایە كە هەر ئێستاش ئەگەر پشتیوانیی ئەمەریكا نەبێت، ڕەنگە هێزە عێراقییەكان و حەشد ناوچەكە ناسەقامگیر بكەن.
د. رەزا واعیزی: ئاخر ئەو كاتەی داعش هێرشی هێنا، ئەمەریكا بۆ بەرگریی لە هەرێم نەكرد؟ ئەزموون سەلماندوویەتی ئەمەریكا وەفای بۆ كەس نییە. بە ڕای من، ئەمە گەمەی هەندێك لە بەرپرسانی هەرێمە. یاری بە داشەكانی خۆیان دەكەن. لەتەك ئێران، توركیا، عێراق، ئیسرائیل و ئەمەریكاشدا گەمەی خۆیان دەكەن، بۆ ئەوەی بتوانن لەم دۆخەدا سیاسەتی خۆیان باشتر بەرەو پێشەوە ببەن. قسەی ئێران ئەمەیە: لە هەر شوێنێك ئەمەریكای لێیە، ئەو شوێنە ناسەقامگیرە. بۆیە جەنابی هەرێم ئەگەر ئاسایشت دەوێ، پێیان بڵێن چۆڵی بكەن. ئەگەر چۆڵی نەكەن، هەندێك ڕاست دەبنەوە لێیان دەدەن و ناسەقامگیری دروست دەبێت. من سەبارەت بەم گرووپانەش دەكرێت دوو گریمانە بخەمە ڕوو.
یەكەم: ئەوەی كە هاوڕێیانمان لە هەرێم هەرگیز حەز ناكەن ئەم گرووپانە لەناو هەرێمدا هەبن، بەڵام هەن، گوێش لە كەس ناگرن. ڕەنگە ڕێك بكەوێت لە بەرامبەردا گڵۆپی سەوزیش بۆ ئێران هەڵبكەن كە وەرن لێیان بدەن. بۆیە پێم وایە ئەم گریمانەیە گریمانەیەكی بەهێزە، چونكە ئەمانە دەبنە هۆی ناسەقامگیربوونی ناوچەكانی هەرێم. ئەمان توانیویانە بە كۆمەڵە و دیموكرات بڵێن كە بۆخۆتان دابنیشن و مەبنە هەڕەشە و پەلامار مەدەن، بەڵام دەرەقەتی پژاك نایەن.
ئێرانناسی: دەكرێت ئەو پرسیارەش بكەین كە بۆچی ئێران لەجیاتیی ئەم كارانە، لەتەكیان دانانیشێت و گفتوگۆ بكات؟
د. رەزا واعیزی: ئەمانە كردەی چەكدارانە دژی ئێران ئەنجام دەدەن. كاتێك ئەو كردەی چەكدارانە ئەنجام دەدات، ناكرێت قسەی لەتەك بكرێت. هەر كات ڕۆیشتن چەكەكانیان دانا و گەڕانەوە، هەڵبەت ئەگەر ئێرانی بوون، چونكە دەزانین ئەمانە باڵی سەربازیی پەكەكەن، گرووپێكیان پژاكن، واتە ڕەنگە نە ئێرانی بن، نە عێراقی. كێشەی ئێمە ئەمەیە كە لە شوێنێك ئەگەر سەقامگیری نەبێت، لەوێش سەرمایەگوزاری ناكرێت. واتە ئەگەر پەرەپێدان لە ناوچە كوردییەكان نییە، بەشێكی لەبەر ئەمەیە. هەر چەندە لەچاو شوێنەكانی دیكەی ئێران، پەرەپێدانی لەم ناوچانە زیاترە. هەر سەیری سلێمانی بكە، سەرمایە بۆ كوێ دێت، بۆ شوێنێك كە ئاسایشی تێدا بێت!
پێشتریش پرسیارت كرد كە هەرێم دواجار توانای سنووردارە بەرامبەر بە هەندێك ڕووداو، بەڵام دەبێ ئەوەش بزانین كە ئەمە هەڵەی هەرێم خۆیەتی كە زۆر جار خۆی بچووك دەكاتەوە و خۆی بە كەم دەزانێت.،تەنانەت لە گرتنەبەری هەندێك سیاسەت بەرامبەر بە ئێران و لاوازیی هەندێك پەیوەندی وەك پەیوەندیی كولتووری لە سەردان و گەشتكردنی گەنجان و خەڵكی هەرێمەوە بۆ ئێران، هەتا هەندێك بابەتی دیكە لە ڕووی ئابووری و بازرگانییەوە. من هەمیشە بە برادەرانی هەرێمیشم وتووە كە ئێوە وەك دەسەڵات دوورن لە خەڵكەوە، درووشمەكانی نەوەی نوێتان بووەتە ڕۆژئاوا و درووشمە ڕۆژئاواییەكان. هەم خۆتان دوور كەوتوونەتەوە لە خەڵك، هەم پەیوەندییەكانیشتان لەتەك ئێران پچڕاندووە. وتم كاتێك گەنجەكانتان لە ترسی مۆر و ڤیزای ئێرانی لەسەر پاسپۆرتەكانیان ناوێرن سەردانی ئێران بكەن، وتم دەی چارەسەری دیكە بدۆزنەوە، ئەم پەیوەندییانە پێویستی بە داڕشتنی سیاسەتێكی گەورەیە كە ئەم سیاسەتە لە كوردستاندا ڕوو نادات. بۆچی، چونكە دوو حیزبە سەرەكییەكە خەریكی دژایەتیی یەكترن. ئەوەتان بیر نەچێت، ڕۆژئاوا فشارێكی زۆر لەسەر ئێران دادەنێت. دەبێ ڕەخنە ئاڕاستەی هەرێم بكرێت كە لە كاتێكدا ئێران لە هەموو قۆناغە سەختەكاندا پشتیوانیی لە هەرێم كردووە، هەندێك جار هەرێم بەرامبەر بە ئێران بێوەفایی دەكات، ئیدی لەبەر هەر شتێك بێت. من پێم وایە كە هەرێم نایانەوێت پەیوەندییەكانیان لەتەك ئێران پەرە پێ بدەن، ئەمە بووەتە هۆی ئەوەی كە ئەو دەرگایەی كە بۆ توركیای دەكەنەوە؛ بۆ ئێرانی ناكەنەوە. هەڵبەت تەنیا خەتای هەرێمیش نییە، سیاسەتێكی گەورەی دیكە هەیە كە كاریگەریی لەسەر ئەم پەیوەندییانە هەیە.
حیزبەكانی هەرێم تەنانەت لەبەر بەرژەوەندییە حزبییەكانیان؛ بابەتە گرنگ و چارەنووسسازەكان، ڕووداوە گرنگەكان، كارەسات و قوربانیدان و ئەنفالیان لەبیر كردووە. كاتێك كێبڕكێ دەكەن، هەموو شتێكیان لەبیر دەچێتەوە. تەنانەت گەنج و نەوەی ئەم هەرێمە، ئاگاداری هەموو ئەو خەبات و قوربانیدانانەی ڕابردوو و نەوەی پێش خۆیان نین. لەتەك ئەوەشدا، ئەو هەموو پێشكەوتن و پەرەپێدانەش لە هەرێمدا هاتووەتە دی.
ئێرانناسی: ئەگەر لە ڕوانگەی دۆخی ئەفغانستانەوە بڕوانینە عێراق، ئایا بە كشانەوەی ئەمەریكا لە عێراق، ئێوە پێشبینیی دۆخێكی وەها بۆ عێراق دەكەن؟
د. رەزا واعیزی: جارێ سەبارەت بە كشانەوەی ئەمەریكا، ئێوە هیچ گومانتان لە كشانەوەی ئەمەریكییەكان نەبێت. ئەگەر ئەوەش ڕوو بدات، عێراق نەك تووشی كێشەی ئاسایش نابێتەوە، بەڵكوو بەپێچەوانەوە، بە هیچ جۆرێك دۆخی ئەفغانستانی تووش نابێت. عێراق كۆمەڵێك بونیادی هەیە كە بەراورد ناكرێت بە ئەفغانستان، بۆ نموونە؛ عێراق مەرجەعیەتێكی هەیە كە هەر كات هەڵوێستێك بگرێتە بەر، هەمووان گوێڕایەڵی دەبن. یان شیعەكان هەر كات بیانەوێت یەك دەگرن و هەر كات پێویست بكات دەڕۆن لەتەك سوننییەكان هاوپەیمانی دەكەن. ئەقڵانیەت لە عێراق زۆر جیاوازە لە ئەفغانستان. ئەمەریكییەكان نەیانتوانی هێندە بۆ پلانەكانیان دەستیان واڵا بێت وەك لە ئەفغانستاندا واڵا بوو. لە ڕووی مێژووییشەوە لە سەردەمی سەددامیشەوە كۆمەڵێك هێز دروست بووبوون كە لە ڕووی سیاسییەوە پێگەیشتوو بوون، لە بەڕێز حەكیمەوە تا ئیبراهیم جەعفەری، تا یەكێتیی نیشتیمانی و پارتی دیموكرات، ئەمانە گەمەی سیاسییان دەزانی و لێ نەگەڕان ئەمەریكا هەر چیی دەوێت؛ بیكات.
لە كۆتاییدا دەمەوێت سەبارەت بە هەڵبژاردەكان جەخت لەسەر چەند خاڵێك بكەمەوە:
یەكەم: عێراقییەكان نیگەرانن لەوەی كە خەڵك بەشداری نەكەن، جا ئەمە خۆی بۆخۆی كۆمەڵێك هۆكاری هەیە، یەكەمیان: بوونی بونیادێكی یاسایی هەڵبژاردنی بێواتا، سەپاو و بێكەڵكە، چونكە وڵاتێك كە تازە لە دەستی دیكتاتۆریەت ڕزگاری بووە، هاتوون مۆدێلێكی هەڵبژاردنی دیموكراسییانەیان بۆ هێناوە. وڵاتێك كە پێشتر دیموكراسی نەبووە و ئامادەی ئەمە نەبووە. ئەو سیستمە تیایدا حیزبەكانن كە بڕیار دەدەن. لەم نێوەندەدا خەڵكی زیان دەكەن، چونكە دەڵێن مادەم هەموو شتێك بەدەست حیزبەكانە، ئەی پەیوەندیی چییە بە ئێمەی خەڵكەوە. خەڵك هەست بە بەرپرسیارێتی ناكەن.
دووەم: هەر ئەم بابەتە بووە هۆی ئەوەی كە خەڵك لە دەسەڵات دوور بكەونەوە و دەسەڵات بە بەشێك لە خۆیان نەزانن، چونكە خەڵك بیریان كردەوە كە ئێمە ئەگەر دەنگ بدەین و دەنگ نەدەین، حیزبەكان بۆخۆیان دێن دەسەڵاتەكان دابەش دەكەن، سەروەت و سامان دابەش دەكەن، دەخۆن و دەڕۆن.
سێیەم: هەر ئەم دوو هۆكارە خۆی دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی كێشەیەكی تر كە ئەویش بریتییە لەوەی كە كاتێك كولتەیەك بەگوێرەی ئەم سیستمە بۆ نموونە سەد كورسی دەهێنێت، خەڵكی دەنگیان بە سەرۆكی ئەو فراكسیۆنە داوە، كەچی ئەم سەرۆكفراكسیۆنە بۆ نموونە بیست نوێنەری دیكە لەتەك خۆیدا دەباتە پەرلەمان لە كاتێكدا كە خەڵك دەنگی بەوانە نەداوە، ئەمە یەكێك بوو لە مۆدێلە خراپەكانی هەڵبژاردن. بۆ؟ بە ڕای من هەڵبژاردنەكان لەتەك هەڕەشەی كۆمەڵایەتی دەستەویەخەیە كە بە بۆچوونی من بە گەڕانەوەی دەسەڵات بە دەستی خەڵك ڕاست نابێتەوە.
چوارەم خاڵ بریتییە لە درێژیی ماوەی بانگەشەی هەڵبژاردن. لە عێراقدا خەڵكی شەش مانگ بە بانگەشەوە سەرقاڵ دەكرێن، هەر ئەمەش خۆی بۆخۆی دەبێتە هۆی بێزاری و وەڕەسبوونی خەڵك. ئەمە جگە لەوەی كە خەڵكی عێراق دەسەڵات بە بەرهەمی ئیرادەی خۆیان نازانن، چونكە شۆڕشیان بۆ نەكردووە، بەڵكوو ئەمەریكا و هاوپەیمانەكانی؛ ڕژێمی پێشوویان لەناو بردووە. بۆیە دەسەڵات بە بەرهەمی دەرەكی دەزانن. ئەمە دەبێ چارەسەر ببێت، بە جۆرێك كە خەڵكی بەرامبەر بەم دەسەڵاتە هەست بە بەرپرسیارێتی بكات. لێرە ئەو خۆشەویستییە بۆ نیشتمان نابینین. تەنانەت تەلەڤزیۆنێكی نیشتمانی نییە كە خەڵك هان بدات بۆ هەڵبژاردن، چونكە سیاسەتگوزاری نەكراوە. ئەوە باش بزانن كە ڕێژەی بەشداریی هەرێم لە هەڵبژاردنەكاندا یەكسانە بە قورسایی هەرێم لە جوگرافیای عێراقدا. خەڵك دەبێت لەمە تێبگات. كێ دەبێت ئەمە بكات؟ میدیای نیشتمانی. میدیای نیشتمانی كە نەبوو، میدیای كەرتی تایبەت هەیە كە ئەویش ئەوە ناكات، چونكە بەرژەوەندیی خۆی هەیە. دەبێ پێشبینیی میكانیزمەكان پێناسە بكرێن، سیاسەتە گشتییەكان پێناسە بكرێن.
وەرزنامەی ئێرانناسی ژمارە (١) تشرینی یه‌كه‌می ٢٠٢١ ساڵی یەکەم.