كوردی
لە کوردستانی چوارسەرەوە بۆ کوردستانی چوارقۆڵی
د.هه‌ردی مه‌هدی میكه
نێوچەکە ژانی لەدایکبوونی هاوکێشەی نوێی سیاسی و دابەشکردنەوەی هەژموونی هێزە هەرێمی و نیودەوڵەتییەکان گرتوویەتی، کوردستان لەگەڵ هەرچوار پایتەختە دابەشکراوەکان بەسەریدا، حاڵەتێکی ناکارایی و کارتێکراوی تێدەپەڕێنێت. گەر لە چاوی ئامانجەکانی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیدا و وەک نەتەوەیەکی بێ دەوڵەت لێی بڕوانرێت، گەڕاوەتەوە دواوە، لە کەرکووک و نێوچە دابڕێنراوەکانەوە بیگرە تا دەگاتە مافە سیاسی و کولتوورییەکان لە ئێران، تورکیا و شام، سەرلەبەر نەک پێشێل دەکرێن، بەڵکوو لە ڕیزبەندیی ئامانج و پلانی کاردا فەرامۆش کراوە، لەنێو خۆشیدا لەبریی تەگبیری چوارقۆڵیانە، بووەتە چوار سەر و سەری یەک دەخوات.
دەوڵەتانی سەربار زیرەکانە نەک ئامانج و خەباتی سیاسی، بەڵکوو پرسی مافە سەرەتایی و شوناسییەکانیشیان لە کرۆکەوە گۆڕیوە بۆ خواستی کاتی، وەک: لە هەرێم پرسی کەرکووک گۆڕدراوەتەوە بە ڕێککەوتنێکی ساڵانە بودجە و مانگانەی ٢٠٠ ملیاردی، لە ئێران پرسی سەرەتایی قسەکردن و نووسین بە کوردی لە قۆناغی سەرەتاییدا گۆڕدراوەتەوە بەوەی لەسێدارەدانی گەنجانی کورد ڕابگرێت، لە تورکیا کۆی پرسی کورد فەرامۆش و بەستراوەتەوە بە خواستی ئازادکردنی “ئۆجالان”ەوە، لە سووریا پرسی مافی سیاسی و شوناسی کورد لە ڕیشەوە کراوەتە مافێکی مەدەنی و لە خواستە چەپ و شام-تەوەرەییەکەیدا توێنراوەتەوە. پرسیار لێرەدا ئەوەیە بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کوردستانی و ئامانجەکانی، لەکوێی ئەم پەرەسەندنە مەترسیدارانەدان؟
دۆخە جیهانییەکە هیچ لە بەرژەوەندیی گەلانی بێماف یاخود مافداری لاواز و بێڕۆڵدا نییە، لە سایەی سیاسەتی نێودەوڵەتیی زلهێزان و هێزە هەرێمییەکان نەک مافی مرۆڤ تێیدا تەوەر نییە، بەڵکوو ئامادەیە هەق و مافە یاسایی و وەدەستهاتووە ڕەنج بۆ کێشراوەکانی گەلانیش بگۆڕێتەوە بە هێزێکی بێڕیشە و ستەمکار تەنها لە پێناو ڕاگرتنی هەژموونی باوی جیهانیی زلهێزاندا، ڕێک وەک ئەوەی لە ئەفغانستان، تورکیا، میسڕ، تونس و سووریادا ڕووی دا و ڕوو دەدا، سەرجەم هاوکێشەکان بەبێ ڕەچاوی دەنگ و ماف و مرۆڤایەتی-تەوەری، هەق ڕادەستی ناهەق دەکرێت و “ئاوی نێو جامێکیش جووڵە ناکات”، لە کاتێکدا دۆخی کورد لە چوار پارچەدا چەند بەرامبەر لەدوای ئەو شوێنانەوەیە کە باس کران لە ڕووی سەروەری، شوناس و بەدەنگەوەهاتنی نێودەوڵەتیدا. لەم جۆرە حاڵەتانەدا نابێت دەستبەجێ بۆ وەڵامی خێرا بگەڕێین و بڵێین خەتای کورد نییە و خیانەتی زلهێزان و دەرودراوسێ وای لێ کردووین و سەرکردەکانی سیاسەتی کوردستانیش وەک بەرزەکی بانان لە بەرپرسیارێتی دەرباز بکەین! ئەمە نەک خیانەت نییە، بەڵکوو تێنەگەیشتنە لە دۆخ و بنەماکانی ململانێی نێودەوڵەتی و واقیعگەرایی نوێ لە ئاراستەکردنی پرسە سیاسییەکاندا، دەردەکەوێت ئەوە زەینکۆڵی سیاسییە کە لە پێگەی سیاسیی خۆی نەگەیشتووە و لە سیاسەتی نێودەوڵەتی و هەرێمیی خۆی و بنەماکانی نەگەیشتووە. لە دنیای تازەدا هێزی دەوڵەتی و نادەوڵەتی ئەوانەن کە ڕۆڵ دەگێڕن لە چوارچێوە نێودەوڵەتییەکاندا، ڕۆڵت هەبوو دەمێنیتەوە، نەتبوو گەر سەروەرییشت هەبێت ئەوا سوکانەکەت لێ دەسەنرێتەوە، خۆ سەروەریی سیاسییشت نەبێت، وەک کورد و ئەکتەری نادەوڵەتی بێت، ئەوا نەک سوکان، ئەوەشی بەدەست هاتووە، دوور نییە نیوەی یان هەمووی لەدەست بدرێت. ئەمە واقیعە تاڵەکەی بەڕێوەبردنی سیاسەتی نێودەوڵەتییە؟ ئێستا کورد لە کوێی ئەم ستادیۆم و وێنە گەورەیەدایە؟ بەر لە گەڕان بەدوای وەڵامدا، دەبێت لە سروشتی جووڵانەوەی سیاسیی پرسی کوردستان لە چوار پارچەدا بگەڕێین:
١. سروشتێکی هەرێمایەتی هەیە نەک نێودەوڵەتی: تا هەنووکەش پرسی کورد وەک مافی سیاسی و مەدەنی هێشتا سنووری چوار وڵاتەکەی خۆی نەبڕیوە و بە نێودەوڵەتی نەبووە، واتە قەبارە و توانای بزووتنەوە سیاسییەکە هەر چەندێک بووبێت، نەیتوانیوە لە پایتەختێکی جیهانیی دەرەوەی ئەو چوارە (تاران، ئەنکارا، شام و بەغدادەوە) مافەکانی دەستەبەر بکرێت، هەموو هاتنەدەنگێکی نێودەوڵەتییش وەک خەڵک و مرۆڤ بووە لە چوارچێوەی دەوڵەتێکیاندا نەک وەک نەتەوەیەکی بێدەوڵەت (وەک ئەوەی لە کۆڕەودا هەندێ لە زلهێزان وەدەنگ هاتن)، ئەمەش بەو مانایە دێت هێشتا جیهان هەر باوەڕی بەو سنوور و کڵێشە دەوڵەتییە باوانە هەیە کە هەیە، نەک ئەوەی خواروخێچییەکی نوێ لە نەخشەی سیاسیی وڵاتاندا دروست بکات و لە ڕێیەوە مافی سیاسی و کیانێکی بۆ گەلێکی وەک کورد لێ وەبەر بهێنرێت و سەر بە خۆی بێت نەک ئەوانی دیکە.
کورد دەبێت لەوە بگات تا ئەو دەمەی نەتوانرێت دبلۆماسیەت و پارادبلۆماسیەتی کوردستانی بگاتە ئاستێکی نێودەوڵەتی کە لەسەروو دراوسێکانیەوە وەک نەتەوە لەسەری وەدەنگ بێن، دەبێت لە دەرکەی یەکێک لە پایتەختەکانەوە بێت کە لە ئێستادا چاکی نێو خراپانیان بەغدایە؛ جووڵە بکات، چونکە:
ا. لەبەر ئەوەی وەک هەرێمێکی دەستووری، نیوەی باشووری کوردستانی لە ڕووی مافە کولتووری و سیاسییەکانی کوردەوە لە دەستووردا جێگیر کردووە.
ب. بواری ململانێ و ئاڵوێری سیاسی لە بەغدا کراوەتر و لەبارترە، لە هەموو ئەوانی دراوسێش لاوازترە و کوردیش هەم هاوبەشە لە دەسەڵات و هەم کابینە حکومییەکانی پێویستیان بە هێزی کوردستانە، لەوەش بترازێت چ وەک دانپێدانان و چ وەک گێڕانەوە مێژووییەکان عەرەبان لە فارس و تورکان بەئینسافتر بوون و ئینکاریی بوونیشیان لە ڕووی شوناس و جوگرافیاوە نەکردووین، بەڵکوو میراتی جێماوی عەرەبییە کوردستانێتیی خاکمانی لە ئێران و تورکیاش پێ دەسەلمێنرێت، ئەمەش وەک ستراتیژ هیچ ناکۆک نییە لەگەڵ ئامانجە گشتییەکەی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیدا.
٢. جووڵانەوە کوردستانییەکان هێزگەلێکی چەند پاکێجی و پەرتەگوتارن: چونکە بۆ بونیادنانی کیانێک کە ئامانجێکی ڕۆژی هەوەڵی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی کوردستانییە، لە ئامانجەوە نەبووەتە ستراتیژ، هەر بە کڵێشەیی و درووشمبازی ماوەتەوە، ئەی ئەوە نییە هەر بە کوردی باشوور؛ باکوور و بە باکوور؛ باشوور و بە ڕۆژئاوا؛ ڕۆژهەڵات و…تاد لاواز و قەتیس و پاسیڤ دەکرێن و کراون! لە کاتێکدا دەبوو وەک ئامانج و ستراتیژیش پاکێجی خەباتی کوردستانی لەلایەن هێزەکانی هەر چوار لاوە جێگیر بکرایە و ئامانجڕێژی و وەک نەگۆڕی سیاسەت کاریان لەسەر بکرایە، ئەم کردەیە سوودگۆڕکێی سیاسیی وەدی دەهێنا و هەر لایەک دەبوونە نەرمەهێز و هێزی پشتیوان و وەک کارتی فشار لەسەر پایتەختەکانی دەوڵەتانی سەردەست نەک پێچەوانەوە وەک ئێستا کە بوونەتە کارتی فشار و زیان لەسەر یەک. گەر ئەمە نەکەن، ئەوا دەبێت ئیمان بهێنن بەوەی کە چیتر ناوی خەباتی کوردستانی لە خۆیان بکەنەوە، ناکرێت لە ئاشتەواییدا پشت لە ستراتیژ و ئامانجەکانی ڕزگاریخوازیی بێت و وەک ڕەجعیەت بناسرێت و لە ئانی پەلاماری سەردەستەیەکیشدا بکرێتەوە کارتی بەهاناوەچوون و پاڕانەوە!
گەر ستراتیژ و ئامانجی نیشتمانی لەنێو هێزە کوردستانییەکانی هەر چوار لادا دابڕێژرێت و وەک نەگۆڕ بەرەو پێشەوە ببرێت، دەتوانرێت ڕۆڵی لە هەر چوار پارچەدا (وەک تەکنیک و شێواز) پێ دابەش بکرێت و لە پارادبلۆماسی و نەرمەهێزی یەکدیدا سوودگۆڕکێ و وەرچەرخانی ئەرێنی دەستەبەر بکرێت.
ئێستا دەگەڕێینەوە سەر پەرەگرافی یەکەم، هیچ کات نێوچەکە هێندەی ئێستا ئاڵۆز و لە سەرووبەندی ڕۆڵ دابەشکردنەوە و گۆڕانکاریی هەژموونی نێودەوڵەتی و هەرێمایەتیدا نەبووە، بەڵام هیچ کات وەک ئێستاش هێزە کوردستانییەکانی هەر چوار لا پاسیڤ و کەمئەرک نەبوون کە بێئەرکی مەترسییە گەورەکەیە، چونکە مەترسیی گەورە لە ململانێ نیودەوڵەتییەکاندا نەبوونی هێز نییە، بەڵکوو نەبوونی ڕۆڵ و ئەرکە لە ماشێنە گەورەکەی پازڵی سیاسەتدا. مافە سیاسی و مەدەنییەکانی کوردستان لە ئێرانی سەردەمی ڕەئیسی و خۆبونیادنانەوە هەنگاوی دووەمی شۆڕش (٤٠ ساڵی دووەم)، تورکیای بەردەم هەڵبژاردنی ٢٠٢٣ (چەسپاندنەوەی عوسمانیی نوێ)، سووریای سەردەمی بنیادنانەوە و بەغدای پاش هەڵبژاردنی ٢٠٢١ و ئەگەرەکانی ڕۆڵگۆڕینی هێزەکانی ئەمەریکا لە عێراق، سەرلەبەر ئاماژەن کە ئەوەی لە کوردستان گەرەکە: پرسە کوردستانییەکە وەک پاکێجێک لە هەر چوار لادا وەپێش بخرێت و ستراتیژ و گوتارێکی هاوبەشی بێتە ئارا، تا دیسانەوە لە دەیەی بیستی سەدەی بیست و یەکدا وەک دەیەی بیستی سەدەی بیست بێ ڕۆڵ و دەستکەوت لێی دەرنەچین و تا هەنووکەش کوردستان پێیەوە بتلێتەوە و تەنانەت زمانەکەشی لە زۆر شوێن قەدەغە بێت نەک مافە شوناسی و سیاسییەکانی. لەبەر ئەوەیە کوردستان تەگبیری چوار قۆڵیی دەوێت نەک چوار سەری!
