كوردی
لە کابوولەوە تا بەغدا عێراق و هەرێم لە ئەگەری ئەرکگۆڕینی سوپای ئەمەریكادا
یاسین تەها، توێژەری سیاسی لە سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی
بۆ بینینی بابه‌ته‌كه به PDF كلیك له‌م به‌سته‌ره بكه:- ژمارە (9)ی ئه‌یلولی 2021ی گۆڤاری ئایندەناسی
بەرایی
لە دەمی دەستبەكاربوونی جۆ بایدنەوە، ئاماژەكانی گرنگیدانی ئەمەریكا بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناوبەناو لە پاشەكشەدایە، هەر لە سایەی ئەم دۆخەشدا سێبەری دەستهەڵگرتن لە دۆسیە تەقلیدییەكانی ناوچەكە بەسەر هاوكێشە سیاسییەكاندا زاڵە، لەوانەش دۆسیەی عێراق كە خاڵی هاوبەشی زۆری هەیە لەگەڵ ئەفغانستان. لەم بابەتەدا هەوڵ دەدەین لە بارەی بارودۆخی كورد و پێكهاتەكانی تری عێراق هەڵوێستە بكەین لە قۆناغی دادێی عێراقدا.
لێكەوتەكانی ئەگەری كشانەوەی ئەمەریكا
بەگوێرەی ئەنجامەكانی دیالۆگی ستراتیژیی عێراق-ئەمەریكا كە دوایین گەڕی لە دیداری جۆ بایدن و مستەفا كازمی لە كۆتاییەكانی تەممووز بەڕێوە چوو، هێزە شەڕكەرەكانی وڵاتە یەكگرتووەكان تا كۆتایی ئەمساڵ (2021) دەچنە دەرەوەی عێراق و دەكشێنەوە([1])، هەر چەندە دڵنیاكردنەوە و لە هەمان كاتدا لێكدانەوەی زۆریش هەن لە بارەی ئەوەی گۆڕینی ئەرك و ناونیشان لە كشانەوەوە بۆ ڕاهێنان و ڕاوێژكاری، ناكاتە كشانەوە و ئەوەی ڕاگەیەنراوە، تەنها یاریكردنە بە ناونیشان و “شانۆیەكی دیبلۆماسییە”([2])، بەڵام بە شێوەیەكی گشتی ترس و دڵەڕاوكێ هەیە كە ئەم گۆڕینی ئەركە بە مانای دەستهەڵگرتن بێت لە دۆسیەی عێراق و بە مانای ڕادەستكردنی وڵاتەكە بێت بە ئێران و باڵەكانی، وەك چۆن ئۆباما لە دیموكراتەكان ساڵی 2011 كردی. ئەم ئەگەرە هەر چەندە لاوازیش بێت، مایەی ترس و نیگەرانیی كورد و سوننە بە پلەی یەكەم و پاشان هێزە عەلمانی و مەدەنییەكانی ناو پێكهاتەی شیعەیە([3])، چونكە سەرجەمیان كێشەی هەڵكشانی هەژموونی هێزە ڕادیكاڵەكانی شیعەیان هەیە كە هەوڵ بۆ سەپاندنی نموونەی ئێرانی دەدەن و هێزگەلێكی ساز و ئامادەن بۆ جێگرتنەوەی هەر بۆشاییەكی ئەمنی كە دروست ببێت.
چ لە ئەفغانستان و چ لە عێراقیش، بە درێژایی دەوروبەری 20 ساڵ، ئەمەریكا قوربانییەكی مرۆیی و خەرجییەكی بێشوماری دارایی پێشكەش كردووە كە خۆی دەدات لە چەندەها ترلیۆن دۆلار، بەڵام ئەم خەرج و هەوڵانە نەبوونەتە هۆی ئەوەی بتوانێت ڕژێمێكی سیاسیی جێگیر یان سەركەوتنێكی بەرچاو و دیار نە لە كابوڵ و نە لە بەغدا مسۆگەر بكات، نەك هەر ئەوە، بەڵكە ئاسۆی سەركەوتنیشی لە ئایندە و دوورمەودادا لەم دوو وڵاتە لە كۆشكی سپی و ناوەندەكانی بڕیاری ئەمەریكییەوە دیار نییە و لەم بارەیەوە بێهیواییان زیاترە، ئەمەش جگە لەوەی قورس دەكەوێت لەسەر گیرفانی باجدەری ئەمەریكی، مایەی سەرئێشە و بێزارییشە بۆ دەسەڵاتدارانی ئەمەریكا كە زۆربەیان ئەوە ناشارنەوە كە گرتنی عێراق یەكێكە لە هەڵە ئەمەریكییەكان كە بەمیرات ماوەتەوە بۆ ئۆباما و ترەمپ و لە ئێستاشدا بایدن، بێزارییەكەش لە خەرجیی شەڕ و لێكەوتەكانی گەیشتووە بەو ئاستەی لە ئەفغانستان سەرباری ئەوەی جێگرەوە و ئەلتەرناتیڤی بزووتنەوەی تاڵیبانی توندڕەوە، هێشتا جۆ بایدن هەر پەشیمان نییە لە بڕیاری كشانەوە([4])، لە كاتێكدا بڵاوبوونەوەی هێزەكانی ئەمەریكا لەم وڵاتە شەرعیەتی نێودەوڵەتیی هەبوو، جۆرێك لە ڕەوایەتیی ناوخۆیی ئەمەریکییشی تێدا بوو بەو پێیەی لەوێوە پلانی هێرشەكانی 11ی سێبتەمبەری 2001 دانرا كە نزیكەی سێ هەزار ئەمەریكیی تێدا بووە قوربانی.
جگە لە وەڕسبوون لە خەرجی و قوربانیدان و نەبوونی ئاسۆی سەركەوتن، شارەزایان باس لەوە دەكەن ئەمەریكای ئێستا زۆر كێشەی دیكەی بۆ دروست بووە كە سەرقاڵی دەكات بەوەوە کە تا بێكۆتایی لەگەڵ كێشە تەقلیدییەكانی وەك عێراق و ئەفغانستان و ململانێی عەرەب و ئێران دەستوپەنجە نەرم بكات، لەوانەش: گۆڕانی كەشوهەوا، دەرد و پەتا كوشندەكانی لە چەشنی كۆرۆنا، مەترسییە سیبریانییەكانی ڕووسیا و پەلكێشانە فراوانەكانی چین كە ئابوورییەكەی خەریكە ئابووریی ئەمەریكا بكاتە پلە دوو([5]).
كشانەوەی ئەمەریكا لە عێراق كە گریمانەیەكی ڕێتێچووی بە دوور نەزانراوە، یان كەمكردنەوەی گرنگیدانی واشنتۆن بە دۆسیەی عێراق كە هاوتایە لەگەڵ ساردوسڕیی ئەمەریكا و بێخەمی لە ئاست پەلكێشانی ئێران، ئەم وڵاتە دەخاتە بەردەم پێشهات و بارودۆخێكی نوێ و ئاڵۆز. باوەڕێكی زاڵ هەیە كە كشانەوەی ئەمەریكا بۆشاییەكی گەورە لە عێراق دروست دەكات كە زۆر لا بە شێوازی جۆراوجۆر هەوڵی پڕكردنەوەی دەدەن، لەوانەش ئێران و توركیا و لە دووریشەوە ئیسرائیل كە بە هۆی سووریاوە ئاسایشەكەی زیاتر پەیوەندیدار بووە بە ڕەوشی عێراقەوە. ئەوەشی كە زۆر لەو كشانەوە و بارودۆخە گریمانكراوە سوودمەند دەبێت بە پلەی یەكەم ڕەنگە زیاتر ئێران بێت([6])، چونكە جگە لەوەی لەدوای 2003 بەتەواوی پەلی كێشاوە لە عێراقدا، لەپاش 2014 و هاتنی داعش بە پاساوی شەڕی تیرۆر؛ چەندین باڵی سەربازی و پێگە و دەستكەوتی تری لە عێراق بە شێوەی فەرمی بەدەست هێناوە، هەر بە پاساوی شەڕی تیرۆری داعشەوە لە ئێرانەوە تا قەراغی دەریای سپیی ناوەڕاستیش باڵ و میلیشیا و چەكداری بڵاو كردووەتەوە و ساز و ئامادەن بۆ هەر ئەركێك كە پێیان بسپێردرێت([7]). بەپێی هەموو پێدراوە سیاسییەكانیش، هەنووکە ئێران لە هەموو دەوڵەتانی تر ئامادەترە بۆ جێگرتنەوە و پڕكردنەوەی ئەو بۆشاییەی لە كشانەوەی ئەمەریكا و وڵاتانی هاوپەیمان دروست دەبێت، بەو پێیەی چەندین كارت و ئامرازی تری گوشاری لەبەر دەستدایە كە جۆراوجۆرن و بەسەر سێكتەری ئەمنی و سیاسی و كولتووریدا دابەش دەبن.
لە دەرەوەی مەترسییە دەرەكییەكان، بۆچوونێكی زاڵ هەیە كە پێی وایە كشانەوەی ئەمەریكا یان خاوكردنەوەی مشتە سەربازییەكەی لە عێراق، هاندەر دەبێت بۆ هێزە ڕادیكاڵ و توندڕەوەكان كە چاو لە تاڵیبان بكەن بۆ هەوڵی ژیانەوە و پەلكێشان، نزیكترین ئەگەریش لەم حاڵەتەدا زیاتر بۆ داعش یان گرووپە چەكدارەكانی تری فەزای داعش و ئەلقاعیدەیە كە مەترسیی گەورەن بۆ سەر سەرجەم پێكهاتەكان و پڕۆسە سیاسییەكە بەتایبەت كورد كە ئەزموونێكی تاڵی لەگەڵیان هەیە، چ بەر لە 2003 و ساڵانی دواتریش، یان لەدوای 2014 كە لەگەڵ داعش كەوتە شەڕێكی خوێناوییەوە.
هەر لە ناوخۆی عێراقیشدا، جگە لە مەترسیی داعش و گرووپە توندڕەوەكانی سوننە، ئەو هێزانەی كاندیدن كە بۆشایی هێزەكانی ئەمەریكا پڕ بكەنەوە بە پلەی یەكەم بریتین لە حەشدی شەعبی و باڵە سەربازییەكانی پەیوەست بە بودجەی حەشدی شەعبی كە ئامادەییەكی بەهێزیان لە جومگە ئەمنییەكانی عێراقدا هەیە، کە ئێستا سەرقاڵی ئەوەن لەسەر شێوازی 2018 زۆرترین باڵ و نوێنەرایەتییان بگەیەننە پەرلەمان بە كەتیبەكانی حیزبوڵڵاشەوە كە هێزێكی تەواو ئێرانییە و پەیوەندیدارێتی و سەرچاوەی ئیلهامی بە پلەی یەكەم ویلایەتی فەقیقه و “بەرەی موقاوەمە”یە، لەم میانەیەشدا ترسی ئەوە هەیە هێزەكانی سەر بە حەشدی شەعبی هەوڵی گۆڕینی ئەم سیستمە سیاسییەی عێراق بدەن بەو پێیەی بونیاتێكی فشۆڵی هەیە، یان بەتەواوی دەست بەسەر پەرلەمان و دەسەڵاتی دادوەرییشدا بگرن وەك چۆن ئێستا بەسەر ئاسایشدا گرتوویانە([8]).
مەترسییەكانی ئەگەری كشانەوەی ئەمەریكا تەنیا دڵەخورتێیەكی كوردی نییە، بەڵكە دۆستانی كوردیش لە ئەمەریكا و لەناو دامەزراوەكانی بڕیاری ئەمەریكادا ناوبەناو باسی دەكەن و هەندێك لە سیناتۆرەكان بەهیوان فشار بكەن بۆ ئەوەی هێزەکانی ئەمەریکا لە هەرێمی کوردستان بمێننەوە، چونكە هاوڕان لەسەر ئەوەی كشانەوە؛ هەمان هەڵەی ساڵی 2011 دووبارە دەكاتەوە كە عێراقی كردە نێچیری تیرۆری داعش لە لایەك و پەلكێشانی زیاتری ئێران لە لایەكی تر و جارێكی تر دەبێتە هۆی هۆی دروستکردنی ناسەقامگیری و نەهامەتی لەسەر شێوازی ئەفغانستانی ئێستا([9]).
گۆڕینی ئەرك و ئەگەرە چاوەڕوانكراوەكان
چەند ڕۆژێك پاش دروستبوونی مشتومڕی كشانەوە، ماتیۆ تولەر؛ باڵوێزی ئەمەریكا لە عێراق، بەدوای ئەویشدا وتەبێژی هێزەكانی هاوپەیمانانان، جەختیان لەوە كردەوە گۆڕینی ئەركی هێزە سەربازییەكانی ئەمەریكا مانای كشانەوە نییە لە عێراق و ئەوان دەمێننەوە([10]). لە بارەی هۆكاری مانەوەشەوە، بەدیاریكراوی باسی پاڵپشتی و پێشكەشكردنی ڕاوێژیان بە هێزە ئەمنییەكان كردووە، لەوانەش پێشمەرگەی هەرێمی كوردستان([11])، ئەمەش بە دۆخێكی زۆر باشتر دێتە بەرچاو بەراورد بە ئەگەری كشانەوە كە لێكەوتەكانی خراپن و پێشتر ئاماژە بە هەندێكیان كرا.
هەر چەندە گۆڕینی ئەرك؛ پاساو دەبێت بۆ مانەوەیەكی زیاتری هەژموون و پێگەی ئاسایشی ئەمەریكا لە عێراق، بەڵام دوورە ببێتە هۆی دابینكردنی ئاسایش و سەقامگیری، چونكە نابێتە پاساوێكی قایلكەر بۆ ئەو باڵە سەربازییانەی حەشد كە هەموو قورسایی و پاساوی هەبوون و چالاكیی خۆیان لەسەر “بەرەنگاربوونەوەی داگیركەر” و دژایەتیی ئەمەریكا بنیات ناوە، بەم پێیەش ئەگەری هێرش و پەلاماریان بۆ سەر بەرژەوەندییە ئەمەریكییەكان كراوە دەبێت، لەوانەش فڕۆكەخانەی هەولێر یان هەر ئامانجێكی تر لە كوردستان بەتایبەت كە سەرچاوە ئەمنییە عێراقییەكان باسیان لەوە كردووە تا ڕادەیەك ئەوە یەكلایی بووەتەوە كە بنكەی هەریری سەربازی یەكێك دەبێت لەو پێگانەی ئەمەریكییەكانی تێدا دەمێننەوە بۆ پێشكەشكردنی ڕاوێژ و مەشق بە هێزە عێراقییەكان([12]). بەگوێرەی لێدوانی باڵوێزی ئەمەریكاش لە عێراق، ئەم بنكەیە ژمارەیەكی كەم هێزی ئەمەریکای تێدایە كە ئەوانیش پشتیوانی لە هێزەکانی پێشمەرگە و هێزە عێراقییەکان دەكەن دژی داعش و بڕیاردان سەبارەت بە گواستنەوەشیان لە ئەستۆی بنکەی ناوەندی ئۆپەراسیۆنەکانی ئەمەریکایە([13])، بەڵام ئێرانییەكان هەمیشە چاویان لەسەر ئەوەیە كوردستان نەبێتە پاڵپشتی ئەمەریكا دژی ئەوان، جگە لەوەش خاكەكەی نەبێتە پەناگەی هێزەكانی ئەمەریكا ئەگەر لە ناوەڕاست و باشووری عێراق تەنگەتاو كران و لەم چوارەچێوەیەشدا هەندێك زانیاری باس لەوە دەكەن ئیبراهیم ڕەئیسی سەرۆككۆماری نوێی ئێران هەڕەشەی بە فالح فەیازی سەرۆكی حەشدی شەعبیدا ناردووە بۆ هەرێمی كوردستان([14]).
هێزە عێراقییەكان، لەوانەش هاوپەیمانێتیی فەتح كە نوێنەرایەتیی باڵە ئەمنییەكانی حەشد دەكات، پێشوازی دەكەن لە هەنگاوەكەی ئەمەریكا و ئەو ڕێككەوتنەی كراوە بۆ گۆڕینی ئەركی سوپاكەیان([15])، بەڵام ئەو گرووپە شيعانەی خۆیان بە “موقاوەمە” دەزانن و ئەنجوومەنێكی هەماهەنگییان هەیە، بەگومانن لە هەنگاوەكەی ئەمەریكا و باس لەوەش دەكەن لە هەر چركە و ساتێكدا پێكدادان و بەرەنگاربوونەوە لەنێوان هەردوو لادا ڕوو دەدات و هێرشەكانیش بۆ سەر بەرژەوەندییە ئەمەریكییەكان دەگێڕنەوە بۆ دۆخی جاران([16])، ئەمەش هەمان بیروڕای زۆرێك لە شارەزایانی كاروباری ئەو گرووپانەیە، بەو پێیەی شەرعیەتی مانەوەیان لەپاش كۆتاییهاتنی شەڕی داعش لەسەر ئەوە بنیات نراوە كە شەڕێكی “پیرۆز” بدۆزنەوە بۆ جۆشدانی بنكە جەماوەرییەكانیان و دۆزینەوەی “ئەوی تر” كە زۆر جار پێویستە بۆ دوورخستنەوەی سەرنج و كۆكردنەوەی جەماوەر لە دەوروبەری ئامانجەكان. لەمەش گرنگتر، زانیارییەكان ئاماژە بە یاخیبوونی هەندێك لە گرووپەكان دەكەن لە ئاراستەكردن و ڕێنماییەكانی ئیسماعیل قائانی فەرماندەی فەیلەقی قودس (جێگرەوەی قاسم سلێمانی)، كە دەیەوێت سیاسەتی گرووپەكان لەگەڵ ڕەوتی دانوستانەكانی ئێران و بەرژەوەندییە دەرەكییەكانی ئێراندا ڕێك بخات([17])، ئەمەش بە مانای هەڵەشەیی زیاتر و ئەگەری هێرشی زیاتر دێت لەژێر ناوی نامۆ و پێشتر نەبیستراودا بۆ دوورخستنەوەی گرووپە ناسراوەكان لە لێپێچینەوە.
كورد لە هاوكێشە سیاسییەكانی عێراقدا
مشتومڕەكانی پەیوەست بە دەستوور و سیستم
سێكوچكەی حوكمڕانی لە عێراق لەپاش 2003 لەسەر پێكهاتەكانی شیعە و سوننە و كورد بنەڕەت بوو. ئەم دابەشكارییە تائیفییە ئەگەرچی لە دەستووردا بەئاشكرا ئاماژەی بۆ نەكراوە، بەڵام لە عورفی سیاسیدا و بە درێژایی چوار خول بەسەر دابەشكردنی پۆستە سیادییەكان و دیاریكردنی پلە تایبەتەكاندا زاڵ بووە. لەم ساڵانەی دواییدا بە هۆی ناكۆكی و دابەشبوونەوە كێشەی لاوەكی و گەورە لەناو پێكهاتە سەرەكییەكاندا سەری هەڵدا، بەم هۆیەشەوە بڕیاری پێكهاتە سەرەكییەكانیش كەرت و پەرت بوو بە پێكهاتەی كوردیشەوە، ئەمەش كاریگەریی زۆری هەیە لەسەر ئاڵۆزكردنی دۆخی سیاسیی عێراق لە لایەك و قووڵكردنەوەی ناكۆكییە سیاسییەكانی كوردستان و ناو شیعەكان لە لاكەی تر و سێبەر و كاریگەرییشی بەسەر هەڵبژاردنی چاوەڕوانكراو هەیە، چ لە تشرینی یەكەم بێت (پێشوەختە) یان لە وادەی دیاریكراوی خۆیدا كە دەكاتە بەهاری 2022.
شیعەكان هەمیشە دڵیان بەو بڕگەی دەستوور خۆش بووە كە دەڵێت دانانی سەرۆكوەزیران مافی “گەورەترین لیست”ە, بەڵام لە دانانی عادل عەبدولمەهدی (2018) و بەدوای ئەویشدا مستەفا كازمی (2020)، زۆرینە و لیستی پەرلەمانی وەلا نرا، لەگەڵ پاراستنی نەریتی شیعەبوونی سەرۆكوەزیران، ئەمەش بووەتە هۆی نیگەرانی و ترس و بێزاری لای هەندێك لە شیعە كە پێیان وایە سەرەتای كەمكردنەوەی ڕۆڵی نوێنەرایەتییەكانیانە([18]). كورد كە لە یارییەكەدا سەرۆكایەتیی كۆماری بەر كەوتووە، بەر لە هەڵبژاردن جارێكی تر كەوتووەتە بەر داواكاریی سوننەكان بۆ ئەوەی سەرۆكایەتیی كۆماریان ڕادەست بكات و بە سەرۆكایەتیی پەرلەمان ڕازی بێت([19])، هەر چەندە دیاریكردنی بەرژەوەندی و لایەنی باش و لایەنی خراپی ئەم دوو پۆستە بابەتێكی ئاوكێش و گۆشەیەكە بۆ هەڵوێستە و توێژینەوە، بەڵام ئەگەری ئاڵوگۆڕكردنی سەرۆكایەتیی كۆمار و پەرلەمان هێمایەكە بۆ گۆڕانی بنەما سەرەتایی و عورفە باوەكانی پڕۆسە سیاسییەكەی عێراق بەتایبەت كە لە پەنای ئەمەشدا خواستێكی بەهێز لای هەندێك لایەنی شیعەوە هەیە كە سیستمی حوكمڕانی لە عێراق لە پەرلەمانییەوە بگۆڕدرێت بۆ سەرۆكایەتی یان نیمچەسەرۆكایەتی كە بۆنی مەركەزیەتی لێ دێت([20])، لە كاتێكیشدا كە دڵەخورتێی كشانەوەی ئەمەریكا هەیە، ڕژێمی سەرۆكایەتی مەترسی لەسەر كەمایەتییەكان و پێكهاتەكانی تر دروست دەكات.
پەرتەوازەیی گوتار و ئاراستە
لە هەڵبژاردنی پێشوودا (2018) هێزە كوردییەكان بە چەند لیست و ئاراستەیەكی جیا بەشدار بوون لە هەڵبژاردن، كەچی درزی نێوانیان لە هەڵبژاردنی چاوەڕوانكراوی خولی پێنجەمدا زیاتر فراوان بووە و نەك ئەگەری دروستبوونەوەی سەردەمی “هاوپەیمانیی كوردستانی”ی لە مەحاڵ نزیك كردووەتەوە، بەڵكە دوو هێزە سەرەكییە حوكمڕانەكەی هەرێم لەپاش تۆماركردنی لیستەكانیان لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردن، هەریەكە و بەلای بەرەیەكی سیاسیدا ڕۆیشتوون كە لە ئاراستە و بیركردنەوەدا جیاوازن. پارتی دیموكراتی كوردستان لەگەڵ سەدرییەكاندا سەرقاڵی هاوپەیمانێتی بوو([21])، یەكێتیی نیشتمانیی كوردستانیش (بەر لە ڕووداوەكانی 8ی تەممووز) لەگەڵ هاوپەیمانێتیی فەتح بڕیاری دابوو هاوپەیمانێتی گرێ بدات([22]) كە بەرەیەكی سیاسیی ڕكابەر و ناكۆكە لەگەڵ سەدرییەكان، ئەمەش دەكرێت وەها لێك بدرێتەوە كە لە لایەك پەرتەوازەبوونی دوو هێزە سەرەكییە حوكمڕانەكەی كوردستانە لە بەغدا، لە لاكەی تر بەشداریكردنیانە لە یاریی ژمارە و پێكهێنانی هاوپەیمانێتییە حزبییەكان بە شێوەیەكی پێشوەختە و بەر لە هەڵبژاردن، ئەمەش جیاوازە لە جاران كە وەك نوێنەرایەتیی هەرێم مامەڵەیان دەكرد و چاوەڕوانی یەكلاییبوونەوەی ماڵی شیعەیان دەكرد، پاشان ئەمانیش دەبوونە تەواوكەری پڕۆسەكە.
ئەم دابەشبوونە پێشوەختەی هێزە كوردییەكان بە دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆنەوە، لیست و فراكسیۆنە كوردستانییەكان لە پێكهاتەی نەتەوەیی و تائیفییەوە دەبات بەرەو كوتلەی پەرلەمانی، ئەمەش ڕەنگە لە بەرژەوەندیی دۆخی گشتیی هەرێمدا نەبێت، بەو پێیەی هێزە كوردییەكان هەر چەند كورسی بهێنن هەر كەمینەن لەناو پەرلەمانێكدا كە 329 كورسییە، قەبارەی كورسییەكانی سێ پارێزگاكەی هەرێمیش 46 كورسییە لەگەڵ هەندێك كورسیی گریمانكراو لە كەركووك و دیالە و موسڵ و ناوچەكانی كێشەلەسەر لەنێوان هەرێم و بەغدا و لە باشترین حاڵەتدا لە 60 كورسی تێپەڕ ناكەن لە كۆی 329.
جگە لە دۆخی پەیوەست بە هەڵبژاردن و هاوپەیمانێتییەكان و ئەگەرەكانی گۆڕانی سیستمی سیاسی، بەردەوام مەترسیی زاڵبوونی عەقڵیەتی گرووپە چەكدارییەكانی شیعە بەسەر حوكمڕانیی عێراقدا هەیە، هەروەها گلەیی و ناڕەزایی زۆریش هەیە لە پاشەكشەی پرسی كورد لە عێراق و گۆڕانی داواكارییە نەتەوەیی و دەستوورییەكانی (كەركووك و 140، پێشمەرگە، هاوسەنگی، زمان، نوێنەرایەتی و… هتد) بۆ پرسی بودجە و مووچە كە ئەویش بە هۆی باكگراوەندە سیاسییەكانەوە كێشە و گرفتی زۆری دێتە پێش، بۆ نموونە لە سەردەمی ئەیاد عەلاوی پشكی كورد (17%)ی بودجە بوو، دواتر لە سەردەمی مالیكی (شوباتی 2014) بڕدرا و كرا بە سفر، لە سەردەمی عەبادی (2014-2018) كەم كرایەوە بۆ 317 ملیار دينار، لە حكومەتی مستەفا كازمیدا، بەئەستەم بڕیاری خەرجكردنی 200 ملیار دیناری وەک پێشینە بۆ هەرێم دەرکردووە و بەپێی حساباتی وەزارەتی دارایی عێراقیش بێت هەرێمی كوردستان قەرزاری عێراق دەبێت و پێویستە لەجیاتیی بودجە وەرگرتن؛ پارە ڕەوانەی بەغدا بكات بە هۆی ئاڵۆزیی حسابات و جیاوازیی لێكدانەوەی بەند و بڕگە یاساییەكان لەلایەن هەردوو لاوە پرسەکە بەهەڵواسراوی هەر ماوەتەوە([23]).
سیناریۆ چاوەڕوانكراوەكانی قۆناغی داهاتوو
– ئەگەری كشانەوەی ئەمەریكا لە عێراق وەك مەترسییەك لەسەر كورد و پێكهاتەكان؛ جێگەی دڵەخورتێ و نیگەرانی دەبێت، بەتایبەت پاش سەرقاڵبوونی ئەمەریكا بە دۆسیەی گرنگتر و كشانەوەی بێباكانە لە ئەفغانستان.
– ئەگەرچی گۆڕینی ئەركی هێزەكانی ئەمەریكا لە شەڕكردنەوە بۆ ڕاوێژكاری، بەگوێرەی دیالۆگی ستراتیژی ئاماژەیە بۆ مانەوەیەكی دوورمەودای ئەمەریكا و هاوپەیمانان لە عێراق و ناوچەكە، بەڵام ئەمە هیچ گرەنتی و دڵنیاكردنەوەیەكی تێدا نییە لەسەر وەستانی هێرش بۆ سەر هەندێك ئامانجی ڕۆژئاوایی لە كوردستان.
– عێراق لە هاوكێشەی شیعە و سوننە و كورد زیاتر دەخزێتە ناو قووڵبوونەوەی ناكۆكییە ناوخۆییەكانی ناو پێكهاتەكان خۆیان و دابەشبوونیان بەسەر جەمسەری جۆراوجۆردا، كە ئەمەش ئاسۆكانی چارەسەری سەرجەم كێشەكان ئاڵۆزتر و تەمومژاویتر دەكات.
– ئەگەری گۆڕانی سیستمی سیاسی لە عێراق لە پەرلەمانییەوە بۆ سەرۆكایەتی یان نیمچەسەرۆكایەتی؛ پێشهات و گۆڕانێكی جێگە مشتومڕ و بێزاركەر دەبێت بۆ كورد، بەتایبەت لە ئەگەری كشانەوەی هێزەكانی ئەمەریكادا.
– پەرتەوازەیی هێزە سیاسییەكانی كورد و نەبوونی گوتارێكی گشتگیر و كۆكەرەوە لە ئاستی عێراق بۆ هێزە كوردییەكان، ڕۆژبەڕۆژ زیاتر لە نوێنەرایەتیی پێكهاتەوە دەیانگۆڕێت بۆ كوتلەی پەرلەمانی و سەنگ و قورسایی جارانیان لاوازتر دەكات.
– لەپاش “ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی” لە 2017، ناڕوونی و پاشەكشەیەكی گەورە لە گوتاری كوردیدا دروست بووە سەبارەت بە خواست و خەون و خولیاكانی لە عێراقی فیدراڵ پاش بە بنبەست گەیشتنی خەونی سەربەخۆیی و گەلاڵەكردنی شوناس و كۆمەڵێك داواكاری وەك پێداویستی دەمێنێتەوە.
سەرچاوەكان:
([1]) بي بي سي عربي (26/7/2021)، جو بايدن يعلن “انتهاء المهمة القتالية” للقوات الأمريكية في العراق مع حلول نهاية العام الحالي، https://bbc.in/3iyYepc
([2]) DW عربية (29/7/2021)، اتفاق الانسحاب الأمريكي من العراق.. مجرد “مسرحية دبلوماسية”؟ https://bit.ly/3iCte7O
([3]) سكاي نيوز عربية (24/7/2021)، مخاوف من “تسليم العراق لإيران” بعد الانسحاب الأميركي المحتمل، https://bit.ly/3lYfoid
([4]) دیلی صباح (11/8/2021)، رغم تقدم طالبان.. بايدن “غير نادم” على سحب قوات بلاده من أفغانستان، https://bit.ly/2VJEqX4
(5) Graham Allison (15\1\2021), “Grave New World: Why Biden’s job will be so much harder
than his predecessors’” https://bit.ly/3AvLOED
([6]) الخليج الجديد (2021)، ملء الفراغ: التنافس الدولي حول مساحات الانسحاب الأمريكي، https://bit.ly/3jIgzzw
([7]) بي بي سي عربي (29/7/2021)، هل إيران في طريقها لتحقيق هدف استراتيجي بخروج القوات الأمريكية من العراق؟، https://www.bbc.com/arabic/middleeast-58010562
([8]) الحرة (22/6/2021)، بعد الانسحاب الأمیركی.. سطوة ميليشيات تهدد الدولة العراقية، https://arbne.ws/3fW5qKi
([9]) كوردستان 24 (11/8/2021)، سیناتۆرێكی ئه‌مه‌ریكی بۆ كوردستان24: هیوادارم ئەمەریکا هەڵەی 2011 دووبارە نەکاتەوە، https://bit.ly/37zU3D6
([10]) وكالة أخبار العرب (3/8/2021)، إنذار أميركي شديد اللهجة: باقون في العراق رغم أنف إيران وميليشياتها، https://bit.ly/3lWQijI
([11]) ناس كورد (10/8/2021)، یەكەم كاروانی هاوپەیمانان كشانەوە و وتەبێژەكەیان باسی پێشمەرگە دەكات، https://www.nasnews.com/kurd/view.php?cat=31056
([12]) ناس كورد (7/8/2021)، كشانەوەی ئەمەریكا دەست پێ دەكات…، بنكەی هەریریش دەگرێتەوە؟ https://www.nasnews.com/kurd/view.php?cat=30964
([13]) میهر نیوز (8/2021)، هەڵوێستی باڵوێزی ئەمەریکا لە بەغدا لەسەر بنکەی سەربازیی “حەریر”ی هەولێر، https://bit.ly/2U93XIM
([14]) صحیفة العرب (13/8/2021)، طهران تحمل فالح الفياض رسالة تهديد وإغراء إلى قيادة كردستان العراق، https://bit.ly/3yNgDnH
([15]) وكالة الأناضول (27/7/2021)، العراق.. ترحيب سياسي واسع باتفاق الانسحاب الأمريكي من البلاد، https://bit.ly/3sbIJGL
([16]) روسیا الیوم (31/7/2021)، “المواجهة قد تبدأ”.. فصائل “المقاومة” في العراق تشكك بإعلان انسحاب القوات الأمريكية، https://bit.ly/3lSGjf9
([17]) یوتیفی (11/8/2021)، الفصائل تترنح تحت وطأة الخلافات: هل سيملأ “آية الله” فراغ “الجنرال”؟ الحق يقال مع عدنان الطائي، https://www.youtube.com/watch?v=pKMdw8sL2mc
([18]) سلیم الحسني (12/8/2021)، خطوة الدستور.. خطأ الشيعة الأكبر، http://saymar.org/2021/08/125703.html
([19]) أندبندنت عربیة، سنة العراق يتحركون لاستعادة منصب رئيس الجمهورية (27/5/2021)، https://bit.ly/2XpOq8P
مركز المستقبل للأبحاث والدراسات (5/5/2021)، أسباب تصاعد الجدل حول تغيير النظام البرلماني في العراق، https://bit.ly/2VQgX74
([20]) أندبندنت عربیة (27/5/2021)، سنة العراق يتحركون لاستعادة منصب رئيس الجمهورية، https://bit.ly/2XpOq8P؛ مركز المستقبل للأبحاث والدراسات (5/5/2021)، أسباب تصاعد الجدل حول تغيير النظام البرلماني في العراق، https://bit.ly/2VQgX74
([21]) الشرق الأوسط (5/6/2021)، بوادر بوادر تحالف انتخابي بين الصدر وبارزاني، https://bit.ly/3iHgBIp
([22]) ناس نیوز (6/6/2021)، تحالف مرتقب بين تحالف الفتح والاتحاد الوطني https://www.nasnews.com/view.php?cat=62215.
([23]) الشرقية نيوز (14/8/2021)، حوار السبت مع خالد شواني، https://bit.ly/3ADj2lm
