ئەژی ئازاد ئەبوبەكر / توێژەر لە سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی

بۆ بینینی بابه‌ته‌كه به‌ PDF‌ كلیك له‌م به‌سته‌ره‌ بكه‌:-  ژمارە (9)ی ئه‌یلولی 2021ی گۆڤاری ئایندەناسی

بەرایی

ئایندەناسی وەك بوارێكی ئەكادیمی و مەعریفی كە بە ڕای بەشێك لە پسپۆڕان دەشێت وەك زانستێكی نوێ لێی بڕوانرێت، لە ئێستادا پێویستییەكە بۆ ئامادەكردنی مرۆڤ بۆ پێشوازی لە ئایندە و ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو ڕووداوانەی كە دێنە سەر ڕێی و توانای پێشبینیكردنی تەواوەتییانی نییە. ڕێكنەكەوتنی پسپۆڕانی بوارەکە لەسەر هەڵبژاردنی چەمكێكی دیاریكراو و جیاوازی بۆچوونەكان لەسەر سنوور و ئەركی هەریەكە لە لقەكانی تری پەیوەست بە ئایندەناسی وەك بەرنامەڕێژی و پێشبینی، هۆكارێكی سەرەكین كە چەندین پسپۆڕی و بواری جیاواز لەژێر چەتری ئایندەناسی بكرێنەوە و هەر كامیان بەپێی ئەرك و بەرپرسیارێتییەكانیان كۆمەڵێك چوارچێوە بۆ خۆیان دیاری بكەن. سەرباری هەموو ئەمانەش، ئایندەناسی بە هۆی بەردەوام نوێبوونەوەی میتۆدەكانی كاركردنی و جیاوازیی نێوان لقوپۆپەكانی، ئەستەمە كە لە پێناسەیەكی دیاریكراودا بگونجێت و زۆریی ئەو توێژینەوە و نووسینانەی كە سەبارەت بە بابەتەكانی پەیوەست بە ئایندەنووسی دەنووسرێن، دەرخەری فراوانیی ئەم زانستە و لە هەمان كاتدا ئاڵۆزبوونیەتی. لەم توێژینەوەیەدا هەوڵ دراوە سێ بابەتی ئایندەناسی، بەرنامەڕێژی و پێشبینی چەمكناسی بكرێن و لایەنە لێكچوو و جیاوازییەكانیان بخرێنە ڕوو.

ئایندەناسی؛ لە دواڕۆژەوە بۆ ئیستا

هاوشێوەی زۆربەی چەمكەكانی تری زانستە مرۆڤایەتییەكان، بەشێكی چەمك و دەستەواژەكانی پەیوەست بە ئایندە و ئایندەناسی لە زمانی ئینگلیزییەوە وەرگیراون. چەندین وشەی لێكچوو كە لە ناوەرۆكدا جیاوازن بۆ لێكۆلینەوەكانی سەبارەت بە ئایندە، لەلایەن توێژەران و پسپۆڕانی ئەم بوارە بەكار هاتوون: futures studies Future Study/ (لێكۆڵینەوەی ئایندەیی/لێكۆڵینەوە ئایندەییەكان)، Future Analysis (شرۆڤە ئایندەییەكان)، Futuristic (پەیوەست بە ئایندە)، Futuribles (ئایندەبینی)، Futurology (ئایندەناسی)، Foresight  (دووربینی)، Futures field (بوارە ئایندەییەكان)، Prognostics (هێما ئایندەییەكان)، هەروەها چەمكەكانی تری وەك “Forecasting”  و “Prediction” كە بە مانای پێشبینی دێت([1]). ئەمە جیا لە چەندین دەستەواژەی تری وەك: Future research (توێژینەوەی ئایندەیی)، Future thinking (بیركردنەوەی ئایندەیی)([2]) و Futurism (ئایندەخوازی)([3]). هەروەها لە زمانی فەڕەنسی چەندین دەستەواژەی وەك: Prospective (المستقبل المنظور)،  Prévision(الرویة المسبقە)، Planification (بەرنامەرێژی) بۆ ئاماژەدان بەم بوارە بەكار دێن([4]).  زۆری و جیاوازیی ئەو چەمكانەی كە بۆ ئەم كایەیە بەكار هاتوون، جیا لە نوێبوونی ئەم كایەیە، بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ڕێككەوتنێك لەنێو پسپۆران بۆ دیاریكردنی گونجاوترین وشە بۆ ناساندنی ئەم بوارە نەهاتووەتە كایەوە([5]).

سەرجەم ئەم دەستەواژانە سەرەڕای جیاوازییان لە پێناسە و شێوازی كاركردنیان، بەڵام خاڵی كۆكەرەوەیان بیركردنەوەیە لە ئایندە و ڕێگاكانی دركپێكردن و ناسینی ئایندەیە. لە زمانی كوردیدا تاوەكوو ئێستا زیاتر دوو چەمكی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی و ئایندەناسی بۆ ئەم زانستە بەكار هاتوون، كە یەكەمیان وەرگێڕاوی چەمكی ئینگلیزی “Future Studies” لە زمانی ئینگلیزی و “الدراسات المستقبلیة” لە زمانی عەرەبی و “آیندەپژوهی” لە زمانی فارسییە و دووەمیان كە لەم نووسینە بەكار هاتووە؛ زیاتر لە وشەی “Futurology” نزيكتره.

ئایندەناسی لە پێناسەیەكی كورتتدا بریتییە لە لێكۆڵینەوەی ئاراستە هەنووكەییەكان بە مەبەستی پێشبینیكردنی گۆڕانكارییەكانی ئایندە([6]) بە شێوەیەكی سیستماتیك كە لە خواستەكانی ناو كۆمەڵگەوە سەرچاوە بگرێت([7]). ئەم هەوڵە سیستماتیكە تێڕوانینە بۆ ئایندەیەكی “درێژمەودا” لە سەرجەم بوارەكانی زانیاری، تەكنەلۆجیا، ئابووری، ژینگە و كۆمەڵگە و وەبەرهێنان لەو بەشانەی كە زۆرترین سوودیان بۆ لایەنە جیاوازەكانی ژیانی مرۆڤ دەبێت. بۆیە ئایندەناسی بریتییە لە “خۆئامادەكردن بۆ ئایندە” و بەكارهێنانی “سەرچاوە هەنووكەییەكان” بە باشترین شێواز لە پێناو “بەها ئایندەییەكان”([8]). ئایندەناسی ئاماژەیەكە بۆ توانای وێناكردنی ئەوەی كە پێدەچێت ڕوو بدات و ڕێگە بە مرۆڤ دەدات كە هەوڵی هێنانەدیی بدات ئەگەر بە قازانجی بێت یان ڕێگریی لێ بكات ئەگەر بە زیانی بشكێتەوە. بەم شێوەیە چەمكی ئایندەناسی دوو لایەنی سەرەكی دەگرێتە خۆی كە بریتین لە “درككردنی ئایندە” و “پێشبینیكردنی ئایندە”([9]).

لە مانایەكی گشتیدا، ئایندەناسی لێکۆڵینەوەیەکی سیستماتیکیی گشتگیریی پێشکەوتن و گۆڕانکارییە لە بوارەكانی کۆمەڵایەتی و تەکنەلۆجی و ژینگە، بە مەبەستی دۆزینەوەی شێواز و چۆنێتیی ژیان و کاری مرۆڤ لە داهاتوودا. ئایندەناسی دەگەڕێت بەدوای تێگەیشتن لەوەی چی لەوانەیە بەردەوام بێت و لە داهاتوودا لەوانەیە بگۆڕدرێت. بەشێک لەم دیسیپلینە گەڕانێکی سیستماتیکییە بەدوای تێگەیشتن لە ڕابردوو، ئێستا و دەرخستنی ئەگەری ڕووداو و گۆڕانکارییەکانی داهاتوو([10]). ئایندەناسی چاوی مرۆڤەكان سەبارەت بە ڕووداو، هەل و مەترسییەكانی ئایندە دەكاتەوە و ناڕوونی و دڕدۆنگی كەم دەكاتەوە و ڕێگە بە مرۆڤایەتی دەدات بۆ ئەوەی بزانن: بۆ كۆی دەتوانن بڕۆن، بۆ كۆی دەبێت بڕۆن و لە كام ڕێگەوە بە ئاسانییەکی زیاتر دەتوانن بگەن بە ئایندەی خوازراو و پیشانیان دەدات كە چۆن “لە هەناوی گۆڕانكارییەكانی ئێستا؛ واقعیەتی دواڕۆژ دەردەكەوێت”([11]). هەر بۆیە ئایندەناسی زانستێكە كە دەتوانێت خولیا، حەز و ئامانجەكانی تاك، دامەزراوە و گەلێك بهێنێتە دی و تەنانەت لە ڕۆژگاری ئێستادا چاوەڕێی لێ دەكرێت كە لە ئاستی دەرخستن و پێشبینی تێپەڕێت و “ئەندازیاری ژیرانەی ئایندە” بێت([12]).

بە ڕوویەكی تردا، ئایندەناسی “چاودێری ئایندەیە” و ئاسۆی ئێستایە بەرەو داهاتوو، بە شێوەیەك كە ئاسۆی یەكەم لە كاتی ئێستادایە و پێویستە مرۆڤ له ئێستادا بژیەت بۆ ئەوەی بەوردی لە بابەتەكان تێبگات، ئاسۆی دووەم خەونە و پێویستە بزانرێت بۆ كوێ دەڕوات و ئاسۆی سێیەم سەختی، گۆڕانكاری و ناڕەهایەتیی ڕووداوەكانە، لەم ئاسۆیەدایە كە مرۆڤ درك بەوە دەكات كە جیهان چۆن دەگۆڕدرێت و چۆن دەتوانێت لەم گۆڕانكارییانە بە باشترین شێواز سوودی لێ وەربگرێت، بەڵام خاڵی گرنگ ئەوەیە ئێمە پێویستە هاوكات لە هەرسێ ئاسۆكەدا بوونمان هەبێت([13]). هەروەها ئایندەناسی ئەگەرچی ئاسۆكەی بەرەو داهاتووە، بەڵام لە هەمان كاتدا پردی نێوان ڕابردوو و ئێستایه، بەو پێیەی كە زۆرینەی ئایندەناسان لەسەر ئەوە كۆكن كە پێكهێنەرەكانی گەردوون؛ یەكپارچە و گرێدراوی یەكترن و و مرۆڤیش وەك هەموو بوونەوەرەكان بەشێك لە گەردوون پێك دەهێنێت. جیهانی ئایندە لە دەروونی جیهانی ئێستاوە دروست دەبێت و وردبوونەوە لە ڕووداوەكانی ڕابردوو؛ یارمەتیمان دەدات بۆ ناسینی ئایندە([14]). لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا، پێویستە ئاماژە بەوە بكرێت كە لە ئایندەناسیدا تەنیا كاری سیستماتیك لەسەر “یەك ئایندە” ناكرێت، بەڵكوو بەردەوام “چەندین ئایندەی وێناكراو” و گریمانەكراو كاری لەسەر دەكرێت([15]). هەر ئەمەشە كە وای كردووە ئایندەناسان سوود لە دەستەواژەی لاتینیی “Future studies” وەربگرن و وشەی “Futures” بەكار بهێنن، كە ئاماژەیە بۆ بوونی چەند ئایندە([16]).

پرسیارێكی لەمێژینە و سەرەكی لەسەر ئایندەناسی، پەیوەندیی ئەم بوارەیە لەگەڵ بوارەكانی تر و بەتایبەتی زانست و وڵامی ئەو پرسیارەی كە ئایا ئایندەناسی زانستە یان نا؟ لێرەدا بە شێوەیەكی گشتی دەتوانین بڵێین سێ بۆچوونی سەرەكی بوونی هەیە: بەشێك پێیان وایە زانستە و بەكارهێنانی چەمكەكانی وەك “Mellontology” و “Futurology” لە نیوەی یەكەمی سەدەی بیست بۆ ئەم تێڕوانینە دەگەڕێتەوە([17]). لایەنگرانی ئەم بۆچوونە پێیان وایە ئایندەناسی لقێكە لە زانست و تەكنەلۆجی. زانستە، چونكە لەسەر بنەما مەعریفییەكان و تێوری ورد و مێتۆدۆلۆجی بونیاد دەنرێت و لە زانكۆ پێشكەوتووەكانی جیهان وەك بوارێكی خوێندن كاری لەسەر دەكرێت. تەكنەلۆجییە، چونكە پشت بە كۆمەڵێك تەكنیكی زانستیی دیاریكراو دەبەستێت و دەتوانێت لە چارەسەركردنی پرسە ئاڵۆزەكانی كۆمەڵگە و دروستكردنی ئایندە بەكار بێت، لەم ڕوانگەیەوە ئایندەناسی دەچێتە چوارچێوەی “تەكنەلۆجیای نەرم”ەوە([18]). لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم ئەو بۆچوونە هاتە كایەوە كە ئایندەناسی دەچێتە چوارچێوەی “هونەر”ەوە و ناساندنی بە زانست لۆجیكیانە نییە، چونكە بیركردنەوە لە ئایندە پێویستی بە خەون و خەیاڵ، زەینێكی بێسنوور، ئازاد و كراوە هەیە بۆ بیركردنەوە لەو شتانەی كە كەسانی تر ناتوانن بیری لێ بكەنەوە([19]). لەگەڵ ئەمەشدا ناتەباییەكانی دیاریكردنی سنوور و مەودای كاركردنی ئایندەناسی و چۆنیەتیی پەیوەندیی لەگەڵ زانستدا، وای لە بەشێكی تر لە لێكۆڵەرانی ئەم بوارە كردووە كە ئایندەناسی بە بوارێكی “Multidisciplinary” (فرەپسپۆری)، یان “transdisciplinary” (سەرووپسپۆری) بناسێنن و پێیان وایە بە هۆی فرەڕەهەندیی بابەتەكانی پەیوەست بەم بوارە و سەركێشانی بۆ زۆر كایەی جیاواز لە یەكتری؛ بە بوارێكی دیاریكراو نەبەسترێتەوە([20])، یان لە چوارچێوەی لێكۆڵینەوەكانی “Interdisciplinary” (نێوپسپۆڕی) جێ بكرێتەوە([21]).

نوێبوونی ئەم بوارە و تێكەڵبوونی لەگەڵ كایەكانی تردا، بووەتە هۆی دروستبوونی گرفتی مێتۆدی و زانستی و تاوەكوو ئێستا لەلایەن كۆمەڵگەی زانستییەوە وەك “زانستێكی سەربەخۆ” نەناسرێت. ئەگەرچی بە هۆی كۆمەڵێك تایبەتمەندییەوە ئایندەناسی لە “زانستە كۆمەڵایەتییەكان” نزیكە، بەڵام لەوانەیە وردتر ئەوە بێت كە ئایندەناسی وەك بوارێكی ئەكادیمی-مەعریفی پێناسە بكرێت([22]). ئەم بۆچوونەش بوونی هەیە كە سەرەڕای هەموو ئەو هەوڵانەی كە پسپۆڕانی ئەم بوارە دەیدەن بۆ ئەوەی كە لە ڕێگەی میتۆد و كەرەستە نوێیەكانەوە زانیاریی بڕاوەتر و قابیلی پشتبەستن بە ئایندەیان دەست بكەوێت، بەڵام سەرجەمی ئەم هەوڵانە نەیانتوانیوە دواجار بگەنە ناسینی ئایندە بەتەواوەتی و ببێتە هۆی یەقینی ئێمە لە ئایندەدا، چونكە هێشتا ئایندە نەهاتووەتە كایەوە و ڕووی نەداوە كە ببێتە بابەتی “زانست”. بە واتایەكی تر: ئێمە ناتوانین دەستەواژەی “زانستی ئایندە” بەكار بهێنین و لەبریی ئەوە ئەم هەوڵانە لە چوارچێوەی لێكۆڵینەوەكانی ئایندەیی یان ئایندەناسی جێیان بووتەوە([23]).

ئایندەناسی و جیهانی مرۆڤ؛ ئامانج و گریمانەكان

بۆ تێگەیشتن لە ئامانج و گریمانەكانی ئایندەناسی، سەرەتا پێویستە لەو پرسیارە سادەیەوە دەست پێ بكرێت كە گرنگیی ئەم زانستە لە چیدایە؟ وەڵامێكی سادەی ئەم پرسیارە ئەوەیە كە “ئێمە بۆ ئایندە دەڕۆین”، هەموومان بەرەو ئایندەیەك هەنگاو دەنێین كە بەشێك لە ژیانمان لەوێ بەسەر دەبەین، بەڵام بەدڵنیاییەوە پێویستە ئەم پرسیارانە لە خۆمان بكەین كە ئەم ژیانە چۆن دەبێت؟ لەوێ چی دەكەین؟ ئایا بەپێی بەرژەوەندییەكانمان دەتوانین ئەو ئایندەیە هەڵبژێرین كە دەمانەوێت و لە قازانجماندایە؟ و دواجار ئایا ئایندەناسی دەتوانێت لە هەڵبژاردنی ئایندە، گەڕان تێیدا، لابردنی ناڕوونییەكان و هەڵماڵینی پەردە لەسەر هێزە كاریگەرەكان یارمەتیمان بدات([24])؟ گرنگیی ئایندەناسی لە وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانەدایە و ئامانج و گریمانەكانیش لەم پێناوەدا دیاری دەكرێن.

ئامانجی سەرەكی و بنەڕەتیی ئایندەناسان بریتییە لە پاراستن و زیادكردنی خۆشگوزەرانی و كامەرانیی مرۆڤ و تواناكانیەتی بۆ بەردەوامیی ژیان لەسەر ئەو زەوییەی كە تێیدا دەژیەت، هەر ئەمەشە وای كردووە بەردەوام لە بیری ئایندە جیاواز و بەدیلەكان بێت و لە خەمی ئەو ئایندانە بێت كە دەتوانرێت بێنە كایەوە، یان لەوانەیە و گریمانەی بۆ دەكرێت یان پێویستە بێنەكایەوە. بۆ ئەم مەبەستە سەرجەم ئامانج و بەهاكان دیاری دەكرێن، ڕێڕەو و شێوازی كارەكە شی دەكەنەوە، بارودۆخ هەڵدەسەنگێنن و دواتر ئایندە جیاوازەكان دەخەنە ڕوو و ڕوونیان دەكەنەوە([25]).

گرنگترین ئامانجەكانی ئایندەناسی بریتین لە:

 – ئامادەكردن و ڕێكخستنی چوارچێوە گشتییەكان بۆ گۆڕانكارییە سیاسییەكان كە لە ئایندەدا ڕوو دەدەن و لەسەر بنەمای لێكوڵینەوەی ئایندەیی پێشبینی كراون.

– ناسین و دركپێكردنی دروست لە بابەتە تازەدەركەوتووەكان و ئەو ئاڵنگارییە سیاسییانەی كە دێنە پێش.

– داڕشتنی بەرنامەی كورتخایەن و درێژخایەن و پێشگرتن لە دەرهاویشتە زیانبەخشەكانی ڕووداوە پێشبینینەكراوەكان.

– خۆبەدوورگرتن لە چوونەناو دۆخ و ڕووداوە پڕ لە مەترسی و نەناسراوەكانی ئایندە.

– پەسەندكردن و تێگەیشتن لە گرنگیی بیرۆكەكان، بەها و تێڕوانینە ئەرێنییەكانی ڕابردوو و هەنووكە لە پێكهێنان و دروستكردنی ئایندەدا.

– ڕاڤەی ئاراستە سیاسییەكانی ڕابردوو و ئێستا بە مەبەستی ناسینی ئەو بابەت و ئەزموونە نەرێنییانەی كە دەبنە هەڕەشە بۆ گۆڕانكارییەكانی ئایندە.

– هێنانەكایەی تێڕوانینێی ڕێكخراو و لۆجیكیانە بۆ گۆڕانكارییەكانی ئایندە بە پشتیوانیی مەعریفەی بوونناسانە([26]).

بەرنامەڕێژیی مامناوەند و درێژەمەودا، كەمكردنەوی ڕووداوە لەناكاوەكان، پێشبینیی وەرچەرخانەكانی ئایندە، ناسینی تەكنەلۆجییەكانی ئایندە و چۆنێتیی مامەڵەكردن لەگەڵیاندا، ناسنینی كارەكتەركان و ئەو كەسانەی كە جیهان بەرەوپێشەوە دەبەن، تێگەیشتن لە بنەماكانی گەمەکان لە ئاستی جیهاندا، ناسینی سنوورەكانی زانست و زانین، دروستكردنی كۆدەنگی و یەكانگیریی كۆمەڵایەتی سەبارەت بە بڕیاڕەكانی پەیوەست بە ئایندە و… هتد([27]).

بە شێوەیەكی گشتی ئامانجەكانی هەر چالاكییەكی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی دەشێت بۆ دوو ئاراستەی پەیوەندیدار بە یەكەوە دابەش بكرێت: ئامانجە گشتییەكان، ئەو ئامانجانەن كە لە هەر بەرنامەیەكی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی كەم تا زۆر ئەگەری ڕوودانیان هەیە و كەم تا زۆر بینەری ڕوودانیانن. ئامانجە تایبەتییەكان بریتییە لەو ئامانجانەی كە مەرج نییە ڕوو بدەن، بەڵكوو جێبەجێكردنیان پێویستی بە وردبوونەوە و بەرنامەڕێژیی تایبەت هەیە([28]).

بەشێك لە گریمانەكانی تایبەت بە ئایندەناسی:

1. كات بە شێوەیەكی تاكلایەنانە و بەبێ گەڕانەوە دەچێتە پێشەوە، لە ڕابردووەوە دەست پێ دەكات، ساتێكی كورت دەبێتە ئێستا و دواتر بەرەو ئایندە دەڕوات.
2. مەرج نییە هەر شتێك كە لە ئایندەدا ڕوو بدات، ئێستا بوونی هەبێت یان لە ڕابردوودا بوونی هەبووبێت([29]). بەم شێوەیە ئەگەری هەیە ئایندە هەندێ ڕووداو و لایەن لەخۆی بگرێت كە هیچ پێشینەیەكی نەبووبێت. ئەم بابەتە هۆكاری پێویستیی مرۆڤ بە بیری نوێ، بەرداشتی نوێ و كاردانەوەی نوێ دەردەخات.
3. بیركردنەوە سەبارەت بە ئایندە بۆ كردار و هەنگاوەكانی ئێستای مرۆڤ بابەتێكی پێویستە، چونكە “كاردانەوەی بێ تێفكرین بۆ ئایندە ڕێی تێدەچێت، بەڵام جووڵە ئەگەری نییە، چونكە كردار پێویستی بە پێشبینیكردنە”. هەر بۆیە وێنەكانی ئایندە (ئامانج، مەبەست، ئومێد، نیگەرانی و ئاواتەكانمان) هۆكاری كردارەكانی ئێستای ئێمەن.
4. ئایندە بە شێوەیەكی تەواو و ڕەها پێشتر دیاری نەكراوە، كەواتە ئایندە پێشتر و بە شێوەیەكی نكۆڵیلێنەكراو لەسەر مرۆڤەكان نەسەپێنراوە، بۆیە “ئایندە كراوەیە و كۆتایی پێ نەهاتووە”([30]). ئەم تێگەیشتنە بنەڕەتێكی سەرەكیی ئایندەناسییە، واتە لە ئایندەدا هیچ شتێك ڕەها و بڕاوە نییە و قابیلی گۆڕانكارییە، هەروەها ئایندە تەنیا ئیعتبارێكی زەینی نییە، بەڵكوو واقعیەتێكە لەسەر شانی حەقیقەت([31]).
5. ئەنجامەكانی ئایندە تا ڕێژەیەك لەژێر كاریگەریی كرداری تاكەكەسی و بەكۆمەڵی مرۆڤەكانە، واتە كاریگەرە بەو هەڵبژاردنانەی كە تاكەكان لە ژیاندا دەیكەن.
6. وابەستەیی هەموو بەشە پێكهێنەرەكانی بوون، وامان لێ دەكات كە بۆ بڕیاردانێك، تێڕوانینێكی “گشتی” (كلی نگر) و چەند لایەنەمان هەبێت. ئایندەناسان جیهان وەك “بوونێكی بەیەكەوە گرێدراو” و “پەیوەست بە یەكەوە” دەبینن و پێیان وایە كە هیچ سیستم و یان هیچ بەشێكی ئەم بوونە بەڕەهایی لە یەك جودا نین.
7. هەندێك لە ئایندەكان لەوانی تر باشترن، ئەمە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئایندەناسان بەدوای دۆزینەوەی ئایندە باشەكان، ئایندەگریمانەكراو و ڕێتێچوو (محتمل) و مومكینەكان دەگەڕێن.
8. “بە ئامانجی دۆزینەوەی ڕێگەی دروست لە جیهاندا، تەنیا زانستێكی بەڕاستی سوودبەخش؛ زانین و مەعریفەی سەبارەت بە ئایندەیە.” ئەم گریمانەیە بۆ ئەو ڕاستییە دەگەڕێتەوە كە چیتر “ڕابردوو بوونی نییە و كۆتایی پێ هاتووە”. سەرەڕای هەموو ئەو سوود و وانانەی كە ڕابردوو بۆ ئێمە هەیانە، ناتوانین ڕابردووی خۆمان بگۆڕین، بەڵام ئایندە بۆ ئیرادە و هەنگاوەكانی ئێمە دەگەڕێتەوە، چونكە هێشتا ڕووی نەداوە([32]).

گریمانەیەكی تری ئایندەناسی بەپێی ئەو پێناسەیەی كە ئایندەناسی بریتییە لە لێكۆڵینەوەیەكی سیستماتیكیی ئایندە مومكین، ڕێتێچوو و خوازراوەكان كە ئەو جیهانبینی و ئەفسانانە دەگرێتەوە كە زەمینەسازیی هەر ئایندەیەكە([33])، لەسەر ئەو بنەمایە ڕاوەستاوە كە لە دیدی ئایندەناسانەوە تێڕوانینی مرۆڤ بۆ ئایندە لە چوار ئاستەوە قابیلی ڕوونكارییە (تبیین)، یان دەتوانین بڵێین چوار ئایندەی جیاواز لەیەكمان هەیە كە گریمانەی بۆ كراوە:

1. ئایندەی مومكین (Possible): كە هەموو ئەو دۆخە ڕێتێچووانە دەگرێتەوە كە ئەگەریان (might) هەیە لە ئایندەدا ڕوو بدەن و ئێمە وا بیر دەكەینەوە كە مومكینە ڕوو بدەن، تەنانەت ئەگەر نەزانین كە هەر كامێكان چۆن ڕوو دەدەن، بەڵام لەوانەیە رۆژێك بگەینە ئەو زانینە. سەبارەت بەم ئایندەیە، تێبینی دەكرێت كە پێویستە بارودۆخ و ڕەوتی ڕووداوەكان بە شێوەیەك بن كە زەمینە و ئامادەیی ڕوودانیان هەبێت، بە واتایەكی تر: بۆ دۆزینەوەی ئایندە مومكینەكان، دەبێت پێداچوونەوە بە دۆخی هەنووكەیی بكرێت، ئەمەش بەكارهێنانی مێتۆدی نوێی پێویستە.
2. ئایندەی گونجاو (Plausible): هەر حاڵەتێكی ئایندە كە بەپێی زانینی ئەمڕۆی مرۆڤ قابیلی ڕوودانی هەیە، یان دەتوانێت بێتە كایەوە (could). ئایندەیەك كە ئێمە وا بیر دەكەینەوە كە لەوانەیە لەسەر بنەمای دركی هەنووكەییمان لە شێوازی كاری گەردوون (یاساكانی فیزیا، پڕۆسە كۆمەڵایەتییەكان و…) ڕوو بدەن.
3. ئایندەی ڕێتێچوو (Probable): ئاماژەیەكە بۆ ئەو ئایندەیانەی كە دەشێت (likely to) ڕوو بدەن و درێژەپێدانی ڕەوتی هەنووكەیی لەو ئایندەیانەیە كە پێدەچێت ڕوو بدەن. لەم ئایندەیەدا پرسیاری سەرەكی ئەوەیە كە لە ماوەیەك و قۆناغێكی دیاریكراو و بەپێی ئەوە شتانەی كە لەبەر دەستە، ڕێتێچووترین ئایندە چی دەبێت؟ ئەگەر دۆخەكە بەم شێوەیە بەردەوام بێت، ڕێتێچووترین ئایندە بۆ دیاردەیەكی تایبەت چی دەبێت؟
4. ئایندەی خوازراو (Preferable): ئایندەیەكە كە خواستی ئێمەیە و بە بەراورد بە ئایندەكانی تر خواستی زۆرتری لەسەرە، یان لەنێو ئایندەكانی تر پەسەندی زۆرتری هەیە. ئایندەیەك كە ئێمە وا بیر دەكەینەوە كە پێویستە و دەبێت (should ought) ڕوو بدەن و لە بەرامبەردا ئایندەیەك هەیە كە نەخوازراوە (un-preferred) و پێمان باشە ڕوو نەدەن و ڕێی پێ نەدەین([34]).

لەگەڵ ئەم دابەشبوونە، بەشێك لە توێژەران چەند ئایندەیەكی تر وەك جۆرەكانی ئایندە ناو دەبەن، بۆ نموونە:

• ئایندەی شاراوە (Potential): “هەموو شتێك لەوپەڕی ساتی ئێستاوە، ئایندەیەكی بەهێزە”. ئەم ڕستەیە لەو گریمانەیەوە سەرچاوە دەگرێت كە ئایندە نادیارە و “كراوە” نییە، بەڵكوو حەتمی و “جێگیر”ە.
• ئایندەی ناماقوڵ (Preposterous): ئەو ئایندانەن كە بەلامانەوە “گاڵتەجاڕانە” و “نامومكین”ن، یان “هەرگیز” ڕوو نادەن.
• ئایندەی پلانبۆدانراو (Projected): پێشبینیی بەردەوامی ڕابردووە لەناو داهاتووی ئێستادا. ئەم ئایندەیە بە بەهێزترین ئەگەر لەناو ئەگەرەکانی ئایندە دادەنرێت.
• ئایندەی پێشبینیكراو (Predicted): ئایندەیەك کە کەسێک بانگەشەی ئەوە دەکات کە ڕوو دەدات([35]).

ئایندەناسی و بەرنامەڕێژی؛ خۆئامادەكردن و نەخشەدانان

بەرنامەڕێژی بریتییە لەوەی كە لەسەر بنەمای پێشبینی و دووربینییەوە بۆ گەیشتن بە ئامانجێك؛ پێویستە چ كارێك ئەنجام بدرێت، چۆن ئەو كارە ئەنجام بدرێت و لە چ بازنەیەكی كات و لە ڕێگەی چ كەسانێكەوە ئەنجام بدرێت. بۆیە بەرنامەڕێژی پڕۆسەیەكە لە گرتنەبەری كۆمەڵێك بڕیاری پەیوەست بە یەكتر، پێش ئەوەی پێویست بكات جێبەجێ بكرێن، بەو پێیەی كە بڕوا وایە بەبێ هەڵنانی هەنگاوی كرداری ئەگەری ڕوودانی دۆخی خوازراو لە ئایندەدا بوونی نییە و لە ئەگەری ئەنجامدانی؛ ئەگەری گەیشتن بە ئامانجە خوازراوەكان زیاتر دەبێت([36]). بۆ ئەم مەبەستە، بەرنامەڕێژی لە ڕێگەی پێشبینی و دووربینییەوە دەستنیشانی ئەوە دەكات كە بۆ گەیشتن بە ئامانجی دیاریكراو چی بكرێت، چۆن بكرێت، لە چ ماوەیەك و لە ڕێگەی چ كەسانێكەوە بەئەنجام بگەیەنرێت([37]). بەرنامەڕێژی لە پێناسەیەكی كورتدا “وێنای ئایندەی خوازراوە و ئامراز و ڕێگە كردارییەكانیەتی بۆ گەیشتن پێی”([38]). لە پڕۆسەی بەرنامەڕێژیدا، بەرنامە (كەرەستەی ڕێكخستن و سازگاری) تەنیا قۆناغێكی بەرنامەڕێژییە (كەرەستەی وتوێژ). بەرنامە دەبێت لە یەك كاتدا زانیاریبەخش (دەستنیشانكردن)، ئاماژەدەر (چارەكان) و ڕێنماییدەر (ئامانج و ئامرازەكان) بێت([39]).

لە سەرجەم ئەو پێناسانەی كە بۆ بەرنامەڕێژی كراوە، سێ تایبەتمەندیی گشتی و سەرەكی بوونیان هەیە: 1. بەرنامەڕێژی لە بنەڕەتدا بە “پێشبینی” بەستراوەتەوە و پێویستە پێش ئەوەی كارێك ئەنجام بدرێت، جۆرێتیی كار و چۆنێتیی ئەنجامدانی دیاری بكرێت. 2. بەرنامەڕێژی، سیستمێكی بڕیاڕدانە. 3. بەرنامەڕێژی جەخت لە ئەنجامی خوازراو دەكاتەوە كە لە “ئایندە”دا بەدەست دێت([40]). كەواتە لە پێناسەی بەرنامەڕێژیدا چەمكەكانی پێشبینی و ئایندە بوونی سەرەكییان هەیە، وەك ئەوەی لە بەشێك لە پێناسەكانی تر بەرنامەڕێژی بریتییە لە پێشبینیكردنی ئایندە و خۆئامادەكردن بۆی، هەروەها بریتییە لە بەكارهێنانی گریمانەكانی تایبەت بە ئایندە  بۆ گەیشتن بە ئەنجامە خوازراوەكان. بەرنامەڕێژی “هونەری هەڵسوكەوتكردنە لەگەڵ ئایندە” و ئەمە ئەركی لەپێشینە و خاڵی سەرەتای هەر پڕۆسەیەكی بەرنامەڕێژییە. بەم شێوەیە بەرنامەڕێژی دوو بنەمای سەرەكی دەگرێتەوە: پێشبینی سەبارەت بە ئایندە و خۆئامادەكردن بۆ ئایندە([41]).

بەرنامەڕێژی لە ڕووی ئاستی ڕێكخستنەوە سێ شێواز لەخۆ دەگرێت:

1. بەرنامەڕێژیی ستراتیژی (strategic): دیاریكردنی بەرنامەی درێژخایەن و چارەنووسساز، ڕێكخستن و شێوازی گەیشتن پێی، بە ڕەچاوكردنی هۆكارە كاریگەرەكانی دەوروبەر و بە گرتنەبەری ئایندەی ڕێكخراوەكە.
2. بەرنامەڕێژیی تەكتیكی (tactical): گرتنەبەری بڕیاڕە كورتمەوداكان بۆ سوودوەرگرتنی بەكەڵك لە سەرچاوە هەنووكەییەكان بەپێی گۆڕانكارییەكانی ژینگە.
3. بەرنامەڕێژیی كردەیی (operational): دیاریكردنی كردە (چالاكی) پێویستییەكان بۆ گەیشتن بە ئامانجی ستراتیژی لە ڕێگەی ئامێرە دیاریكراوەكان([42]).

لە سەرجەم ئەم بەرنامەڕێژییانەدا كۆمەڵێك “سیناریۆ” بۆ خۆئامادەكردن بۆ ئەو ئایندەیەی كە نەزانراوە؛ دادەڕێژرێت و سیناریۆكان دەبنە کەرەستەیەک بۆ ڕێکخستنەوەی تێگەیشتنی مرۆڤ لە بارەی ژینگەی ئایندە ئەلتەرناتیڤەکان (بەدیلەکان) کە دەكرێت بڕیارەکان بە ڕەچاوگرتنی جۆرەكانی ئایندە جێبەجێ بکرێن([43]). بە واتایەكی تر: سیناریۆكان وەسفی دۆخی ئایندە گریمانەییەكان دەكەن و دۆخ و تواناكان بۆ ئایندە بەدیلەكان شی دەكەنەوە و كۆمەڵێك بژاردە دەخەنە ڕوو كە تیایدا ئەنجامە پێشبینكراوە باش یان خراپەكانی تێدا هاتووە، هەر چەندە كە ناتوانێت كۆنترۆڵی ئەوە بكات كە بەڕوونی كەی و چۆن ڕووداوەكانی ئایندە دێنە كایەوە([44]).

سەرباری لێكچوون و هاوكاریی نێوانیان، جیاوازیی نێوان ئایندەناسی و بەرنامەڕێژی لە چیدایە؟ بەرنامەڕێژی پڕۆسەیەكی “پرس میحوەر”ە بۆ چارەسەری ئاڵنگارییە خێراكان و ئامانجە دوورمەوداكان بۆ ئایندە، بە واتایەكی تر: دەشێت بڵێین كە بەرنامەداڕێژەرەكان لە هەوڵی “كۆنترۆڵكردنی ئایندە”دان، لە كاتێكدا كە ئایندەناسان بەدوای “كردنەوە و ئاشكراكردن”ی ئایندەوەن. ئایندەناسان لە ئایندەوە بۆ ئێستا دەگەڕێنەوە و لە ڕێگەی بەرنامەڕێژیی ئایندەوە ڕێڕەوە ستراتیژییەكان دیاری دەكەن، ئەمە لە كاتێكدایە كە لە بەرنامەڕێژیدا بەرنامەداڕێژەران لە ساتی ئێستاوە بەرەو ئایندە هەنگاو دەنێن و بە تێگەیشتن لە ئێستا؛ بەرنامەی دواڕۆژ دادەنێن. هەر لەبەر ئەم هۆكارانەیە كە لە بەرنامەڕێژیی ماوەی دیاریكراو (بۆ نموونە 1 بۆ 5 ساڵ)، كەمترە لە ئایندەناسی (بۆ نموونە 5 بۆ 15 ساڵ)([45])، یان 50 ساڵ كە ئاسۆی سێیەم (20-30 ساڵ) بە ئاسۆی دووەم (5-20) و ئاسۆی دووەم بە ئاسۆی یەك (لە ئێستاوە بۆ 5 ساڵ) بەیەكەوە دەبەسترێنەوە([46]). لە بەرنامەڕێژیدا پشت بە واقعیەتی هەنووكەیی ڕەها دەبەسترێت، بەڵام بەو پێیەی كە لە ئایندەناسی بە پێچەوانەی بەرنامەڕێژی بیر لە چەند ئایندە و ئایندە بەدیلەكان دەكرێتەوە، هەر بۆیە گوزارشتی جیاواز لە واقعیەت دەخرێتە ڕوو([47])، بە واتایەكی تر: هەروەك چۆن ئایندەناسی بیر لە ئایندە بڕواپێكراوە ئەلتارناتیڤەكان دەكاتەوە، بە هەمان شێوە شرۆڤەی جیاواز بۆ واقعیەت (reality) دەخاتە ڕوو([48]). لە لایەكی ترەوە بەرنامەڕێژی “مسۆگەربوون”ی نییە، ئەگەر سبەی وەك ئەمڕۆ بێت، ئێمە دەتوانین بەمسۆگەری بەرنامەرێژی بكەین، بەڵام بە هۆی گۆڕانكارییە فراوان و بەردەوامەكان لە ئایندەدا، ئەگەری بەرنامەڕێژیی ورد بوونی نییە. لە ئایندەناسیدا ئێمە بە “خەونێك” دەست پێ دەكەین و دواتر لە خەونەكان واقعیەت دروست دەكەین. ئەو ڕێكخراو و دامەزراوە و وڵاتانەی كە كارنامەی لاوازیان هەیە، “توانای خەیاڵكردنیان سنووردارە”. ئایندەناسی ئەوەیە كە تۆ خەونی تایبەت بە خۆت هەبێت كە زۆرینەی خەڵك نییانە، یان لە خەونەكانی ڕابردوو یان خەونی كەسانی تردا دەژین. هەر بۆیە ئایندەناسی “تەنیا تەقەلاكردنێكی زانستی نییە، بەڵكوو بە تەقەلایەكی ڕۆحی، هونەرمەندانە، هەوڵێكی تاكەكەسی و لە هەمان كاتدا كۆمەڵایەتی دادەنرێت”([49]).

هەر لەم گۆشەنیگایەوە بەرنامەڕێژیی ستراتیژییش لەگەڵ ئایندەناسیدا سەرەڕای لێكچوون و هاوكارییان، جیاوازی هەیە. لە ئایندەناسیدا بە شێوەیەكی گشتی چەندین حاڵەت بۆ ئایندەیەكی درێژەمەودا پێشبینی دەكرێت: ئایندەی مومكین، ئایندەی ڕێتێچوو و ئایندەی خوازراو، بەڵام بەرنامەداڕێژەرانی ستراتیژی بە سوودوەرگرتن لە زانستی بەڕێوەبردن، بۆ گەیشتن بە “ئایندەیەكی خوازراو” بەرنامەڕێژی دەكەن. جیاوازییەكی تری بنەڕەتی ئەوەیە كە ئایندەناس بەرنامە دانانێت، بەڵكوو یارمەتیی بەرنامەداڕێژەران دەدات لە ڕێگەی “وێناكردن”ی ئایندەوە([50]). هەروەها لە ئاستی دامەزراوەكانیشدا جیاوازیی ئایندەناسی لەگەڵ دیدی ستراتیژی (Strategic vision) كە ئامانج، ڕێڕەو و چالاكییەكانی هەر دامەزراوە و ڕێكخڕاوێكی تێدا باس كراوە؛ بەدی دەكرێت. ئامادەكردنی دیدی ستراتیژیانە جەخت لەسەر حەزی ناوخۆیی و ئەولەویەتەكانی دامەزراوە یان ڕێكخراوەكە دەكات، لە كاتێكدا ئایندەناسی بەها بە حەزە دەرەكی و ئەو هۆكارانە دەدات كە لەوانەیە ئەنجامەكەی ئایندەی خوازراوی ئێمە بێت و لەوانەشە نەبێت. بەم شێوەیە ئایندەناسی تێڕوانینێكی فراوانتری هەیە و داتا بەدەستهاتووەكانی لە دانانی دیدی ستراتیژی بەكار دێن. بە واتایەكی ڕوونتر: “ئایندەناسی كارێكی سەرووترە لە دانانی دیدی ستراتیژی و مادام بڕیار و ئاراستە نوێیەکانی ئێمە لەسەر بنەمای زانیارییەكانی ئایندەناسییە، هەر بۆیە ئەنجامەكانی ئایندەناسییە كە گۆشەنیگا و وێنای ئێمە بۆ ئایندە دەگۆڕێت”([51]).

 

ئایندەناسی و پێشبینی؛ وێناكردنی داهاتوو

پێشبینی (Foresight, Forecast, Prediction) بە یەكێك لە كۆنترین هەوڵە زانستییەكانی مرۆڤ دادەنرێت بۆ ناسینی ئایندە. پاش ئەوەی كە مرۆڤ دووبارەبوونەوەی ڕووداو و دیاردەكانی دەوروبەری بینی، ئەو گریمانەیەی بۆ دروست بوو كە دەكرێت ئەنجام و دەرهاویشتەكانی ئەو ڕووداوانە بۆ سەرجەم دیاردە و پێشهاتەكانی تر بگشتێنرێت، واتە بە پشتبەستن بە ئەزموونەكانی ڕابردوو و دۆخی ئێستا، پێشبینیی ئایندە بكرێت. ئەم پشتبەستنە بە كۆمەڵێك بنەما، مۆدێل و بینراوە دووبارەكان، وا دەكات پێشبینی لە چوارچێوەی زانستە ئەزموونییەكان (experimental sciences) جێی ببێتەوە([52]).

پێشبینی واتە “دیدی پێشوەخت” و وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارەی كە ئایندە چۆن دەبێت؟ واتە دۆخێك كە لە كورتمەودا، مامناوەند و درێژخایەندا ڕوو دەدات([53]) و لە كۆمەڵێك ڕاستی و زانیاری كە ئیعتباریان هەیە بۆ دیاریكردنی ئایندەیەكی شیمانەیی بەكار دێت و بۆ ئەم مەبەستە  پێشبینی بە واتای خەمڵاندی ڕەوتێك، بە ڕێژەیەك لە دڵنیایی (ئەگەر) بە درێژایی قۆناغێكی دیاریكراو دێت([54]). ئەم خەمڵاندنە بە شێوەیەكی گشتی لە ڕێگەی ژمارەكانەوە دەخرێنە ڕوو و لەسەر بنەمای داتاكانی ڕابردوو و ژمارەی گریمانەكان ڕاوەستاوە([55]). پێشبینی دەربڕینێكە لە بارەی داهاتووەوە و گوزارشت دەكات لە باوەڕێك كە لەسەر بنەمای بەڵگە بونیاد نراوە بۆ ئاشكراكردنی ڕاستییەك([56]). لەگەڵ ئەمەشدا لە بەشێك لە پێناسەكان، دیدی پێشوەخت تەنیا بەوەوە كە دۆخی كۆتایی چۆن دەبێت ناوەستێت، بەڵكوو گرنگی بە چۆنێتیی گەیشتن بەو دۆخەش دەدات. ئەمە نەك تەنیا پەیوەندیی بە خاڵی كۆتایییەوە هەیە، بەڵكوو پەیوەندیی بە پڕۆسەیەكەوە هەیە كە دۆخی ئێستا دەگۆڕێت بۆ خاڵی كۆتایی (یان هێشتنەوەی)([57]).

لە پێشبینیدا وا دادەنرێت كە “جیهان یەكلا كراوەتەوە” و دەتوانرێت پەی بە ئایندە ببرێت و بناسرێت كە بە شێوەیەكی گشتی ئەمە بۆچوونی بەرنامەداڕێژەران و شرۆڤەكارانی سیاسی، ئابووریناسان و ئەستێرەناسانە كە هەوڵی پێشبینیكردنی ئایندە دەدەن و هەوڵ دەدەن ئایندە بكەنە شوێنێك بۆ پسپۆڕێتی و دەستبەسەراگرتن([58]). سەرباری ئەمانەش، پێشبینی سەبارەت بە ئایندەیەكی “نادیارە” و مادام لە زۆربەی بابەتەكاندا بەدەستهێنانی “زانیاریی ورد” لەسەر ئایندە مومكین نییە، لێرەدا پێشبینی دەتوانێت وەكوو یارمەتیدەرێك بۆ بەرنامەڕێژی بەكەڵك بێت([59]). پێشبینییەكان ئەگەر واقیگەرایانە بن، لەوانەیە ڕاست دەربچن و بەپێچەوانەوە دەشێت بە لاڕێدا بڕۆن، بەڵام دواجار لە پێشبینیدا سێ گریمانەی سەرەكی بوونیان هەیە:

1. ئایندە وەكوو واقعیەتێك قابیلی دەستپێڕاگەیشتنە.
2. لەوانەیە لە ئایندەی پێشبینیكراو، واقعیەتێكی وەهمی لەبریی واقعیەتی واقعیانە بوونی هەبێت.
3. ئایندە لە بنەڕەتدا نادیارە، بەڵام زەینی داهێنەرانەی ئایندەناسی دەتوانێت نفووزی تێدا بكات([60]).

پێشبینى لاى زۆرێک لە پسپۆڕان بریتییە لە یەکێک لە ئەرکەکانى زانست، بۆ نموونە “ڤان دالین” باوەڕى وایە کە زانست سێ ئامانجى سەرەکیى هەیە كە بریتین لە زیادکردنى تواناى مرۆڤ بۆ ڕاڤەکردن، پێشبینیکردن و ڕكێفكردنی دیاردە و ڕووداوەکان. بۆیە ئەگەر ڕاڤەکردن لە زانستدا بریتی بێت لە دۆزینەوەى ئەو یاسایەى کە پەیوەندیى نێوان دوو گۆڕاوى سروشتى یان کۆمەڵایەتى و سیاسى ڕێک دەخات، ئەوا پێشبینى بریتییە لە خستنەڕووى ئەگەرەکانى دووبارەبوونەوەى ئەو پەیوەندییەى نێوان گۆڕاوەکان و لێکەوتەکانى لە ئایندەدا. هەر چەندە ئەم تێگەیشتنە بۆ پێشبینى، جێگەى ڕەخنەگرتنى “کارل پۆپەر”ە لە زانستە کۆمەڵایەتییەکان کە پێی وایە پێشبینى لەم زانستانەدا ئارەزووى داڕشتنەوەى ئایندەیە نەک وەک زانستە سروشتییەکان كە زانینى پێشوەختى ئەگەرى دووبارە ڕوودانەوەى دیاردەیەک بێت، بۆیە هەرگیز پێشبینیی زانستە کۆمەڵایەتییەکان بە هەمان وردیى پێشبینیى زانستە سروشتییەکان نییە([61]).

ئەگەر ئەو پێناسەیەی چەمكی ئایندەناسی وەربگرین كە بریتییە لە درككردن و پێشبینیی ئایندە، لێكۆڵینەوە ئایندەییەكان سێ حاڵەت لەخۆی دەگرێت: لە حاڵەتی یەكەمدا دەتوانێت پێشبینیی ئایندە بكات، بەڵام بە هیچ شێوەیەك ناتوانێت هیچ كارێك لە بارەیەوە ئەنجام بدات. لە حاڵەتی دووەمدا دەتوانێت ئایندە پێشبینی بكات و ئامادەیی بۆ سوودوەرگرتن لە وەرچەرخانە پێشبینیكراوەكانی هەبێت و لە حاڵەتی سێیەمدا دەتوانێت ئایندە پێشبینی بكات و هەنگاوگەلێك بۆ كارتێكردین بە شێوەیەك كە خوزراو بێت؛ ئەنجام بدات. لێرەدا ئایندەناسی پەیوەندیی بە حاڵەتی دووەم و سێیەمی لێكۆڵینەوە ئایندەییەكانەوە هەیە، بەڵام پێشبینی پەیوەندیی بە حاڵەتی یەكەمەوە هەیە([62]). بە دەربڕێنێكی تر: پێشبینی بە دوو شێوازی پێش هۆشیاری و پاش هۆشیاری (پیش آگاهی و پس آگاهی) ئەنجام دەدرێت. پێشبینی لە شێوازی یەكەم،  نزیكە لە “پێشگۆیی”، بەڵام دووەمیان لەگەڵ ئایندەناسی پەیوەندیی هەیە و لەلایەن ئایندەناسانەوە گرنگیی پێ دەدرێت، چونكە بابەتەكەی ئایندەیە([63]). بەم پێیە دەتوانین بڵێین جیاوازیی سەرەكیی نێوان پێشبینی و ئایندەناسی لە خۆئامادەكردنی ئایندەناسان دەبێت بۆ ئەو پێشبینییەی كە دەكرێت، بە واتایەكی تر: ئەگەر ئەركی پێشبینیكەران لە قۆناغی پێشبینیكردنی ڕووداوەكانی ئایندەدا دەوەستێت و كۆتایی پێ دێت، بەڵام بۆ ئایندەناسان ئەمە سەرەتای كارەكانیانە و پێویستە بە خوێندنەوەی ورد بۆ ئێستا و لێكدانەوەی ڕەوتی ڕووداوەكان خۆیان بۆ ئایندە پێشبینیكراوەوەكان ئامادە بكەن.

بە وردبوونەوەیەكی زیاتر لە چەمكی پێشبینی و بەراوردی لەگەڵ ئایندەناسی، دەكرێت چەند جیاوازییەكی وردی تێدا بدۆزینەوە. لە ڕووی “كات”ەوە، پێشبینی بۆ ماوەیەكی كورتە بە پێچەوانەی ئایندەناسی كە وەك باسی لێ كرا ئامانجی دوورمەودایە. سەبارەت بە “دۆخی هەنووكە”یی، لە پێشبینیدا بەتەواوی بە دۆخی ئێستا وابەستەیە و لە هەوڵی گۆڕینی دۆخی هەنووكەیی نییە كە ئەمە پێچەوانەی ئایندەناسییە كە دەیەوێت دۆخی هەنووكەیی بۆ ئامادەكردنی زەمینە بۆ ئایندە بگۆڕێت. لە پێشبینی، “ئامانج” دەربڕینە باو و یەکلابووەوەکانە بۆ كردار و گۆڕانكارییە و هەر ئەمەش وا دەكات ڕێڕەوی پێشبینی لە ئێستاوە بۆ ئایندە بێت، لە كاتێكدا لە ئایندەناسی پێچەوانەكەی ڕاستە([64]). لە ئایندەناسیدا بەشێكی زیاتر و فراوانتری خەڵك بەشداری دەكات، لە كاتێكدا پێشبینی زیاتر لە كەسانی بەئەزموونەوە وەردەگرێت. هەروەها پێشبینی زیاتر جەخت لە بوارە تایبەتەكان دەكات، بەڵام ئایندەناسان بوارەكانیان فراوانتر و گەورەترە و دواجار لە پێشبینیدا ئایندەی خوازراو دیاری ناكرێت و هەوڵی دروستكردنی نادرێت، لە كاتێكدا ئایندەناسان بەدوای ڕێگەچارەكانی دیاریكردنی ئایندەی خوازراو و هێنانەكایەی دەگەڕێن.([65])دواجار ئەگەر بمانەوێت ڕوونتر بدوێین، پێشبینی و ئایندەناسی هەردووكیان “هۆشیاری” دەبەخشنە مرۆڤ، بەڵام بە شێوازی جیاواز، بە جۆرێك كە ئایندەناسی تەنیا بە پێدانی هۆشیاری ناوەستێت، بەڵكوو هەوڵی هێنانەدی و دروستكردنی ئایندەش دەدات([66]).

لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا، بێتوانایی مرۆڤ لە پێشبینیکردنی ئایندە و پێویستیی بە ڕوانگە، کەرەستە و شێوازە نوێیەكان بۆ درکی ئایندە؛ هۆکاری سەرهەڵدانی ئایندەناسی بووە. ئایندەناسی بەبێ ڕەتکردنەوەی پێشبینی و پۆزیتیڤیزم، هەوڵ دەدا لەسەر بنەمای داهێنان، هاوبەشی و شارەزایی؛ کۆمەڵێک شێواز بۆ تێگەیشتن لە ئایندە بخوڵقێنێت([67]).

ئەنجام

سەرەڕای ئەو پێناسانەی كە بۆ ئایندەناسی كراوە و دەكرێت و سەرباری ئەو گۆڕانكارییانە و پێشنیارانە كە بۆ پێشخستن و كارتێكەریی زیاتری ئەم بوارە دەخرێنە ڕوو، بەڵام ئەوەی كە لە سەرجەمیان هاوبەشە و خەمی پسپۆڕان و شارەزایانی ئەم بوارەیە، ناسینی ئایندەیەكە كە مرۆڤ لێی دڵنیا نییە و ترسی ئەو ڕووداو و گۆڕانكارییانەی هەیە كە بە پێچەوانەی حەزی مرۆڤ و لە دەرەوەی پێشبینیكردنی ئەودا ڕوو بدەن. ئەمە وای لە ئایندەناسان كردووە لە پێناو ناسینی ئایندەدا، سوود لە ڕابردوو وەربگرن، ئیستا بەباشی بخوێننەوە و بە لێكدانەوەیەكی ورد بۆ هەموو لایەنەكانی كۆمەڵایەتی، زانستی و گۆڕانكارییەكانی گەردوون؛ وێنای ئایندە جیاوازەكان بكەن و هەوڵ بدەن ئایندەی خوازراو بۆ مرۆڤ بهێننە كایەوە. لەم پێناوەدا پێوستە ئایندەناسی لەگەڵ دوو بواری تری پەیوەست بە ئایندەدا، واتە بەرنامەڕێژی و پێشبینیی هاوكاری و لێكتێگەیشتنی هەبێت و پێكەوە تەواوكەری ئەو هەوڵانە بن كە ئەگەرچی لە ناوەرۆكدا سنووری جیاوازی ئەرك و پابەندبوونیان بەرامبەر بە ئایندە هەیە، بەڵام دواجار درێژەدەری ئەو ئامانجە سەرەكییەن كە ناسینی ئایندەیە. لێرەدا پەیوەندیی ئایندەناسی بە هەریەكە لە بەرنامەڕێژی و پێشبینی بە شێوەیەكە كە لە یەكەمیان ئایندەناسی لە خزمەتی بەرنامەڕێژیدایە و پسپۆڕانی ئەم بوارە لە بەرنامە و سیناریۆكانیان بۆ دوایین زانیاری و تێڕوانینی ئایندەناسان دەگەڕێنەوە، بەڵام لە دووەمیاندا، پێشبینی وەك بوارێك كە مێژوویەكی كۆنتری هەیە، لە خزمەتی ئایندەناسیدایە و بەشێك لە ئەركەكانی دەگرێتە ئەستۆ. دواجار ئایندەناسی چەترێكی گەورە و فراوانترە و جیاواز لە هەردوو بواری بەرنامەڕێژی و پێشبینی كە ئاسۆی كار و تێڕوانینیان لە ئێستاوەیە بۆ ئایندە، ئەوا ئایندەناسان بە خوێندەنەوەی ئایندە، هەوڵی زەمینەسازی بۆ ئێستا دەدەن لە پێناو گەورەترین ئامانجیان كە ناسین و خۆئامادەكردنە بۆ ئایندە و دواجار دروستكردنی ئایندەی خوازراو.

سەرچاوەكان

([1]) ناظمی، امیر و قدیری، روح الله (بی تا)، آینده نگاری از مفهوم تا اجرا، تهران: مركز صنایع نوین، ص 5؛ الرمضاني، مازن (2016)، “دراسات المستقبلات؛ رؤية  في إشكاليات المفهوم ومقاربات التوظيف”، استشراف، كتاب الاول، ص171.

([2]) بخشنده، آرزو و جهانیان، رمضان (1397)، “آینده پژوهی”، دوماهنامه مطالعات كاربردی در علوم مدیریت و توسعه، سال سوم، شماره سه (پیاپی: یازدە)، جلد دو، ص66.

([3]) . Lexico (2021), “Futurism”, available on: https://www.lexico.com/definition/futurism.

([4]) الرمضاني، مصدر السابق، ص171.

([5]) بخشنده و جهانیان، همان، ص66.

([6]) O’Toole, James Joseph  (2021), “Futurology”, available on: https://www.britannica.com/topic/futurology.

([7]) Lexico (2021), “futurology”, available on : https://www.lexico.com/en/definition/futurology.

([8]) بنیاد توسعه فردا (1384)، روش های آیندەنگاری تكنولوژی، تهران: بنیاد توسعه فردا، ص25.

([9]) شریف استراتژی (2021)، ” تعریف دقیق آینده پژوهی استراتژیک چیست؟”، قابل مشاهده در: https://sharifstrategy.org/strategic-foresight/.

([10]) Voros, Joseph (24/2/2017), “The Futures Cone, use and history”, available on: https://thevoroscope.com/2017/02/24/the-futures-cone-use-and-history/.

([11]) جلالی، لیلا (1394)، ” مفاهيم و كاربرد فناوري نرم ، آينده پژوهي، آينده نگريی” ، کنفرانس بين المللي پژوهش هاي نوين در مديريت و مهندسي صنايع، دوره اول، ص 6؛ معبودی، محمدتقی (1399)، ” تبارشناسی مفهوم و مبانی پارادايمی آينده پژوهی”، فصلنامه چشم انداز شهرهای آینده، دوره اول، شماره 4، ص43.

([12]) معبودی، همانجا.

([13]) ایسنا (30/6/1393)، “«آینده پژوهی»، عبور از «پیشگویی» به خلق «آینده های بدیل »”، قابل مشاهده در: https://www.isna.ir/news/93063017793/.

([14]) عیوضی، محمدرضا (1395)، “آیندەپژوهی سیاسی”، فصلنامه راهبرد، سال بیست و پنجم، شماره 79، ص180.

([15]) بخشنده، آرزو و جهانیان، رمضان، همان، ص 65؛ معبودی، همان، ص43.

([16]) مظفری، علی (1388)، ” آينده پژوهي، بستر عبور از مرزهاي دانش”، فصلنامه نظم و امنیت نظامی، سال دوم، شماره 4، ص27؛ معبودی، همانجا.

([17]) منصور، محمد ابراهیم (2013)، “الدراسات المستقبلية: ماهيتها وأهمية توطينها عربياً”، ورشة العمل حول الدراسات المستقبلية ضمن فعاليات منتدى الجزيرة السابع، الدوحة، قطر، صص 35-36؛ جندلي، رابح عبدالناصر(21/2/2017)، ” الدراسات المستقبلية : تأصيل تاريخي٬ مفاهيمي ومنهجي”، مجلة علوم السیاسیة و القانون، عدد 1، متوفر علی الرابط: https://democraticac.de/?p=43833.

([18]) دفتر مطالعات و پژوهش های راهبردی، همان، ص7.

([19]) منصور، مصدر السابق، صص 36-37؛ جندلي، مصدر السابق.

([20]) فاتح راد، مهدی؛ جلیلوند، محمدرضا؛ مولایی، محمدمهدی؛ سمیعی، سعید؛ نصرالهی وسطی، لیلا (1392)، ” مختصات رو ش شناختی فرارشته آینده پژوهی به مثابه یک فراپاردایم یکپارچه”، فصلنامه مطالعات میان رشته ای در علوم انسانی، دوره ششم، شماره 1، ص136.

([21]) مظفری، همان، ص28؛ ناظمی و روح الله، همان، ص17. بۆزانیاری زیاتر لەسەر ئەم چەمكانە بڕوانە: خورسندی طاسكوه، علی (1388)، “تنوع گونەشناختی در آموزش و پژوهس میان رشتەای”، فصلنامه مطالعات میا نرشت های در علوم انساني، دوره اول، شماره 4.

([22]) گۆران، یوسف (2020)، “لێكۆڵینەوەكانی ئایندەناسی، پوختەی دەروازەیەكی تێوری”، گۆڤاری ئایندەناسی، ساڵی یەكەم، ژمارە 1، ل16-17.

([23]) حاجیانی، ابرهیم و قصاع، محمود (1392)، “آینده و سناریونگاری؛ طبقەبندی روشها و دستەبندی سناریوها”، فصلنامه راهبرد اجتماعی فرهنگی، سال دوم، شماره 8، ص35.

([24]) منصور، مصدر السابق، ص38.

([25]) اسلاتر، ریچارد و همكاران (1390)، نواندیشی برای هزاره سوم (مفاهیم، روشها و ایدەهای آیندەپژوهی)، ترجمه: عقیل ملكی فر و وحید وحیدی مطلق و سید احمد ابراهیمی، تهران: انتشارات موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی، صص11-12.

([26]) عیوضی، محمدرحیم، همان، ص181.

([27]) حیدری، امیرهوشنگ (1393)، “مبانی و مفاهیم آیندەپژوهی”، فصلنامه ترویج علم، سال پنجم، شماره 7، ص83.

([28]) دفتر مطالعات و پژوهش های راهبردی (2021)، “آشنایی با مبانی آیندە پژوهی”، ص7،  قابل مشاهده در: https://www.smtc.ac.ir/documents/10339/11105952/.

([29]) حیدری، همان، ص92.

([30]) اسلاتر و همكاران، همان، صص15-16.

([31]) گروه نویسندگان، همان، ص200.

([32]) اسلاتر و همكاران، همان، صص16-17.

([33]) Inayatullah, Sohail (2021), “Futures Studies: Theories and Methods”, available in: https://www.bbvaopenmind.com/en/articles/futures-studies-theories-and-methods/.

([34]) حسینی، حسین و باقری چوماكی، سیامك (13911)، “آينده پژوهي و پيش بيني در جنگ نرم”، فصلنامه آفاق، شماره 16، ص27 ؛ حاجیانی، ابرهیم و قصاع، محمود (1392)، “آینده و سناریونگاری؛ طبقەبندی روشها و دستەبندی سناریوها”، فصلنامه راهبرد اجتماعی فرهنگی، سال دوم، شماره 8، ص36، حیدری، همان، ص86؛ Voros, ibid

([35]) Voros, Ibid.

([36]) معتمد وزیری، فریدون (1373)، “برنامه ریزی”، مجله تعاون، شمراه 38، ص20.

([37]) همانجا.

([38]) گوده، همان، ص13.

([39]) همانجا.

([40]) دانشگاه علوم پزشكی ایران (2021)، “برنامه ریزی”، قابل مشاهده در: https://vct.iums.ac.ir/files/vct/files/Modiriat_Madar_Nozad_Rooz2.pdf

([41]) مبروك، ساحلي (2019)، “مناهج وتقنيات الدراسات المستقبلية وتطبيقاتها في التخطيط”، المجلة الجزائرية للأمن والتنمية، جلد الرابع، رقم 2، ص2.

([42]) دانشگاه علوم پزشكی ایران، همان، ص11.

([43]) حەسەن، كامەران (2021)، “سیناریۆ و بەرنامەدانان بەپێی سیناریۆ”، گۆڤاری ئایندەناسی، ساڵی دووەم، ژمارە 8، ل119.

([44]) جندلي، مصدر السابق.

([45]) دفتر مطالعات و پژوهش های راهبردی، ص9-10.

([46]) Inayatullah, ibid.

([47]) دفتر مطالعات و پژوهش های راهبردی، همان، ص9-10.

([48]) Inayatullah, ibid.

([49]) ایسنا (30/6/1393)، “«آینده پژوهی»، عبور از «پیشگویی» به خلق «آینده های بدیل »”، قابل مشاهده در: https://www.isna.ir/news/93063017793/.

([50]) دفتر مطالعات و پژوهش های راهبردی، همان، ص10.

([51]) بنیاد توسعه فردا، همان، ص27.

([52]) ناظمی و روح الله، همان، صص7-8.

([53]) Encyclopedia (2021), “Prediction And Futures Studies”, available on: https://www.encyclopedia.com/social-sciences/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/prediction-and-futures-studies.

([54]) مبروك، مصدر السابق، ص12.

([55]) گودە، همان، ص13.

([56]) Scruton, Roger (2007), Dictionary of Political Thought, the Palgrave Macmillan, New York, PALGRAVE MACMILLAN, p 547.

([57]) Encyclopedia, ibid.

([58]) Inayatullah, ibid.

([59]) پرتوی، محمدتقی؛ مهرگان، محمدرضا؛ رشیدی، مجید؛ خراشادی زاده، محمدرضا (1398)، ” تحلیل اهمیت-عملکرد و کاربرد روشهای پیشبینی و آیندهپژوهی درتصمیمگیری محیطهای عملیات مشترک و مرکب، فصلنامه آیندەپژوهی دفاعی، سال چهارم، شماره 14، ص137.

([60]) گروه نویسندگان (1397)، آیندەپژوهی جهان، ناظر علمی: سیدیونس ادیانی، تهران: مركز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، ص152.

([61]) ئایندەناسی (2020)، “پێشبینى (التنبؤ – Prediction)”، گۆڤاری ئایندەناسی، ساڵی یەكەم، ژمارەی 2، ل170-171.

([62]) شریف ستراتیژی، همان.

([63]) گروه نویسندگان، همان، ص148.

([64]) كاظمی، معصومە؛ قرونه، حسن؛ كاظمی، نفیسه، بابكی راد، اعظم (1397)، ” بررسی مفاهیم و مبانی پسنگری و مقایسه آن با پیشبینی و چشمانداز سازی”، فصلنامه آیندەپژوهی مدیریت، سال بیست و هشتم، شماره 114، ص33.

([65]) تبیان (19/9/1386)، “معرفی آیندەپژوهی”، قسمت دوم، قابل مشاهده در: https://article.tebyan.net/54567/.

([66]) ناظمی و روح الله، همان، ص14.

([67]) حەسەن، سەرچاوەی پێشوو، ل119.

گۆڤاری ئایندەناسی ژمارە نۆی (9) ئەیلولی 2021، ساڵی دووەم