كوردی
بەڕێوەبردنی ئەلكترۆنیكی
پەیام محەمەد تاهیر
بەرایی
به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى كه به‌رهه‌مى ده‌ستكه‌وته ته‌كنيكييه‌كانى سه‌رده‌مى نوێيه، بابه‌تێكى سه‌رنجڕاكێش و جێگاى گرنگيپێدانى هه‌موو توێژه‌ران و ئه‌و كه‌سانه‌يه كه سهروكارييان له‌گه‌ڵ كاروبارى كارگێڕيدا هه‌يه، به‌و پێيه‌ى كه سه‌ره‌ڕاى به‌كارهێنانى ته‌كنيكى له كاره‌كه‌دا، زاراوه‌يه‌كى كارگێڕيیشه كه له ڕێگاى ئامرازه ئه‌لكرۆنييه‌كانه‌وه په‌يوه‌ندى له نێوان به‌كاربه‌ر (يانى سوودمه‌ند) و سه‌رچاوه‌كانى زانياريدا دروست ده‌كات بۆ به‌ديهێنانى ئامانجه‌كانى دامه‌زراوه‌يه‌كى دياريكراو له پلاندانان و به‌رهه‌مهێنان و خستنه‌گه‌ڕ و چاودێريكردن و گه‌شه‌پێدان.
دەروازە: سەبارەت بە بەڕێوەبردنی ئەلكترۆنیكی
باسى يه‌كه‌م: چه‌مكى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى
به له‌به‌رچاوگرتنى ئه‌و بابه‌تانه‌ى كه له‌سه‌ر به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى نووسراون، ئه‌وه ڕوون ده‌بێته‌وه كه ژماره‌يه‌كى زۆر پێناسه و ده‌ربڕينى باو هه‌ن بۆ چه‌مكى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى، له‌وانه: “حكومه‌تى ئه‌لكترۆنى”، “بازرگانيى ئه‌لكترۆنى”، “به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى”، “حكومه‌تى ژماره‌يى”… هتد. باوترين ئه‌و زاراوانه‌ش كه له‌م بواره‌دا به‌كار دێن؛ هه‌ردوو زاراوه‌ى “به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى” و “حكومه‌تى ئه‌لكترۆنين”. وا دياره و له‌م ماوانه‌ى دواييدا مشتومڕى زۆر له باره‌ى هه‌ردوو زاراوه‌ى حكومه‌تى ئه‌لكترۆنى و به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنييه‌وه سه‌ريان هه‌ڵداوه، به دياريكراويیش له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌ته‌ى كه ئايا ئه‌م دووانه دوو زاراوه‌ى جيان يان هاوواتاى يه‌كن؟ تا ئهوهى كه لێكۆڵينه‌وه‌كان گەیشتن به‌و ده‌ره‌نجامه‌ى كه په‌يوه‌ندیى نێوان ئه‌م دووانه؛ په‌يوه‌ندیى “به‌ش”ە به “گشت”ەوه. به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى به‌شێكه و به واتاى گواستنه‌وه‌ى هه‌موو ئه‌و چالاكييه ئيدارييانه دێت كه تێيدا سروشتى كاغه‌زيانه‌ى هه‌بوو بۆ جۆرێک له چالاكى كه سروشتێكى ئه‌لكترۆنیى هه‌بێت، به به‌كارهێنانى پێشكه‌وتنه ته‌كنيكييه نوێيه‌كان “كارى ئه‌لكترۆنى” يان به‌ڕێوه‌بردن به‌بێ كاغه‌ز. به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنيیش هه‌وڵ ده‌دات كه ژێرخانى زانياریى نێو دامه‌زراوه‌كه به‌ره‌و پێشتر به‌رێت، به‌و واتايه‌ى كه به‌كارهێنانه‌كه‌ى له چوارچێوه‌ى ڕێكخراوه‌كه‌دا سنوورداره(1).
هه‌ر چى حكومه‌تى ئه‌لكترۆنيیش هه‌يه گوزارشته له ”گشت”ە‌كه و مه‌به‌ست لێى ئه‌و چالاكييه ئه‌لكترۆنييانه‌يه كه به هۆيه‌وه په‌يوه‌ندى له نێوان ئه‌و ڕێكخراوانه‌دا دروست ده‌كرێت كه له ڕێگاى به‌كارهێنانى كۆمپيوته‌رێكى خاوه‌ن ته‌كنيكى به‌رزه‌وه به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنی جێبه‌جێ ده‌كه‌ن(2).
به پێى ئه‌م پێناسه‌يه‌ش بێت، به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى قۆناغێكى پێش قۆناغى حكومه‌تى ئه‌لكترۆنى و حكومه‌تى ئه‌لكترۆنيیش قۆناغێكى پێشكه‌وتووتره له قۆناغه‌كانى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى. به‌شێک له توێژه‌رانيش جه‌خت له‌وه ده‌كه‌نه‌وه كه زاراوه‌ى ”حكومه‌تى ئه‌لكترۆنى” به‌كارهێنانێكى پڕاپڕ و به‌جێ نييه، له‌به‌ر ئهوهى ئه‌وانه‌ى كه ئه‌م زاراوه‌يه به‌كار ده‌هێنن؛ ئهوهيان له‌به‌رچاو نه‌گرتووه كه هيچ حكومه‌تێک له هيچ بارودۆخێكدا ناتوانێت هه‌موو كاره‌كانى له ڕێگه‌ى ئينته‌رنێته‌وه ئه‌نجام بدات، به‌و پێيه‌ى كه سامانى وڵات و كاروباره‌كانى و هه‌ندێ له زانيارييه‌كانى خاوه‌ن سروشتێكى تايبه‌ت و هه‌ستيارن و ناكرێت له ڕێگاى تۆڕى جيهانييه‌وه ده‌ستاوده‌ستيان پێ بكرێت. له‌م سۆنگه‌يه‌شه‌وه هه‌ڵگرانى ئه‌م بۆچوونه پێيان وايه كه زاراوه‌ى حكومه‌تى ئه‌لكترۆنى ناتوانێت واتاى پڕاوپڕى ئه‌و چه‌مكه بگه‌يه‌نێت كه بۆى داتاشراوه، هه‌ر بۆيه‌ش ”به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى” ده‌ربڕينێكى گونجاوتره له ڕووى به‌كارهێنانه‌وه(3).
باسى دووه‌م: ده‌ركه‌وتنى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى
ده‌ستنيشانكردنى سه‌ره‌تايه‌كى دياريكراو بۆ ده‌ركه‌وتنى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى كارێكى ئاسان نييه، له‌به‌ر ئهوهى چه‌مک و واتاى گه‌شه‌سه‌ندنى به‌ڕێوه‌بردنى ژماره‌يى تا ئاستێكى زۆر په‌يوه‌سته به‌و به‌ره‌وپێچوونه خێرايانه‌ى كه جيهان له ناوه‌ڕاستى سه‌ده‌ى ڕابردووه‌وه له بوارى په‌يوه‌نديدا به‌خۆيه‌وه بينى. هه‌ندێک له توێژه‌ران پێيان وايه سه‌ره‌تاى كارى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى به هۆى بڵابوونه‌وه‌ى ئينته‌رێت و به‌كارهێنانى ئه‌م تۆڕه‌وه بووه به شێوه‌يه‌كى به‌رچاو له بوارى كارى بازرگانيدا(4)، به‌ڵام ئه‌مه‌ش ڕێگر نه‌بووه له‌وه‌ى هه‌ندێک له توێژه‌ران ده‌ركه‌وتنى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى ببه‌ستنه‌وه به بابه‌تى گرێدانى گونده‌كانى وڵاتانى ئه‌سكه‌نده‌نافى به سه‌نته‌ره‌وه له ناوه‌ڕاستى هه‌شتاكانى سه‌ده‌ى ڕابردوودا، له ڕێگاى پڕۆژه‌يه‌كه‌وه كه ناويان لێ نابوو ”Electronic Village”. پێشه‌نگى ئه‌م ئه‌زموونه‌ش لارس (Lars) بوو له زانكۆى ئودنيس (Aodneiss) له دانيمارک و ناوى پڕۆژه‌كه‌شى نابوو سه‌نته‌ره‌كانى خزمه‌تگوزارى له دووره‌وه. يه‌كێكى تر له پێشينه‌كانى ئه‌م پڕۆژه‌يه ماكڵ ديل (Dill)ە، خاوه‌نى كۆمپانياى ديل بوو كه ڕۆڵێكى پێشه‌نگيانه‌ى هه‌بوو له بوارى چاره‌سه‌رى ئه‌لكترۆنيدا(5) .
سه‌ره‌ڕاى ئه‌مانه‌ش، به‌شێكى تر له توێژه‌ران ئاماژه بۆ ئه‌وه ده‌كه‌ن كه سه‌ره‌تاى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ 1960، كاتێک كۆمپانياى ”IBN” زاراوه‌ى پڕۆسێسه‌رى وشه (word processor)ى به‌كار هێنا بۆ كاره‌كانى پرێنته‌ره كاره‌باييه‌كه‌ى (IBM Displaywriter System)، به‌كارهێنانى ئه‌م زاراوه‌يه‌ش بۆ ڕاكێشانى سه‌رنجى به‌ڕێوه‌بردن بوو له نووسينگه‌كاندا بۆ به‌رهه‌مى ئه‌و پرێنته‌رانه‌ى كه به كۆمپيوته‌ره‌وه ده‌به‌ستران و به‌كارهێنانى پڕۆسێسه‌رى وشه و نووسين. يه‌كه‌مين به‌ڵگه‌ش له‌سه‌ر گرنگیى ئهوهى كه ئه‌م كۆمپانيايه خستيه ڕوو له ساڵى 1964دا ده‌ركه‌وت، كاتێک كۆمپانياكه سه‌ركه‌وتوو بوو له خستنه‌ڕووى ئامێرێک له بازاڕدا كه ناوى لێ نا شريتى موگناتيسى/ئامراز(6).
به پێی هه‌ندێک له توێژينه‌وه‌كان، گرنگيدان به به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترونى هاوكاته له‌گه‌ڵ گرنگيدانى حكومه‌ته‌كان به شێوه‌يه‌كى گشتى به به‌ديهێنانى شه‌فافيه‌ت له مامه‌ڵه‌كردندا و هه‌روه‌ها چڕكردنه‌وه و قووڵكردنه‌وه‌ى به‌كارهێنانى ته‌كنه‌لۆژياى ديجيتاڵى له خزمه‌ت به‌ره‌وپێشبردن و نه‌شونما له هه‌موو بواره ئيداری و ئابوورى و ڕامياريیه‌كاندا(7). ڕاستييه‌كه‌ى ئه‌وه‌يه كه به‌كارهێنانى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنيیش له ڕووى زه‌مه‌نييه‌وه ده‌كه‌وێته پێش ئينته‌رنێت و به‌ئۆتۆماتيكیکردنى ئۆفيسه‌كان و ئامرازه‌كانى زيره‌كیى پيشه‌سازى له به‌رهه‌مهێناندا، به‌ڵام به‌ڕێوه‌بردنى ئيداره‌ى ئه‌لكترۆنى وه‌كوو زاراوه‌يه‌كى كارگێڕى تا ده‌ركه‌وتنى ئينته‌رنێت و زۆربوونى به‌كارهێنانى له ئاستى نێوده‌وڵه‌تيدا ده‌رنه‌كه‌وت(8).
هه‌ندێ له توێژه‌رانيش بۆ تێگەیشتن له سه‌رهه‌ڵدان و گه‌شه‌كردنى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى، ڕه‌هه‌نده‌كانى گه‌شه‌ى به‌م شێوه‌يه‌ى خواره‌وه پۆلێنبه‌ندى ده‌كه‌ن:
يه‌كه‌م: به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى درێژكراوه‌ى ئۆفيسه‌كانى به‌ڕێوه‌بردن و تێپه‌ڕاندنيانه: ئه‌وه ئيداره‌ى ئه‌لكترۆنى بوو كه ڕێڕه‌وى به‌ره‌وپێشچوونى ئۆفيسه‌كانى به‌ڕێوه‌بردنى به‌ره‌و سه‌ركه‌وتن له ناوه‌ڕاستى نه‌وه‌ده‌كاندا ئاڕاسته كرد.
دووه‌م: به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى درێژكراوه‌ى به‌ره‌وپێشچوونى ته‌كنه‌لۆژييه له به‌ڕێوه‌بردندا، هه‌ر له جێگرتنه‌وەى كارمه‌نده‌وه له لايه‌ن ئامێره‌كانه‌وه و دواتر ئه‌نجامدانى كارى پلاندانان و چاودێريكردن به هاوكاریى كۆمپيوته‌ر، تا ئه‌و كاته‌ى ئینته‌رنێت و تۆڕه‌كانى كاركردنى خاوه‌ن ڕه‌هه‌ندى ته‌كنه‌لۆژى وايان كرد به‌كارهێنانى ته‌كنه‌لۆژيا له به‌ڕێوه‌بردندا بگاته ئاستێک كه له ڕووى مێژووييه‌وه پێشينه‌ى نه‌بووبێت.
سێيه‌م: به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى ده‌رئەنجامى به‌ره‌وپێشچوونى ئاڵوگۆڕى زانيارييه ئه‌لكترۆنييه‌كانه وه‌ک بوارێكى پسپۆڕیى ته‌سک (له نێوان كۆمپيوته‌رێک و دانه‌يه‌كى تردا، يان له نێوان كۆمه‌ڵێک كۆمپيوته‌ر له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵێكى تردا له چوارچێوه‌ى ئه‌كاديمى يان سه‌ربازيدا)، تا بوارى كارى ئه‌لكترۆنیى فراوانتر، ئه‌مه‌ش له‌گه‌ڵ به‌كارهێنانى فراوانى ئينته‌رنێتدا، ئيتر له ڕێگه‌ى تۆڕى ناوخۆيى (intranet) كه هه‌موو كارمه‌ندانى دامه‌زراوه‌يه‌ک به‌يه‌كه‌وه ده‌گرێته‌وه، يان له ڕێگه‌ى تۆڕى ده‌ره‌كييه‌وه (extranet) كه په‌يوه‌ندييه‌كانى دامه‌زراوه‌كه له‌گه‌ڵ فرۆشياران (دابينكه‌رانى كاڵا) و كڕياران و كه‌سانى تردا، هه‌روه‌ها ئاڵوگۆڕى كراوه له‌گه‌ڵ هه‌موو به‌كارهێنه‌رانى ئينته‌رنێتدا له هه‌موو دونياوه.
چواره‌م: له به‌ريه‌ككه‌وتنى مرۆييه‌وه بۆ به‌رييه‌ككه‌وتنى ئۆتۆماتيكى: له كۆندا گرفتى سه‌ره‌كى بريتى بوو له چۆنێتیى ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى ئەو ڕێگره سيستماتيكى و جوگرافى و ته‌كنيكيیانه‌ى كه په‌يوه‌ندیى مرۆييان سنووردار ده‌كرد، وه‌ک دووریى شوێنه‌كان و قورسیى په‌يوه‌نديكردن، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئينته‌رنێت و تۆڕه‌كانى كاردا، ده‌كرێت په‌يوه‌ندى بگاته ئاستێكى سيستماتيكى و جوگرافى و ته‌كنيكى و زه‌مه‌نى. ئينته‌رنێت بوارى په‌يوه‌ندیكردنى ڕه‌خساندووه له ئێستادا و له هه‌موو شوێنێكدا به متمانه‌يه‌كى به‌رز و كه‌مترين ژاوه‌ژاو، ئه‌گه‌رچى دوورييه‌كان هه‌ر چه‌ندێک بن، لێره‌شه‌وه به‌ريه‌ككه‌وتن و مامه‌ڵه‌كه شێوه‌يه‌كى ئۆتۆماتيكیی كۆمپيوته‌ریى وه‌رگرتووه(9).
به‌شى يه‌كه‌م: ئامانج و گرنگیى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى
باسى يه‌كه‌م: ئامانجه‌كانى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى
گۆڕان به‌ره‌و به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى ڕێگايه‌ک نييه له ڕێگاكانى خۆشگوزه‌رانى، به‌ڵكوو حه‌تميه‌تێكه كه گۆڕانكارييه جيهانييه‌كان ده‌يسه‌پێنێت، بيرۆكه‌ى ته‌واوكارى و به‌شداريپێكردن و به‌گه‌ڕخستنى زانياريیه‌كان بووەته يه‌كێک له مه‌رج و نيشانه‌كانى سه‌ركه‌وتنى هه‌ر دامه‌زراوه‌يه‌ک. به‌ره‌وپێشچوونى زانستى و ته‌كنه‌لۆژى و داواكاریى به‌رده‌وام بۆ به‌ره‌وپێشبردنى به‌رهه‌م و گره‌نتیى سه‌لامه‌تیى چالاكييه‌كان، هه‌موويان به‌شێكن له خواستى به‌ره‌وپێشچوونى كارگێڕى به‌ره‌و به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى(10).
ئامانجى ستراتيژى حكومه‌تى ئه‌لكترۆنيیش خۆى له پاڵپشتيكردن و ئاسانكاریى خزمه‌تگوزارييه حكومييه‌كاندا ده‌بينێته‌وه بۆ هه‌موو لايه‌نه په‌يوه‌نديداره‌كان: حكومه‌ت، هاوڵاتيیان، كارگه‌كان. به‌گه‌ڕخستنى ته‌كنه‌لۆژياى زانيارى و گه‌ياندنيش يارمه‌تيده‌ر ده‌بن له به‌يه‌كه‌وه‌گرێدانى هه‌رسێ لايه‌نه‌كه به يه‌كتره‌وه و هاوكار ده‌بن له به‌ره‌وپێشبردنى كار و چالاكييه‌كاندا. واته له حكومه‌تى ئه‌لکترۆنيدا ئامێره ئه‌لكترۆنييه‌كان ده‌بنه پاڵپشت و به‌شدار ده‌بن له به‌رەوپێشبردنى كواڵتیى ئه‌و كارانه‌ى كه پێشكه‌شى ده‌كات به‌و سێ لايه‌نه په‌يوه‌نديداره. له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مايه‌ش، ئامانجه‌كانى حكومه‌تێكى ئه‌لكترۆنى لێكچوونێكى زۆرى هه‌يه له‌گه‌ڵ ئامانجه‌كانى حكومه‌تێكى باشدا(11).
هه‌ندێكيش پێيان وايه كه ئامانجه‌كانى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌تانه‌ى خواره‌وه پێداگرى ده‌كات: به‌ڕێوه‌بردنى دۆسيه‌كان له بریى پاراستنيان، خستنه‌ڕووى ناوه‌رۆكه‌كان له بریى خوێندنه‌وه‌يان، پێداچوونه‌وه‌ى ناوه‌رۆكى به‌ڵگه‌نامه له بریى نووسينى، ئاڵوگۆڕى ئيمه‌يل له بریى هاتوو و ڕۆیشتوو، ده‌ستكه‌وته‌كان له بریى به‌دواداچوون، دۆزينه‌وه‌ى كێشه‌كان له بریى به‌دوداچوون و له كۆتايیشدا ئاماده‌كاریى سه‌ركه‌وتووانه‌ى كۆبوونه‌وه‌كان(12).
هه‌ندێكيش به به‌ره‌وپێشبردنى به‌ڕێوه‌بردنى گشتى پێناسه‌يان كردووه: كه‌مكردنه‌وه‌ى كاركردن به نووسراوى كاغه‌ز و دووباره به‌كارهێنانه‌وه‌ى چاره‌سه‌ره‌كان. چاككردنى خزمه‌تگوزارييه‌كان: كه‌مكردنه‌وه‌ى هاتوچۆ، گه‌ياندن له هه‌ر كات و هه‌ر شوێنێكدا و ئاسانیى ده‌ستگه‌شتن به زانيارييه‌كان. نزيكبوونه‌وه له هاوڵاتييان (كارمه‌ندان): يه‌ک ڕووگه‌ى دياريكراو به نيسبه‌ت هاوڵاتى (كارمه‌ند)ەوه، ديدگايه‌كى يه‌كگرتووش له به‌رامبه‌ر هاوڵاتيدا (كارمه‌ند) و ڕێكارى ئاسان. باشكردنى كێبڕكێى ئابوورى: به‌كارهێنانى ئينته‌رنێت له بازرگانیى جيهانيدا، دابينكردنى هه‌لى چوونه كێبڕكێوه بۆ كۆمپانيا بچووک و مامناوه‌نده‌كان. كه‌مكردنه‌وه‌ى خه‌رجييه‌كان: يه‌كخستن و هه‌ماهه‌نگیى سيستمه‌كان بۆ به‌ره‌وپێشبردنى ڕێكاره ناوخۆيى و ده‌ره‌كييه‌كان. ئاسانكردنى ڕێكاره كارگێڕييه‌كان به جۆرێک كه بتوانرێت به شێوه‌يه‌كى ئه‌لكترۆنى بخرێنه ڕوو. شه‌فافيه‌تیى زانيارييه‌كان و خستنه‌ڕوويان بۆ به‌رده‌م بريكاره‌كان، هاوڵاتييان و دابينكه‌رانى كاڵا… هتد. گه‌ياندنى خزمه‌تگوزارييه كارگێڕييه‌كان به دوورترين شوێنه جوگرافييه‌كان(13). چه‌مكى حكومه‌تى ئه‌لكترۆنى خۆى ده‌بينێته‌وه له هه‌وڵى حكومه‌ته‌كاندا بۆ دووباره به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ى خود له بوارى به‌جێگه‌ياندنى ئه‌ركه‌كانياندا به شێوه‌يه‌كى چالاک به‌رامبه‌ر هاوڵاتييه‌كانيان و ئابووریى جيهانيدا له ڕێى تۆڕى په‌يوه‌ندييه‌وه. ئه‌مه‌ش هيچ نييه جگه له گۆڕانى ڕيشه‌يى له‌و ڕێكارانه‌دا كه بۆ جێبه‌جێكردنى كاره‌كان ده‌گيرێنه به‌ر له چوارچێوه‌يه‌كى نوێدا. ئه‌م پڕۆژه‌يه‌ش كۆمه‌ڵێک ئامانجى بۆ خۆى له‌به‌رچاو گرتووه كه ئه‌مانه گرنگترينيانن: ئاماده‌كردنى ناوه‌نده‌كانى حكومه‌ت له ڕووى ناوخۆيى و ده‌ره‌كييه‌وه بۆ گۆڕانى ئه‌لكترۆنى، به‌رزكردنه‌وه‌ى لێهاتوویى ئامێری حكومى له ڕێگه‌ى ته‌واوكردنى شيرازه و بنه‌ماكانى كاره‌وه له حكومه‌تدا، خستنه‌به‌رده‌ستى هه‌ندێک له‌و خزمه‌تگوزارييانه‌ى كه بۆ به‌شێكى گه‌وره‌ى خه‌ڵک و وه‌به‌رهێنه‌ران گرنگن له‌سه‌ر تۆڕى ئينته‌رنێت يان له‌سه‌ر هێڵى ته‌له‌فۆن و ياخود له ڕێى مۆبايله‌وه، خستنه‌ڕووى زانياریى ورد و تازه‌كراوه بۆ بڕيارده‌ران و وه‌به‌رهێنه‌ران، خستنه‌ڕووى يه‌ک سه‌رچاوه‌ى زانياریى حكومه‌ت كه خه‌ڵكى بتوانن مامه‌ڵه‌ى له‌گه‌ڵ بكه‌ن، به‌ره‌وپێشبردنى ژێرخانى گشتى له بوارى ته‌كنه‌لۆژيدا له هه‌ردوو ژينگه‌ى په‌يوه‌ندى و كۆمپيوته‌ركاريدا، ئاسانكردنى سيستمى پاره‌دانى ئه‌لكترۆنى، ده‌سته‌به‌ركردنى كارايى له ئه‌داى حكومه‌تدا(14).
باسى دووه‌م: گرنگیى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى
دەیتا و زانيارى به گرنگترين هۆكار داده‌نرێت كه كاريگه‌ریى هه‌بێت له‌سه‌ر گه‌شه‌ى كۆمه‌ڵگه‌كان و به‌ره‌وپێشچوونيان له هه‌موو بواره‌كانى ژياندا، ڕه‌هه‌ندى فاكته‌رى مرۆييش به گرنگترين ئه‌و فاكته‌رانه داده‌نرێن كه به‌ره‌وپێشچوونى كارگێڕیى پێ ده‌پێوه‌رێت. بۆيه زانيارى پێكهاته‌يه‌كى پێويستى بڕياردان و ئاڕاسته‌كردنى به‌ڕێوه‌بردنه به شێوه‌يه‌كى دروست، لێره‌شه‌وه پێويستیى گه‌شه‌پێدانى سيستمێكى زانيارى ته‌واو به مه‌به‌ستى ده‌ستخستنى زانياریى پێويست بۆ ئاسانكردنى بڕيارى به‌جێ و دروست هاتووەته گۆڕێ. به له‌به‌رچاوگرتنى زانيارييه نوێيه به‌رده‌سته‌كانى و له‌ڕاده‌به‌ده‌ريى ڕێژه‌كه‌يان له هه‌موو بواره‌كاندا، به‌كارهێنانى كۆمپيوته‌ر بۆ كۆنترۆڵكردن و ڕێكخستنى كارى ده‌ستخستنى زانياریى ورد و خێرا بووه‌ته پێويستييه‌كى بێچه‌ندوچوون(15).
به هۆى كاريگه‌ریى گه‌وره‌ى ئه‌م ته‌كنه‌لۆژياشه‌وه، كۆمه‌ڵگه مۆدێرنه‌كان له دۆخێكدا ده‌ژين كه پێى ده‌وترێت ”ژينگه‌ى زانياریى ئاڵۆز”، به جۆرێک كه زانيارى بووه‌ته ئه‌و پێكهاته ستراتيژييانه‌ى گه‌شه‌پێدان له‌م كۆمه‌ڵگايانه‌دا كه كۆمه‌ڵگه گرنگیى پێ ده‌دات و هه‌وڵى به‌رده‌واميپێدان و تازه‌كردنه‌وه و كه‌ڵكلێوه‌رگرتنى ده‌دات له هه‌موو بواره‌كاندا و ده‌كرێت بوترێت كه گرنگترين سيماكانى ئه‌م ژينگه زانيارييه ئاڵۆزه‌ى كه كۆمه‌ڵگا مۆدێرنه‌كان پێيدا تێده‌په‌ڕن، زۆریى زانيارى و كه‌میى كاتى به‌رده‌سته بۆ كه‌ڵكلێوه‌رگرتنيان، ئه‌مه‌ش پێويستیى به‌كارهێنانى ته‌كنه‌لۆژياى زيره‌كیى مۆدێن بۆ ڕێكخستن و كۆنترۆڵكردنيان دێنێته گۆڕێ(16).
هه‌ندێ له توێژه‌ران ئاماژه‌يان بۆ ئه‌وه كردووه كه به‌گه‌ڕخستنى چه‌مكى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنیى كۆنترۆڵكردنى زانيارى و ئاماره‌كان، كۆڵێک تايبه‌تمه‌ندى و شوێنه‌وارى ئه‌رێنييان هه‌يه كه ده‌كرێت به‌م شێوه‌يه‌ى خواره‌وه كورتى بكه‌ينه‌وه: خێرايى به‌جێگه‌ياندنى خزمه‌تگوزارييه‌كان بۆ سوودمه‌ندان له‌گه‌ڵ پارێزگاريكردن له كواڵتييه‌كه‌ى، گواستنه‌وه‌ى به‌ڵگه‌نامه ئه‌لكترۆنييه‌كان به شێوه‌يه‌كى چالاكانه‌تر، كه‌مكردنه‌وه‌ى تێچوون به هۆى ئاسانكردنى ڕێكاره‌كان و كه‌مكردنه‌وه‌ى مامه‌ڵه‌ى كاغه‌زى و كورتكردنه‌وه‌ى كاتى به‌جێگه‌ياندن، كه‌مكردنه‌وه‌ى پێويستى به كارمه‌ندانى جێبه‌جێكارى خزمه‌تگوزارى به تايبه‌تى كاتێک دێته سه‌ر مامه‌ڵه‌ى كاغه‌زييانه، هه‌ڵسه‌نگاندنى بابه‌تييانه بۆ ئه‌داى كارمه‌ندان و گه‌شه‌دان به سيستمێكى پێشكه‌وتوو بۆ دۆزينه‌وه‌ى ئه‌وانه‌ى كه‌مته‌رخه‌من، كه‌مكردنه‌وه‌ى هه‌ڵه بۆ خوارترين ئاستى به‌و پێيه‌ى كه سيستمى ئه‌لكترۆنى كه‌متر تووشى هه‌ڵه ده‌بێت، كه‌مكردنه‌وه‌ى سه‌رپێچيكارى به هۆى ئاسانى و ساده‌يى سيستم و وردييه‌كه‌يه‌وه، ڕوونى و ئاسانى تێگه‌شتن له لايه‌ن سوودمه‌ندانه‌وه له باره‌ى ئه‌و به‌ڵگه‌نامانه‌ى كه لێيان خوازراوه، كه‌مكردنه‌وه‌ى وه‌به‌رهێنانى تايبه‌ت به بيناكان و كه‌رتى خانووبه‌ره و سه‌ره‌ڕاى كه‌مكردنه‌وه‌ى كاريگه‌ریى په‌يوه‌ندييه كه‌سييه‌كان له به‌ده‌ستخستنى كاردا(17).
تێڕوانينێكى قووڵيش بۆ گۆڕينى به‌ڕێوه‌به‌رايه‌تييه كلاسيكييه‌كان بۆ به‌ڕێوه‌به‌رايه‌تیى ئه‌لكترۆنى ئه‌وه ڕوون ده‌كاته‌وه كه ئه‌و بابه‌ته بازێكى چۆنايه‌تييه له ڕێكاره‌كانىى كار و ڕێكخستنى كارگێڕى و به‌ره‌وپێشبردنى ياسا و ڕێكاره كارگێڕييه‌كان و گه‌شه‌پێدانى سه‌رچاوه‌ى مرۆيى به جۆرێک كه كاردانه‌وه‌يه‌كى ئه‌رێنیى هه‌بێت له‌سه‌ر وێنه گشتييه‌كه‌ى به‌ڕێوه‌بردنى حكومى، به‌و واتايه‌ى كه سه‌ر بكه‌وێت به‌سه‌ر كێشه‌كانى ڕۆتين و دواكه‌وتوويى كارگێڕى و له‌پێشدانانى په‌يوه‌ندييه كه‌سييه‌كان و ئه‌و بابه‌ته نه‌رێنييانه‌ى ترى كه سيستمه كلاسيكييه‌كان به‌ده‌ستيه‌وه ده‌ناڵێنن(18).
به‌كارهێنانى ته‌كنه‌لۆژياش له كارى به‌ڕێوه‌بردندا شياوى له‌سه‌ر وه‌ستانه، به‌و پێيه‌ى په‌يامێكى پێشه‌نگه كه له لايه‌ن به‌ڕێوه‌به‌رايه‌تييه ئه‌لكترۆنييه‌كانه‌وه به‌كار دێت بۆ ده‌ستخستنى زۆرێک له‌و ئامانجانه‌ى كه له ڕابردوودا له سه‌ر به‌ردى بيرۆكراتيه‌ت ورد ده‌بوون(19). ئه‌زموونى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنیيش وه‌ک بازێكى چۆنايه‌تى و ڕاپه‌ڕينێک به‌سه‌ر ئه‌و چه‌مک و بۆچوون و ڕێكاره كلاسيكيیانه‌دا ده‌مێنێته‌وه كه واى كردبوو به‌ڕێوه‌به‌رێتييه‌كانى پێشوو ببنه ديلى ڕۆتينى له‌ڕاده‌به‌ده‌ر و پێشخستنى په‌يوه‌ندييه كه‌سييه‌كان و تاكڕه‌وى و خاویى ڕێكاره‌كان و له‌ناوچوونى مامه‌ڵه‌كان و سه‌نته‌رگه‌ریى بڕياره‌كان و به‌فيڕۆچوونى كات له چاوه‌ڕوانیى ليژنه‌كاندا و هاوشێوه‌ى ئه‌م بابه‌تانه له‌و ماكه بيرۆكراتييانه‌ى كه تا بێ له جه‌سته‌ى به‌ڕێوه‌بردنه كلاسيكييه‌كاندا زياتر ته‌شه‌نه‌ى ده‌كرد(20).
له‌گه‌ڵ ئه‌مانه‌شدا، حكومه‌تداريى ئه‌لكترۆنى ده‌كرێ كه‌ڵكى زۆر به‌دواى خۆيدا بهێنێت و زانيارى و خزمه‌تگوزاریى باشتر له بوارى مامه‌ڵەكردنى نێوان حكومه‌ت و هاوڵاتيیاندا و حكومه‌ت و كه‌رته‌كانى كار و فه‌رمانگه‌كانى حكومه‌تيش له نێوان خۆياندا بێنێته بوون. به تێڕوانينى ”مايكڵ دل”، گرنگترين به‌ش له هاوكێشه‌ى حكومه‌تداریى ئه‌لكترۆنيدا په‌يوه‌سته به چالاكیى كڕين و دابينكردن. ئه‌مه‌ش ئه‌و به‌شه‌يه كه تيايدا سوودى ڕاسته‌قينه‌ى به‌كارهێنانى ئينته‌رنێت له چالاكييه‌كانى كڕيندا له ڕووى زياده‌ى لێهاتوويى و چالاكێتیى كارى حكومه‌ته‌كان ده‌رده‌كه‌وێت، سه‌ره‌ڕاى باشكردنى په‌يوه‌ندیى كار له نێوان داموده‌زگا حكومييه جۆراوجۆره‌كان و ئه‌و كه‌سانه‌دا كه له چوارچێوه‌يه‌ى ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌دا كار ده‌كه‌ن و سوودمه‌ندن له خزمه‌تگوزارييه حكومييه‌كان(21). سه‌ره‌ڕاى ئه‌مه، خه‌ونى كۆمه‌ڵگه مۆدێرنه‌كان بۆ چوونه ناو ئه‌زموونى ته‌كنيكى و ئه‌و جياوازييه چۆنايه‌تييانەی (نوعي) كە به‌سه‌ر خه‌ونى كۆمه‌ڵگه‌كاندا هاتوون و هه‌وڵدانيان بۆ ده‌سته‌به‌ركردنى ئاستێكى باشترى خزمه‌تگوزاریى كارگێڕى و ئه‌و گلەييانه‌ى كه له نێو ئه‌و گرووپانه‌دا هه‌يه كه سهروكارييان له‌گه‌ڵ شێوازه كلاسييه‌كه‌دا هه‌يه، له ژێر سێبه‌رى وه‌ستانى ئه‌م شێواز و هۆكارانه‌ى كه ده‌سته‌پاچه‌ن له ڕازيكردنى سوودمه‌ندان و گرووپه به‌ئامانجگيراوه‌كاندا؛ به‌ها و گرنگیى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى زياتر ده‌بێت، به جۆرێک كه ئه‌م شێوازه‌ى به‌ڕێوه‌بردن چيتر ته‌نها وه‌ک پێويستييه‌كى به‌ڕێوه‌به‌رايه‌تييه‌كان و داموده‌زگا گشتى و تايبه‌تييه‌كان ته‌ماشا ناكرێت، به‌ڵكوو بووه‌ته پێويستييه‌ک و په‌رۆشييه‌كى جه‌ماوه‌رى و گشتییش(22).
به هه‌مان شێوه هۆكاره‌كانى گه‌ياندن و په‌يوه‌ندیكردنى مۆدێرن واى كردووه جيهان به‌و هه‌موو وڵاته جياوازانه‌يه‌وه وه‌ک يه‌ک وڵات يان يه‌ک شار ده‌ربكه‌وێت له نزيكى به‌شه‌كانيه‌وه له ڕووى پێكه‌وه‌به‌ستراوی و كاريگه‌رييه‌وه ئه‌گه‌رچى دووريش بن له يه‌كتر. وڵاتانيش كه‌وتوونه‌ته كێبڕكێيه‌وه له‌گه‌ڵ يه‌كتر و له‌گه‌ڵ كاتدا بۆ ده‌سته‌به‌ركردنى ئامانجه‌كانيان و سه‌پاندنى كارنامه‌ى خۆيان و سه‌ركه‌وتن به‌سه‌ر ئه‌وانى تردا، ئيتر به حه‌ق بێت يان ناحه‌ق. واى لێ هاتووه ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌ى كه ناتوانێت پێبه‌پێى پێشكه‌وتنه ته‌كنيكييه‌كان ده‌ربچێت، ناشتوانێت ژيانێكى ڕێزلێگيراو له چوارچێوه‌ى ئه‌و دونيا ماددييه‌دا ده‌سته‌به‌ر بكات كه چيتر هيچ به‌هايه‌ک بۆ لاوازه‌كان دانانێت و به گه‌مژه وه‌سفيان ده‌كات و ده‌يانخاته ژێر پێى يان فڕێيان ده‌داته ده‌ره‌وه(23).
به‌شى دووه‌م: پێداويستييه‌كانى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى
باسى يه‌كه‌م: ته‌كنه‌لۆژياى ئينته‌رنێت و په‌يوه‌ندييه‌كان
ده‌كرێت هێڵه‌كانى په‌يوه‌ندى و هاوشێوه‌كانى له ئامێره‌كانى ترى په‌يوه‌ندیى وه‌ک ئينته‌رنێت(24)، نموونه‌ى بنه‌ما سه‌ره‌كييه كلاسيكييه‌كان بن له هه‌موو ده‌وڵه‌تێكدا. له بوارى ته‌كنه‌لۆژياى زانياريیشدا، چه‌مكى بنه‌ماى سه‌ره‌كی؛ خزمه‌تگوزارييه نوێيه‌كانى په‌يوه‌ندى و مانگه ده‌ستكرده‌كان و تۆڕه‌كانى ئينته‌رنێت و كۆمپيوته‌رى كه‌سى و سه‌نته‌ره‌كانى زانيارى و كتێبخانه‌كان له‌خۆ ده‌گرێت(25).
توێژه‌رانى بواره‌كه له‌سه‌ر ئه‌وه هاوڕان كه به‌ڕێوەبردنى ئه‌لكترۆنى وه‌كوو هه‌ر پڕۆژه‌يه‌ک يان ئامانجێكى تر شياوى ده‌ستپێڕاگه‌یشتنه، ئه‌مه‌ش پێويستى به دابينكردن و ئاماده‌كردنى كۆمه‌ڵێک پێداويستى هه‌يه بۆ جێبه‌جێكردنى ئه‌م پڕۆژه‌يه. ته‌كنه‌لۆژياى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنيیش له ڕووى پێشكه‌شكردنى خزمه‌تگوزارى و هۆكاره‌كانى گواستنه‌وه‌ى زانيارى و داخوازیى خزمه‌تگوزارى له لايه‌ن سوودمه‌ندانه‌وه پشتى به دوو بنه‌ماى سه‌ره‌كى به‌ستووه:
يه‌كه‌ميان ته‌كنيكى: بەديجيتاڵكردنى زانيارييه‌كان و گواستنه‌وه‌يان له ڕێگاى تۆڕى ئينته‌رنێته‌وه، له‌گه‌ڵ گرەنتیى پاراستنى نهێنيیان.
دووه‌ميان جێبه‌جێكارى: ئه‌مه‌ش داواكارى و بەجيتاڵكردنى زانيارى و خزمه‌تگوزارييه‌كان ده‌گرێته‌وه له دووره‌وه، له ڕێگاى تۆڕى ئينته‌رنێته‌وه، له‌گه‌ڵ گرەنتیى سه‌لامه‌تى و دروستى به‌بێ پێويستیى ئاماده‌بوونى داواكاریى خزمه‌تگوزارى به شێوه‌يه‌كى فيزيكى و بۆ فه‌رمانگه‌كانى حكومه‌ت يان به‌كارهێنانى نموونه و به‌ڵگه‌نامه‌ى كاغه‌زى(26). له ژێر ڕۆشنايى ئه‌م دوو بنه‌مايه‌شدا، به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى به گۆڕانێكى گشتگيرى ئه‌و چه‌مک و بيردۆز و هۆكار و ڕێكار و په‌يكه‌ر و به‌ندوبارانه داده‌نرێت كه به‌ڕێوه‌بردنى گشتى له‌سه‌رى داده‌نرێت. به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى ته‌نها بانگه‌شه‌يه‌ک و ئامانجێک نييه كه له ڕێگاى ڕێنمونيى نووسراو و ئه‌زموونى هاورده‌كراوه‌وه ده‌سته‌به‌ر بكرێت، به‌ڵكوو چالاكييه‌كى ئاڵۆز و سيستمێكى ته‌واوه له پێكهاته‌ى مرۆيى و ته‌كنيكى و زانيارارى و دارايى و ياسادانان و ژينگه‌یى و هاوشێوه‌ى ئه‌مانه‌يه، لێره‌شه‌وه پێويستیى دابينكردنى داواكارييه جۆراوجۆر و ته‌واوكارييه‌كان بۆ ده‌رهێنانى چه‌مكى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى بۆ چوارچێوه‌ى جێبه‌جێكارى دێته پێشه‌وه(27). هه‌ندێ له سه‌رچاوه‌كانيش چه‌ند قۆناغ و پێداويستييه‌كيان ده‌ستنيشان كردووه، كه بۆ گواستنه‌وه له به‌ڕێوه‌بردنى كلاسيكييه‌وه بۆ به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى پێويسته دابين بكرێن، بريتين له‌مانه‌ى خواره‌وه:
- به‌رده‌ستبوونى سيستمێک به هه‌موو لق و به‌شه‌كانيه‌وه و گۆڕانى هه‌موو زانيارى و دەیتاكان بۆ زانياریى ئه‌لكترۆنى.
- دابنينكردنى ژێرخانى پێويست بۆ پێكه‌وه‌به‌ستنى هه‌موو به‌ش و لقه‌كان به يه‌ک تۆڕى زانيارييه‌وه و ئاڵوگۆڕى زانيارى له نێوان هه‌موو يه‌كه‌كاندا.
- دياريكردنى هه‌موو مامه‌ڵه‌كان له نێوان دامه‌زراوه‌كه و هه‌موو ئه‌و لايه‌نه‌كانى مامه‌ڵه‌كار وه‌ک فه‌رمانبه‌ران و كارمه‌ندان و سوودمه‌ندان و دابينكه‌ران و حكومه‌ت… هتد و گۆڕينيان بۆ مامه‌ڵه‌ى ئه‌لكترۆنى(28).
ئينته‌رنێتيش به‌و پێيه‌ى كه بازێكى گه‌وره بوو له جيهانى ته‌كنه‌لۆژيدا، به به‌شێكى گرنگى گۆڕانى كولتوورى له جيهاندا داده‌نرێت كه له ڕێگاى په‌يوه‌ندیى له‌ڕاده‌به‌ده‌ر خێراوه تاكه‌كان ده‌توانن په‌يوه‌ندى به‌يه‌كه‌وه بكه‌ن به‌بێ له‌به‌رچاوگرتنى دووریى شوێنيان له يه‌كتره‌وه، هه‌روه‌ک چۆن چيتر هه‌ر توێژه‌رێک ده‌توانێت ده‌ستى بگات به هه‌موو زانيارييه‌كان و هه‌موو ژێده‌ره زانستييه‌كان، هه‌روه‌ها ده‌توانێت له‌گه‌ڵ خه‌ڵكانى تر له هه‌ر كوێى جيهاندا بێت گفتوگۆ بكات(29).
هه‌روه‌ک چۆن پێشتريش ئاماژه‌مان پێ كرد، به‌ستنه‌وه‌ى توێژه‌ران به يه‌كتره‌وه، سه‌ره‌تاى كارى به‌رێوه‌بردنى ئه‌ليكترۆنى و بڵاوبوونه‌وه‌ى تۆڕى ئينته‌رنێت و به‌كارهێنانى ئه‌م تۆڕه به شێوه‌يه‌كى به‌رفراوان له كاروبارى بازرگانيدا، وه‌ک چۆن كۆمه‌ڵێک له توێژه‌ران ئاماژه‌يان به‌وه كردووه كه ئه‌م خزمه‌تگوزارييه كۆمه‌ڵێک جێبه‌جێكارى و خزمە‌تگوزاریى تر دابين ده‌كات كه گرنگييه‌كى له‌ڕاده‌به‌ده‌ريان هه‌يه، له‌وانه:
ئيمه‌يل يان پۆستی ئه‌لكترۆنى (Electronic Mail): كه ئه‌مه‌ش يه‌كێكه له گرنگترين و به‌ربڵاوترين ئه‌و خزمه‌تگوزارييانه‌ى كه له ڕێى تۆڕى جيهانييه‌وه بڵاو بوونه‌ته‌وه، كه به مه‌به‌ستى پيشه‌يى و كار و كه‌سى به‌كار دە‌هێنرێت.
دۆسێى پۆستە (List Serve): به‌رنامه‌يه‌كه بۆ به‌دواداچوون و نۆژه‌نكردنه‌وه‌ى ليست و ليژنه و كۆڕبه‌نده‌كانى گفتوگۆ، به جۆرێک كه به‌كاربه‌رانى ئه‌م خزمه‌تگوزارييه گفوتگۆ ده‌كه‌ن له باره‌ى بابه‌تێكى تايبه‌ته‌وه له ڕێگه‌ى به‌كارهێنانى ئيمه‌يله‌كانيانه‌وه.
گرووپه‌كانى هه‌واڵ (News Group): خزمه‌تگوزارييه‌كه بۆ ئاڵوگۆڕى ئه‌و هه‌واڵ و بۆچوونانه‌ى كه په‌يوه‌نديدارن به بابه‌تێكى دياركراوه‌وه له نێوان سه‌دان هه‌زار به‌كارهێنه‌ردا كه به سه‌ر ناوچه جياوازه‌كانى جيهاندا بڵاو بوونه‌ته‌وه.
بازرگانیى ئه‌لكترۆنى (E. Commerce): لێره‌وه هه‌موو جۆرە‌كانى مامه‌ڵه بازرگانييه‌كان و گرێبه‌سته‌كان و ڕيكلام بۆ هه‌موو كاڵا و به‌رهه‌مه‌كان و فرۆشتنيان ئه‌نجام ده‌درێت.
چوونه ناو تۆڕه‌كانى زانيارى و پێڕستى كتێبخانه‌كان: چيتر واى لێ هاتووه مرۆڤ له ڕێى ئينته‌رنێته‌وه ده‌ستى ده‌گات به زۆرێک له تۆڕه‌كانى زانياریى توێژينه‌وه‌ى ئه‌كاديمى و نائه‌كاديمیى بەديجيتاڵكراو له سه‌ر ئاستى ناوچەیى و جيهانی. هه‌روه‌ها بوارى ئه‌وه هه‌يه كه بچينه ناو پێڕستى كتێبخانه گه‌وره جيهانييه‌كانى وه‌كوو كتێبخانه‌ى كۆنگرێس.
خوێندن له ڕێگاى دووره‌وه: خوێندن له دووره‌وه يان وه‌ک ئهوهى هه‌ندێک پێى ده‌ڵێن زانكۆ كراوه‌كان، كه ئه‌مه‌ش جۆرێكى نوێى خوێندنه له ڕووى سيستم و شێوازه‌كانى وانه‌وتنه‌وه و ڕێكاره‌كانى به‌ڕێوه‌بردن و به‌رنامه‌كانيه‌وه، له‌م جۆره‌ى خوێندندا هه‌موو ئه‌و ناوه‌ند و ته‌كنه‌لۆژييانه به‌كار دێت كه له ڕێیه‌وه خوێندن ده‌سته‌به‌ر ده‌بێت(30).
له ڕاستيدا تايبه‌تمه‌ندييه‌كانى ئينته‌رنێتيش زۆر له‌وه زياتره كه باسمان كرد، به جۆرێک كه هه‌ندێک له توێژه‌ران ئه‌م ئه‌دگارانه‌ى خواره‌وه‌شيان بۆ زياد كردووه: باشتركردنى ئاستى په‌يوه‌ندى، دابينكردنى زانيارى له كات و شوێنى گونجاودا و به پێى پێويستیى به‌كاربه‌ران، ڕاهێنان و دووباره فێركردنه‌وه‌ى كارمه‌ندانى دامه‌زراوه‌يه‌ک، به‌هێزكردنى لێهاتوويى پێويست بۆ به‌جێگه‌ياندنى كاروباره‌كان، ئاسانكارى بۆ مامه‌ڵه و به‌ريه‌ككه‌وتنه‌كان له‌سه‌ر ئاستى جيهان(31).
باسى دووه‌م: ياسادانان و مۆڵه‌ته ياساييه‌كان
گومانى تێدا نييه كه جێبه‌جێكردنى حكومه‌تى ئه‌لكترۆنى و پێشكه‌شكردنى خزمه‌تگوزارييه گشتييه‌كان له ڕێگاى تۆڕى زانيارييه‌وه؛ پێويستى به ياساى تايبه‌ت هه‌يه بۆ ڕێكخستن و پێدانى به‌ندوبارى ياسايى گونجاو بۆى كه گرەنتیى به‌ديهێنانى مه‌به‌سته‌كانى بكات به باشترين شێوه. له‌به‌ر تازه‌يى حكومه‌تى ئه‌لكترۆنيیش، باشتر وايه كه‌ڵک له ياساى ئه‌و وڵاتانه وه‌ربگيرێت كه له‌و بواره‌دا له‌پێشترن، هه‌ڵبه‌ته به له‌به‌رچاوگرتنى تايبه‌تمه‌ندیى هه‌ر وڵاتێک(32). له پێناو گرەنتیى سه‌ركه‌وتنى پڕۆژه‌ى حكومه‌تى ئه‌لكترۆنيیشدا، ده‌بێت ئه‌و پێويستييه سه‌ره‌تايیانه‌شى بۆ دابين بكرێت كه بوونى ياسادانان و ده‌قى ياسايى يه‌كێكه له پايه گرنگه‌كانى، به جۆرێک كه ده‌ركردنى ئه‌و ياسایانه‌ى كه كارى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى ئاسان ده‌كه‌ن و تايبه‌تمه‌نديى ياسايى و متمانه‌يان پێ ده‌ده‌ن و پابه‌نديى ياسايى به‌دوادا دێنن؛ شتێكى پێويستن(33).
له ڕووى ياساييشه‌وه جێبه‌جێكردنى سيستمى حكومه‌تى ئه‌لكترۆنى كارێكى ئاسان نييه و له‌وانه‌يه ڕووبه‌ڕووى چه‌ندين به‌ربه‌ستى ياسايى و كارگێڕى و دارايى و ئه‌منى ببێته‌وه كه ڕێگر بن له ئاسان جێبه‌جێكردنى حكومه‌تى ئه‌لكترۆنی و گواستنه‌وه‌ى ئاسان بۆى كه ده‌كرێت به‌م شێوه‌يه ئه‌و گرفتانه ڕوون بكرێنه‌وه:
يه‌كه‌م: بۆشايى ياسايى، چونكه پڕۆژه‌كه پێويستى به ئاماده‌ييه‌كى ياسايى گشتگير و ته‌واو هه‌يه و وه‌رگرتنى به‌ڵگه ئه‌لكترۆنييه‌كان و يه‌كسانكردنيان به به‌ڵگه‌ى كاغه‌زى، يه‌كێكه له ديارترين ئه‌و گرفتانه‌ى كه ڕووبه‌ڕووى حكومه‌تى ئه‌لكترۆنى ده‌بێته‌وه، ئه‌مه‌ش له‌به‌ر ئه‌وه‌يه كه هه‌ندێک له دامه‌زراوه ياساييه كلاسيكييه‌كان به‌رهه‌ڵستیى ده‌كه‌ن له به‌رده‌م گه‌شه و به‌ره‌وپێشچوونى ئه‌م جۆره له حكومه‌تداريدا(34).
سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ش، گواستنه‌وه له حكومه‌تى كلاسيكييه‌وه بۆ ئه‌لكترۆنى پێويستى به دانانى ياسا هه‌يه، له كاتێكدا له ياساى زۆربه‌ى وڵاته‌كاندا بۆشايى هه‌يه و زۆرێک له ياسا عه‌ره‌بييه‌كانيش هيچ شتێكيان له باره‌ى جێبه‌جێكردنى حكومه‌تى ئه‌لكترۆنى له‌خۆ نه‌گرتووه، ئهوهى هه‌يه ته‌نها كۆمه‌ڵێک ياساى هه‌ڵتۆقيون كه زۆر به خاوى و به شه‌رمه‌وه ده‌ڕۆن و هه‌ندێكيشيان هێشتا له قۆناغى پڕۆژه‌ياسادان(35). هه‌ندێک وڵاتيش له‌به‌ر ئهوهى دركيان كردووه به گرنگیی حكومه‌تى ئه‌لكترۆنى، كۆمه‌ڵێک ياساى جۆراوجۆريان ده‌ركردووه بۆ چاره‌سه‌ركردنى كێشه‌كانى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى و ڕێگاكانى به‌ده‌ستهێنانى به جۆرێک كه واى كردووه گۆڕانى له حكومه‌تى كلاسيكييه‌وه بۆ حكومه‌تى ئه‌لكتۆرنى كردووه به شتێكى زۆره‌ملێ نه‌ک خۆويستانه، به جۆرێک كه ئه‌گه‌ر حكومه‌ت ويستى؛ جێبه‌جێى ده‌كات و وه‌گه‌رنا لێى ده‌گه‌ڕێ(36).
دووه‌م: گرفتى نه‌بوونى ئاسايشى زانيارى: ئه‌مه‌ش يه‌كێكه له‌و گرفتانه‌ى كه به يه‌كێک له‌و به‌ربه‌ستانه داده‌نرێت كه ڕووبه‌ڕووى حكومه‌تى ئه‌لكترۆنى دەبێتەوە و ده‌كرێت ده‌ره‌نجامى ترسناک به‌دواى خۆيدا بهێنێت، ئه‌مه‌ش له‌به‌ر نه‌بوونى سيستمێكى ته‌كنيكیى بێ مه‌ترسى و متمانه‌پێكراو به‌راورد به‌و ڕێكاره توندانه‌ى كه له حكومه‌تى كلاسيكيدا پێڕه‌و ده‌كرێن كه ئه‌مه‌ش ده‌رگاى گومان به ڕووى ئه‌گه‌رى ڕوودانى گزى و ساخته‌كارى يان بوونى ديارده‌ى ده‌ستبردنى ناياسايى بۆ مافى به‌كاربه‌ر له‌و پێدراوانه‌ى كه گۆڕانكارييه گه‌وره‌كانى هۆكاره‌كانى په‌يوه‌ندى هێناويانه‌ته ئاراوه؛ ده‌كاته‌وه. له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مايه‌ش، بێگومان ده‌ستگرتن به‌م هۆكاره زانستييه تازه و پێشكه‌وتووانه‌وه كاريگه‌ریى گه‌وره‌ى ده‌بێت له‌سه‌ر زيادبوونى وێنه‌ى چالاكييه زيانبه‌خشه‌كان(37). هه‌ندێكيش پێيان وايه كه جێبه‌جێكارييه‌كانى حكومه‌تى ئه‌لكترۆنى و ئه‌و خزمه‌تگوزارييانه‌ى كه ده‌يخاته ڕوو؛ له‌وانه‌يه ڕووبه‌ڕووى ڕێگرى ياسایى ببنه‌وه يان ناكۆک بن له‌گه‌ڵ سياسه‌تى گشتيدا. بۆيه پێويسته وه‌ک چۆن له‌م خاڵانه‌ى خواره‌وه‌دا ڕوون كراوه‌ته‌وه ياسا و پڕۆژه‌ياساكان تازه بكرێنه‌وه بۆ زيادكردنى شه‌رعيه‌ت و قبووڵكردنى به‌ڵگه‌نامه و مامه‌ڵه ئه‌لكترۆنييه‌كان:
- له‌به‌رچاوگرتنى بۆچوونى به‌رپرسان له داموده‌زگەكانى حكومه‌تدا و بۆچوون گۆڕينه‌وه له‌گه‌ڵيان بۆ هه‌ڵسه‌نگاندنى ئاستى ئه‌و زيانانه‌ى كه له‌وانه‌يه به‌ر پڕۆژه‌كانى حكومه‌تى ئه‌لكترۆنى بكه‌وێت ئه‌گه‌ر بێت و ئه‌و ياسا به‌ركارانه‌ى كه هه‌ن؛ چاک و هه‌موار نه‌كرێنه‌وه.
- به‌خشينى تايبه‌تمه‌ندى و پاڵپشتیى ياسايى بۆ هه‌موو ئه‌و زانيارييانه‌ى كه حكومه‌تى ئه‌لكترۆنى به شێوه‌ى ئۆنلاين بڵاويان ده‌كاته‌وه.
- ڕوونكردنه‌وه‌ى ياسا و پڕۆژه‌ياسا و ئاڕاسته جياوازه‌كان و يه‌كخستنيان به جۆرێک كه له‌گه‌ڵ ژينگه‌ى كارى حكوميدا بگونجێت.
- چاككردنى چالاكى و جێبه‌جێكارييه كارگێڕييه‌كان له ڕێگه‌ى ئاسانكردنى ڕێكاره‌كان و به‌رده‌وامى له‌سه‌ر ئامانجه‌كانى كار(38). به پێى ئه‌وه‌ش كه له پێشه‌وه باس كرا، گۆڕينى چوارچێوه‌ى ياسا و ڕێكخستنه‌كان بۆ له‌خۆگرتنى ئه‌م پێويستييانه كارى پێويست و له‌پێشينه‌ى حكومه‌ته، ئه‌وه‌ش له ڕێگه‌ى ده‌ركردنى چه‌ند ياسايه‌كه‌وه، له‌وانه: ياسايه‌ک له باره‌ى ڤيزاى ئه‌لكترۆنييه‌وه، ياسايه‌ک له باره‌ى ئاڵوگۆڕى پێدراوه ناوييه تايبه‌تەكا‌ناوه، ياسايه‌ک له باره‌ى تاوان و ساخته‌كارى و فێڵى ئه‌لكترۆنييه‌وه، ياسايه‌ک بۆ يه‌كسانكردنى ئەركیی به‌ڵگه‌نامه ئه‌لكترۆنييه‌كان و به‌هاى ياساييان و ياسايه‌ک له باره‌ى ئاسايشى ياسايى په‌يوه‌ندييه ئه‌لكترۆنييه‌كان(39).
باسى سێيه‌م: توانا مرۆييه‌كان و تێپه‌ڕاندنى به‌ربه‌سته‌كان
به‌شداریى مرۆيى به يه‌كێک له به‌شدارييه گرنگه‌كان داده‌نرێت له پڕۆژه ئابوورى و ته‌كنيكييه‌كاندا، به‌و پێيه‌ى كه هيچ پڕۆژه‌يه‌ک ناتوانێت سه‌ر بگرێت له كاتێكدا خاوه‌نى زه‌به‌لاحترين پێداويستى و ئامێر و ده‌زگا بێت، ئه‌گه‌ر پێكهاته‌ى مرۆيى تێيدا به شێوه‌يه‌كى زۆر و به لێهاتووييه‌كى ته‌واوه‌وه ئاماده نه‌كرابێت(40).
هه‌روه‌ها دابينكردنى توخمى مرۆيى شياو و ڕاهێنانى به شێوه‌يه‌كى به‌رده‌وام و به‌ره‌وپێشبردنى له بوارى جێبه‌جێكارييه‌كانى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنيدا، كارى كاربه‌ده‌ستانى سه‌ره‌وه ئاسانتر ده‌كات له كاتى ئاماده‌كردنى جێبه‌جێكارييه‌كانى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنيدا، هه‌روه‌ها له به‌رزكردنه‌وه‌ى ئاستى ڕۆشنبيریى ته‌كنيكى مرۆيى لاى تازه‌دامه‌زراوان و ئه‌وانه‌شى كه پێشتر له‌سه‌ر كار بوون، ئه‌مه‌ش وايان لێ ده‌كات كه له دامه‌زراوه‌كانياندا ئاسانتر بيرۆكه‌ى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى قبووڵ بكه‌ن و تا ئاساتێكى زۆر به‌شدار ده‌بێت له كه‌مكردنه‌وه‌ى به‌رگرييان له به‌رامبه‌ر گۆڕانكاريدا(41). له پێناو سه‌رخستنى جێبه‌جێكردنى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنیيشدا، پێويسته كارمەندی مرۆيى ته‌كنيكیى پسپۆڕ و په‌يوه‌نديدار به په‌يكه‌رى زانيارى و سيستمى كاره‌وه له‌سه‌ر تۆڕه‌كانى په‌يوه‌ندیى ئه‌لكترۆنى ئاماده بكرێن، ئه‌مه‌ش ده‌كرێت له ڕێى ئه‌نجامدانى كۆمه‌ڵێک به‌رنامه‌ى ڕاهێنانكارييه‌وه بێته دى كه ده‌بێته هاوكار له ئاماده‌كردنى كارمەندی مرۆيى ته‌كنيكیى پێويست، بۆ ده‌سته‌به‌ركردنى لێهاتوويى له كاتى جێبه‌جێكردنى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنيدا(42). به پێ ئهوهى كه ”عه‌للاق” دياریى كردووه، كۆمه‌ڵێک پێداويستیى مرۆيى هه‌ن كه پێداويستييه هه‌نووكه‌يى و داهاتووييه‌كان له‌و كه‌سانه‌دا ده‌ستنيشان ده‌كات كه له سيستمه‌كانى زانيارى و كۆدينگدا شياوێتييان هه‌يه، له‌وانه بريتين له كاركردن له‌سه‌ر ئينته‌رنێت، ڕاكێشانى باشترين ئه‌و كه‌سانه‌ى كه لێهاتووييان له بواره‌كانى سيستمى زانيارى و كۆدينگ تێدايه، دۆزينه‌وه‌ى ڕێكارى كاريگه‌ر بۆ له‌ده‌ستنه‌دانى تاكه‌كان و په‌ره‌پێدانيان و هاندانيان، له‌گه‌ڵ به‌هێزكردنى لێهاتووييان (Empowerment) بۆ ئهوهى هه‌لى ئهوهيان له به‌رده‌مدا هه‌بێت كه مامه‌ڵه‌يه‌كى خێرا بكه‌ن له‌گه‌ڵ گۆڕانكارييه‌كانى ژينگه‌ى ته‌كنه‌لۆژيدا(43).
هه‌ندێكى تر پێيان وايه كه گرنگترين پێداويستييه‌كانى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى بريتييه له گه‌شه‌پێدان و به‌ره‌وپێشبردنى سه‌رچاوه مرۆييه‌كان، ئه‌مه‌ش بۆ ده‌سته‌به‌ركردنى كارمەندی پسپۆڕ و خاوه‌ن لێهاتوويى جۆراوجۆرى په‌يوه‌نديدار به ژينگه‌ى بنه‌ڕه‌تیى سيستمى زانيارييه‌كان و بنه‌ماكانى دەیتا و سيستمه‌كانى كار له سه‌ر ئينته‌رنێت(44).
لێره‌وه‌ش پێويسته له‌سه‌ر دامه‌زراوه‌كان كه كارمه‌نده‌كانيان ئاماده بكه‌ن و له‌سه‌ر به‌كارهێنانى كۆمپيوته‌ر ڕاهێنانيان پێ بكه‌ن و له ڕووى ماددى و مه‌عنه‌وييه‌وه كه‌سه لێهاتووه‌كانيان هان بده‌ن و له ناو دامه‌زراوه‌كه‌دا پێڕه‌ویى بنه‌ماى كێبڕكێ بكه‌ن، هه‌روه‌ها له كاتى دامه‌زراندنياندا كه‌سانى لێهاتوو له بوارى ته‌كنه‌لۆژياى زانياريدا هه‌ڵبژێرن، ئه‌مه‌ش بۆ گرەنتیى سه‌ركه‌وتنى پڕۆژه‌ى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنیى دامه‌زراوه‌كه، هه‌روه‌ک چۆن گره‌نتیى شاره‌زابوونى كۆمه‌ڵگا له چه‌مكه‌كان و ڕێكاره‌كانى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى پێويستى به‌وه هه‌يه كه ئاماده بكرێن بۆ گۆڕانكاريیه‌ک كه وايان لێ بكات بتوانن هه‌رسى ئه‌و بازه گه‌وره‌يه بكه‌ن له به‌ڕێوه‌بردنى كلاسيكييه‌وه بۆ به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى(45).
بۆ هاوكاریى ده‌سته‌به‌ركردنى ئه‌مه‌ش، پێويسته ئه‌م هه‌نگاوانه‌ى خواره‌وه بگيرێنه به‌ر:
– پێشكه‌شكردنى وانه و به‌ستنى كۆڕ و سيمينار له باره‌ى ته‌كنه‌لۆژياى زانيارييه‌وه بۆ هه‌موو تاكه‌كانى كۆمه‌ڵگه.
– زيادكردنى ته‌كنه‌لۆژياى ئه‌لكترۆنى وه‌كوو بابه‌تێكى سه‌ره‌كى له پڕۆگرامەکانی په‌روه‌رده و فێرکردندا بۆ هه‌موو قوتابيیان.
– ئه‌نجامدان و پاڵپشتيكردنى توێژينه‌وه له بواره‌كانى په‌يوه‌نديدار به كه‌ڵكوه‌رگرتن له ته‌كنه‌لۆژياى زانيارى.
– پێشكه‌شكردنى به‌رنامه‌ى تايبه‌ت له ڕاگه‌ياندنه‌كانه‌وه بۆ پێدانى ڕۆشنبيرى له بواره‌كه‌دا به هه‌موو ئه‌ندامانى كۆمه‌ڵگه، چونكه ڕۆشنبيریى گشتى له بواره‌ى به‌ڕێوه‌بردنى ته‌كنه‌لۆژيدا ده‌توانێت به‌شدار بێت له ڕوونكردنه‌وه‌ى سووده‌كانى گۆڕان به‌ره‌و كۆمه‌ڵگه‌يه‌كى ديجيتاڵى، هه‌روه‌ک چۆن ڕۆشنبيریى ڕێكخستن له به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنيدا ده‌توانێت ڕۆڵێكى گه‌وره ببينێت له گرەنتیى سه‌ركه‌وتنى پڕۆژه‌كه‌دا.
– به‌شداریى مكوڕانه‌ى لايه‌نه سوودمه‌نده‌كان له پڕۆژه‌كەدا (جه‌ماوه‌ر و كارمه‌ندانى حكومه‌ت و كه‌رتى تايبه‌ت و هه‌موو لايه‌نه به‌شداربووه‌كانى تريش) ده‌توانێت پشتگيرێكى باش بێت بۆ پڕۆژه‌كه و هاوكارى سه‌ركه‌وتنى بێت.
– په‌ره‌پێدانى سيستمى فێركردن و ڕاهێنان به جۆرێک كه بگونجێت له‌گه‌ڵ گۆڕانكارييه‌كاندا به‌ره‌و به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى(46).
ئهوهى تێبينى ده‌كرێت ئه‌وه‌يه كه سيستمى حكومه‌تى ئه‌لكترۆنى و ئه‌وه‌شى كه له‌خۆى ده‌گرێت له ته‌كنه‌لۆژياى زانياریى تازه، زۆر جار ئه‌وانه ده‌تۆقێنێت كه هيچ زانيارييه‌كيان له باره‌يه‌وه نييه و پێى ڕانه‌هاتوون. زۆر جاريش كارمه‌نده كلاسيكييه‌كان هه‌وڵ دەده‌ن له بریى فێربوون و ئه‌زموونكردنی، ڕێگرى بكه‌ن له‌وه‌ى كه ڕووبه‌ڕوويان ده‌بێته‌وه. بۆيه پێويسته قه‌ناعه‌ت به‌وانه بكرێت كه شياوێتیى قه‌ناعه‌تيان تێدايه، ئه‌وانه‌ش دوور بخرێنه‌وه كه ده‌بنه به‌ربه‌ست له به‌رده‌م ئه‌و كه‌تواره‌دا هاتووه‌ته پێشه‌وه و كه‌سانێک بخرێنه جێگه‌يان كه تواناى هه‌ستان به كاره‌كه‌يان تێدايه(47).
ڕاستييه‌كه‌شى ئه‌وه‌يه كه به زۆرى له‌و وڵاتانه‌دا هه‌ندێک له كارمه‌ندان پڕۆژه‌كه ڕه‌د ده‌كه‌نه‌وه و ئامادهى گرتنه‌به‌رى ڕێوشوێنى نوێ نين كه سه‌رچاوه مرۆييه‌كانيان لێهاتوويیان كه‌متره و ئابووريیشيان ناجێگيره و هه‌لى كارى تريش تێياندا كه‌مه. يه‌كه‌م هه‌نگاويش بۆ تێگه‌شتن له‌م بابه‌ته و ناسينى؛ ئه‌وه‌يه كه وه‌ڵامى پرسيارى ئه‌وه بدرێته‌وه كه بۆچى كارمه‌نده‌كان ڕێگرى ده‌كه‌ن له به‌رده‌م گۆڕانكاريدا؟ كه ئه‌مه‌ش ده‌كرێت له چه‌ند هۆكارێكه‌وه سه‌رچاوه بگرێت، له‌وانه: ترسى ئهوهى كه ته‌كنه‌لۆژيا ده‌بێته هۆى ئهوهى كه كاره‌كانيان له‌ده‌ست بده‌ن، ترسی له‌ده‌ستدانى ئه‌و هه‌ژموونه‌ى كه له سيستمى به‌ڕێوه‌بردنى كلاسيكيدا به‌ده‌ستيان هێناوه، مامه‌ڵه‌نه‌كردن له‌گه‌ڵ ته‌كنه‌لۆژيادا، ترس له‌وه‌ى كه تانه‌ى دواكه‌وتوويى و نه‌زانييان لێ بدرێت له به‌رده‌م خه‌ڵكانی تردا ئه‌گه‌ر نه‌يانتوانى به شێوه‌‌يەكى دروست به‌كاری بهێنن، كه هه‌ندێكيش ئه‌مه ناو ده‌به‌ن به شۆكى ته‌كنيكى (Technical Shock). ترس له ته‌كنه‌لۆژيا له‌و باوه‌ڕه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێت كه ئه‌وان ناتوانن بگه‌ن به لێهاتوويى ته‌واو بۆ به‌كارهێنانى ته‌كنه‌لۆژياى نوێ، له كاتێكدا كه له‌گه‌ڵ ڕه‌دكردنه‌وه‌يدا هيچ شتێک له‌ده‌ست ناده‌ن. بۆ سه‌ركه‌وتنيش به‌سه‌ر به‌رهه‌ڵستكاریى گۆڕاندا، له ڕێگاى كه‌مپه‌ين و به‌رنامه‌ى جۆراوجۆر، ڕوونكردنه‌وه، ڕاهێنان، هه‌ڵسه‌نگاندن، پاداشت و نرخاندنەوە دەبێت(48).
به‌گه‌ڕخستنى حكومه‌تى ئه‌لكترۆنى پێويستى به دابينكردنى ئه‌و جۆرانه له ده‌ستى كار هه‌يه كه خاوه‌ن لێهاتووييه‌كى به‌رز و توانايه‌كى زۆرى مامه‌ڵه‌كردن بن له‌گه‌ڵ ته‌كنه‌لۆژيا نوێيه‌كاندا، ئه‌مه‌ش ئه‌وه ناگه‌يه‌نێت كه هه‌موو تاكه‌كانى كۆمه‌ڵگه بكرێنه پسپۆڕى ته‌كنه‌لۆژيا، به‌ڵكوو مه‌به‌ست لێى ئه‌وه‌يه كه ئاستێكى به‌رزى هۆشياریى هه‌بێت بۆ تێگه‌یشتن له چه‌مكى حكومه‌تى ئه‌لكترۆنى و مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵيدا(49).
به دڵنياييه‌وه گۆڕانكارييه ته‌كنه‌لۆژييه خێراكانيش ئهوهيان له‌سه‌ر وڵاتان پێويست كردووه كه ئاستى لێهاتوويى تاكه‌كانيان به‌رز بكه‌نه‌وه و ڕايانبهێنن له‌سه‌ر مامه‌ڵه‌كردنى كاراى پێدراوه سه‌رده‌مييه‌كانى ته‌كنه‌لۆژيا، چونكه به‌ره‌وپێشچوونى خێرای ته‌كنه‌لۆژيا له كۆمپيوته‌ردا يه‌كێكه له گرنگترين ئه‌و هۆكارانه‌ى كه ئاڵنگاریى زۆرى دروست كردووه له به‌رده‌م زۆرێک له‌و كه‌سانه‌ى كه سهروكارييان له‌گه‌ڵ كارگێڕيدا هه‌يه بۆ قبووڵكردنی ئه‌م به‌ره‌وپێشچوونه(50). به‌شداریى مرۆيیش جووڵێنه‌ر و سه‌رچاوه‌ى سه‌ره‌كیى گه‌شه‌پێدانه، بۆيه پێويسته گرنگیى زۆر بدرێت به ڕاهێنانى و دووباره چاندنى شياوێتى تێيدا بۆ ئهوهى بتوانێت مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ ته‌كنه‌لۆژياى مۆدێرندا بكات(50).
به‌شى سێييه‌م: تايبه‌تمه‌ندييه‌كانى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى
هه‌ندێ له توێژه‌ران چه‌ند خاڵێكيان وه‌ک تايبه‌تمه‌ندى بۆ به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى دياری كردووه، له‌وانه(52):
- خێرايى ده‌ستكه‌وت و به‌جێگه‌ياندن: جێبه‌جێكردنى مامه‌ڵه ئه‌لكترۆنييه‌كان له چه‌ند خوله‌كێک به‌ولاوه تێناپه‌ڕێت، ئه‌مه‌ش به‌فيڕۆدانى كات ده‌گه‌ڕێنه‌وه كه له شێوازى كلاسيكيدا بۆ گواستنه‌وه‌ى مامه‌ڵه‌كان و گه‌ڕان بەشوێن كارمه‌ندى پسپۆڕ و چاوه‌ڕوانى گه‌ڕانه‌وه و هه‌ستانى كارمه‌ندێک بۆ وردبوونه‌وه له بوونى مه‌رجه‌كانى خزمه‌تگوزاریى پێويست و ته‌واوكردنى مامه‌ڵه‌كه به شێوه‌يه‌كى ده‌ستى ئه‌گه‌ر مه‌به‌ستى بێت؛ به‌فيڕۆ ده‌چوو. هه‌ر بۆيه حكومه‌تى ئه‌لكترۆنى خزمه‌تگوزارييه‌كانى به شێوه‌يه‌كى خێرا و ئۆنلاين (on-line) دە‌خاته به‌رده‌ست هاوڵاتيیان له بریى وه‌ستان له ڕيزدا (in-line) و به‌ديار نۆره‌وه(53).
- گه‌ڕاندنه‌وه‌ى كات و هه‌وڵ و پاره: له سايه‌ى ڕێكاره‌كانى حكومه‌تى كلاسيكيدا له كاتى پێشكه‌شكردنى مامه‌ڵه‌دا له يه‌كێک له فه‌رمانگه حكومييه‌كاندا، هاوڵاتى تووشى ڕۆتينى نووسراوكردن و هه‌ڵه‌ى مرۆيى و قه‌ره‌باڵغى له به‌رده‌م نووسينگه‌كانى وه‌زاره‌ته‌كاندا ده‌بێت و ناچاره له ڕيزى سه‌ردانكه‌راندا بۆ ماوه‌ى چه‌ند كاتژمێرێک چاوه‌ڕوانى بكات و كاتێكى زۆر له چاوه‌ڕوانیى سه‌ره‌ى مامه‌ڵه‌كه‌ى خۆيدا بەفیڕۆ بدات، له كاتێكدا له جێبه‌جێكردنى سيستمى حكومه‌تى ئه‌لكترۆنيدا پێويستى به‌م ئاڵۆزييه نييه له‌به‌ر ئهوهى خزمه‌تگوزارييه‌كانى به شێوه‌يه‌كى ساده و ئاسان پێشكه‌ش ده‌كات، ئه‌مه‌ش به هۆى به‌ره‌وپێشچوونى گه‌وره له بوارى به‌ره‌وپێشچوونى زانستیى هۆكاره‌كانى په‌يوه‌ندیى خێرا كه ئه‌مه بۆ ئه‌و نووسراوه كاغه‌زييانه ده‌ست نادات كه له حكومه‌تى كلاسيكيدا به‌كار ده‌هێنرێت(54).
له سايه‌ى خێرایى كاره ئه‌لكترۆنييه‌كاندا، چيتر پێويستى به هه‌ندێک له خزمه‌تگوزارييه‌كانى وه‌كوو پۆستەی كلاسيكى تا ڕاده‌يه‌كى زۆر نه‌ماوه، ئه‌وه‌ش له ڕێگه‌ى به‌كارهێنانى ئيمه‌يله‌وه كه به ساتێكى كه‌م ده‌گاته ده‌ستى وه‌رگر و ئه‌گه‌ر ئه‌ويش ئامادهى وه‌ڵام بێت، ئه‌وا به كاتێكى كه‌م وه‌ڵامه‌كه ده‌گه‌ڕێته‌وه. هه‌ندێ له كۆمپانياكانى زانياریى تايبه‌تيش، چيتر له بریى پۆسته‌ى گشتى، چه‌ند سايتێكى پۆستی ئه‌لكترۆنى وه‌كوو هۆتمه‌يل و ياهوو (hot mail yahoo &) به‌كار ده‌هێنن بۆ ده‌سته‌به‌ركردنى ئه‌و خزمه‌تگوزارييه گرنگه.
- زيادبوونى ورده‌كارى: كارڕاپه‌ڕاندنى ئه‌لكترۆنى بۆ خزمه‌تگوزارييه ئاساييه‌كان به شێوه‌يه‌كى گشتى له كارڕاپه‌ڕاندنى ده‌ستى وردتر و بێ هه‌ڵه‌ترن، هه‌روه‌ک چۆن كارڕاپه‌ڕاندنى ئه‌لكترۆنى ئاسانتر بۆ چاودێريكردن ده‌ست ده‌دات له‌چاو ئه‌و شێوازه‌ى كه له به‌ڕێوه‌بردنى كلاسيكيدا له‌سه‌ر فه‌رمانبه‌ر پێويست ده‌كرێت، به‌م هۆيه‌شه‌وه خزمه‌تگوزارييه‌كى باشتر ده‌گات به كه‌سى شياو و تواناكانى حكومه‌تيش به باشترين شێوه كه‌ڵكيان لێ ده‌بينرێت له ڕێگاى گرتنه‌به‌رى شێوازى هاوشێوه‌ى بازرگانیى ئه‌لكترۆنى.
- كه‌مكردنه‌وه‌ى تێچوون: هيچ گومانى تێدا نييه كه خستنه‌سه‌رپێى سيستمى حكومه‌تى ئه‌لكترۆنى له سه‌ره‌تاوه پێويستى به تێچوونێكى زۆر هه‌يه بۆ كڕینى ئامێر و پێداويستى و ئاماده‌كردنى به‌رنامه و ڕاهێنانى كارمه‌ندان، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا به‌جێگه‌ياندنى كاره‌كان به شێوه‌يه‌كى ئه‌لكترۆنى -دواتر-، تێچوونێكى زۆر كه‌مترى هه‌يه له به‌جێگه‌ياندنيان به شێوه‌يه‌كى كلاسيكى يان ده‌ستى، له‌به‌ر ئهوهى ده‌بێته هۆى كه‌مكردنه‌وه‌ى ژماره‌ى كارمه‌ندى پێويست بۆ كاركردن له فه‌رمانگه‌دا، هه‌روه‌ها كه‌مكردنه‌وه‌ى ڕێكار و قۆناغه‌كانى كار، سه‌ره‌ڕاى كه‌مكردنه‌وه و بێنيازى له كاغه‌ز و ئامێره‌كانى ترى په‌ڕاوگه كه له‌و خزمه‌تگوزارييه‌دا به‌كار ده‌هێنرێن.
- ئاسانكاریى كارڕاپه‌ڕاندن: له ڕێگاى حكومه‌تى ئه‌لكترۆنييه‌وه زاڵبوون به‌سه‌ر بيرۆكراكتيه‌ت و ئه‌و ده‌ره‌نجامه خراپانه‌ى كه ده‌بێته هۆى به‌هه‌ده‌ردانى توانا و كات و پاره، سزادانى خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندييه‌كان دێته دى. له سايه‌ى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنيیشدا زۆرێک له‌و به‌ربه‌سته كارگێڕييانه‌ى كه بۆ چه‌ندين ساڵه له به‌رده‌م ڕێگره بيرۆكراتييه‌كاندا به ئه‌رزا چه‌قيون، به هۆى گۆڕانه‌وه به‌ره‌و شێوازى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى له‌ناو چوون. له ژێر سايه‌ى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنيدا چيتر ئه‌و كاغه‌زانه به‌رچاو ناكه‌ون كه دابينكردنيان كاتێكى زۆرى پێويست بوو(55). هه‌روه‌ک چۆن له به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنيدا تاكه فه‌رمانبه‌رێک ده‌توانێت كارى مامه‌ڵه‌ى پێويستى كه‌سێک ته‌واو بكات و خزمه‌تگوزارييه‌كانى پێشكه‌ش بكات به‌بێ گه‌ڕانه‌وه بۆ سه‌رۆك يان هاوپيشه‌كانى، ئه‌وه‌ش له ڕێى گه‌ڕانه‌وه بۆ بنه‌ماى ئه‌و زانيارييه ئاڵۆزانه‌ى پێشوو له به‌ڕێوه‌بردندا كه ده‌ستى فه‌رمانبه‌ره‌كه ده‌كاته‌وه كه له‌سه‌ر بنه‌ماى ئه‌و زانييارييانه كار بكات، ئه‌مه‌ش ئه‌و شته‌يه كه ئێستا له هۆڵه‌ندا كارى پێ ده‌كرێت(56).
- شه‌فافيه‌تى كارگێڕى: كاتێک به شێوه‌يه‌كى ئه‌لكترۆنى و به‌بێ په‌يوه‌ندیى ڕاسته‌وخۆ له نێوان خاوه‌ن پله و فه‌رمانبه‌رى تايبه‌تدا مامه‌ڵه‌كان ئه‌نجام ده‌درێت، هيچ بوارێک بۆ به‌رتيل و ده‌ستى ده‌ستیى فه‌رمانبه‌ر ناهێڵێته‌وه له كاتى مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ كه‌سانى په‌يوه‌نديداردا. هه‌روه‌ک چۆن له‌و ڕێگه‌وه به‌گژاچوونه‌وه‌ى گه‌نده‌ڵیى وه‌زيفى و تاوانه‌كانى كار ئاسانتره، هه‌روه‌ک چۆن كه كارى ئه‌لكترۆنى له به‌رده‌م خه‌ڵكيدا ئه‌نجام نادرێت، ئه‌مه‌ش وا ده‌كات كه به شێوه‌يه‌كى ئاسانتر ئه‌نجام بدرێت بۆ دووركه‌وتنه‌وه له كێشه‌ى ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى ڕاسته‌وخۆى نێوان خه‌ڵكانى خاوه‌ن پله و داخوازيكارانى خزمه‌ت، به تايبه‌تى ئه‌و كه‌سانه‌ى كه خاوه‌ن هۆشيارييه‌كى نزمترن له نێو خه‌ڵكيدا.
- نه‌رمى: به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى به‌ڕێوه‌بردنێكى نه‌رم و لاستيكييه كه ده‌توانێت به هۆى ته‌كنه‌لۆژيا و تواناكانيه‌وه خێراتر وه‌ڵامى ڕووداوه‌كان بداته‌وه و له‌گه‌ڵياندا بگونجێت و سنووره‌كانى كات و شوێن و قورسیى په‌يوه‌ندى تێپه‌ڕێنێت، كه ئه‌مه‌ش هاوكارى فه‌رمانگه ده‌بێت له پێشكه‌شكردنى ئه‌و خزمه‌تگوزارييانه‌دا كه پێشتر به هۆى ئه‌و به‌ربه‌ستانه‌ى كه باس كران؛ به‌رده‌ست نه‌بوون(57).
ئەنجام
به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى بووه‌ته پێويستييه‌كى له‌ڕاده‌به‌ده‌رى ئه‌مڕۆمان، تا ئێستا كۆمه‌ڵێک زاراوه بۆ ئه‌م بابه‌ته به‌كار هێنراوه و توێژه‌رانيش كۆمه‌ڵێک پێناسه‌يان بۆ دانا‌وه. سه‌ره‌ڕاى تازه‌یى ئه‌و زارانه‌وه‌شى كه بۆ كارى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى دانراون، توێژه‌ران و ئه‌وانه‌ى كه گرنگى به بابه‌ته‌كه ده‌ده‌ن كۆمه‌ڵێک پێناسه‌يان بۆ دياری كردووه كه به‌شێكى زۆرى ئه‌م پێناسانه پێكه‌وه به‌ستراو و به‌يه‌كداچوون و جياوازيیشيان له نێوان چه‌مكه‌كانى حكومه‌تى ئه‌لكترۆنى و به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنيدا نه‌كردووه، به‌ڵام زاراوه‌ى ”به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى” وردتر و گشتگيرتره و له ڕووى ياسايیشه‌وه دروستتره، له‌به‌ر ئهوهى بۆ ته‌واوكردنى كارى كارگێڕى به‌كار دێت. به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنیيش له بنه‌ڕه‌تدا و له ڕووى دامه‌زراندن و تێچوونه‌وه كارێكى مرۆييه و مێژووى ده‌ركه‌وتنيشى به‌ستراوه‌ته‌وه به به‌ره‌وپێشچوونه زه‌به‌لاحه‌كانى ته‌كنه‌لۆژياى په‌يوه‌ندييه‌كانه‌وه.
حكومه‌تى ئه‌لكترۆنى بووته پێويستييه‌كى بێچه‌ندوچوون كه پێويسته له هه‌موو ده‌وڵه‌تێكى مۆدێرندا جێبه‌جێ بكرێت كه بيه‌وێت به به‌ره‌وپێچشوونه‌كانى سه‌رده‌مى شۆڕشى ديجيتاڵيدا ڕابگات و له شۆڕشى زانياریى جيهانى دوا نه‌كه‌وێت. لە وڵاتانی جیهانی سێیەمدا، پێويسته به‌گژ نه‌خوێنده‌واريى ئه‌لكترۆنيدا بچنه‌وه و ياسا و ڕێكارى تايبه‌ت له‌و باره‌وه ده‌ربكه‌ن و كادرى پێويستى هونه‌رى ئاماده بكه‌ن و پێبه‌پێى به‌ره‌وپێشچوونه ته‌كنيكييه‌كان بڕۆن، سه‌ره‌ڕاى توێژينه‌وه له ئه‌زموونى ئه‌و كه‌سانه‌ى كه پێشتر له‌م بوواره‌دا كاريان كردووه.
جێبه‌جێكردنى به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنى كۆمه‌ڵێک تايبه‌تمه‌ندیى ئابوورى و گه‌شه‌پێدان و كارگێڕیى هه‌يه، له‌وانه: دروستكردنى كۆمه‌ڵێک گۆڕانكاریى گه‌وره له‌و ڕێكارانه‌ى كه پێشتر له به‌ڕێوه‌بردنى حكوميدا ئه‌گيرانه به‌ر، هه‌م له ڕووى خێرايى به جێبه‌جێكردن و كه‌مكردنه‌وه‌ى هه‌نگاوه‌كان و كه‌مكردنه‌وه‌ى تێچوونيش. سه‌ره‌ڕاى زاڵبوون به‌سه‌ر بيرۆكراتيه‌تدا به واتا نه‌خوازراو و ئه‌و ده‌ره‌نجامه خراپانه‌يه‌وه كه ده‌بنه هۆى به‌فيڕۆچوونى توانا و كات و پاره و سزادانى خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندى. به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنيیش به‌ڕێوه‌بردنێكى نه‌رمه كه ده‌كرێت له ڕێگاى ته‌كنيكی و تواناكانيه‌وه وه‌ڵامى خێراى ڕووداوه‌كان بداته‌وه و له‌گه‌ڵيان بگونجێت و به‌و هۆيه‌شه‌وه ئاڵنگاریى كات و شوێن بكات. ئه‌و به‌ره‌وپێشچوونه زه‌به‌لاحه‌ش كه ڕووی داوه، بووه‌ته هۆى ئهوهى كه ده‌وڵه‌ت و حكومه‌ته‌كان بير له‌وه بكه‌نه‌وه كه‌ڵک له ده‌ستكه‌وته‌كانى شۆڕشى ته‌كنيكى وەربگرن، ئه‌ويش به به‌كارهێنانى كۆمپيوته‌ر و تۆڕه‌كانى ئینته‌رنێت بۆ ڕاپه‌ڕاندنى كاره‌كان و پێشكه‌شكردنى خزمه‌تگوزارى به هاوڵاتيیان به شێوه‌يه‌كى ئه‌لكترۆنى، كه بتوانێت به شێوه‌يه‌كى چالاكانه به‌شداری بكات له چاره‌سه‌ركردنى زۆرێک له‌و كێشانه كه گرنگترينيان بريتييه له قه‌ره‌باڵخى و وه‌ستان له ڕيزى دوورودرێژدا له به‌رده‌م فه‌رمانبه‌راندا له دامه‌زراوه و فه‌رمانگه حكومييه‌كاندا، سه‌ره‌ڕاى دووركه‌وتنه‌وه له ڕۆتين و واسيته‌كردن و هاوشێوه‌ى ئه‌مانه كه ده‌بن به به‌ربه‌ست له به‌رده‌م به‌رەوپێشچوونى سيستمى كارگێڕیى هه‌نووكه‌ييدا. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌لكترۆنیيش به خێرايى له ڕاپه‌ڕاندنى كار و گه‌ڕاندنه‌وه‌ى كات و توانا ده‌ناسرێته‌وه، كه ئه‌مه‌ش يه‌كێكه له به‌رهه‌مه‌كانى به‌ره‌وپێشچوونى ته‌كنيكى له بوارى په‌يوه‌ندييه‌كاندا.
سەرچاوەكان
- بن خليفة أحمد: المعرفة الألكترونية، منشور من قبل كلية العلوم الأقتصادية جامعة محمد خضير بسكرة، الجزائر 2009، ص18.
- بن خليفة أحمد: نفس المصدر السابق، ص18.
- أنظر دراسة: علي حسين باكير، المفهوم الشامل لتطبيق الحكومة الألكترونية، منشور في “آراء حول الخليج العربي، مركز الخليج للأبحاث، الأمارات، 2006، ص26.
- أنظر سعد غالب ياسين: الأدارة الألكترونية وآفاق تطبيقاتها العربية، المملكة العربية السعودية، معهد الأدارة العامة، عام 2005، ص3.
- أنظر دراسة علي حسون الطائي (دكتور): الحكومة الألكترونية وأمكانية تطبيقها في العراق، جامعة بغداد، ص2.
- راجع عدنان ماشي والي: الأدارة الالكترونية أدارة بلا أوراق، 2012 بحث منشور في http://kenanaonline.com) ص8 -9 .
- بدور سامي بكري: المصدر السابق، ص14.
- أتمتة اي: أتمَتَ يؤتمت، أَتْمَتَةً ، فهو مؤتمِت، والمفعول مؤتمَت:
- أتمَتَ الماكينةَ جعلها أوتوماتيكيّة، تعمل بالتشغيل الذاتيّ أو الآليّ ” تعمل مصلحة الجمارك بنظام جمركيّ مؤتمَت، – أخذ دورة تدريب في التشفير وأتمتة البيانات “.راجع قاموس المعاني على موقع: (http://www.almaany.com).
- أتمتة اي: أتمَتَ يؤتمت، أَتْمَتَةً ، فهو مؤتمِت، والمفعول مؤتمَت:
- نفس المصدر، ص38.
- نجم عبود: الإدارة الإلكترونية، الاستراتيجية والوظائف والمشكلات، الرياض: دار المريخ للنشر(2004م)، ص128 – 134. وكذلك بدور سامي بكري: دور الإدارة الالكترونية في تطوير أداء الموظفين، ص37.
- رأفت رضوان: الإدارة الإلكترونية: مركز المعلومات ودعم اتخاذ القرار بمجلس الوزراء، القاهرة (2004م)، ص5.
- سحر القدورى الرفاعى: الحكومة الألكترونية وسبيل تطبيقها، ص310 وكذلك محمد محمد الهادي: الحكومة الألكترونية، نفس المكان السابق.
- عبدا لرزاق السالمي (دكتور) و خالد إبراهيم السليطي (دكتور): الأدارة الألكترونية، 2008، ص 39 وكذلك عبد الرحمن تيشوري (دارس في المعهد الوطني للأدارة العامة): الأدارة الألكترونية، بحث منشور في المنشاوي للدراسات والبحوث (copyright © 2002-2003 www.minshawi.com All Rights Reserved).
- أنظر: محمود صبري خميس أبو حبيب: الإدارة الإلكترونية بين الواقع والتطبيق ـ الفوائد والسلبيات، كلية تكنولوجيا المعلومات، الجامعة الإسلامية، غزة، ديسمبر 2008م، ص9. وكذلك أنظر علاء عبدالرزاق السالمي: الأدارة الألكترونية، دار وائل للنشر، الأردن، ص39.
- أحمد حسن بلح: الحكومة الألكترونية، كنانة أونلاين،الصندوق المصرى لتكنولوجيا المعلومات و الاتصالات © 2006 (kenanaonline.net)، ص2.
- برنوسي سعيدة: علم الإدارة دور المعلومات في رفع المردودية، سنة 1999/2000، دبلوم الدراسات العليا المعمقة في القانون العام، ص25.
- محمد نور برمان: “استخدام الحاسبات الإلكترونية في الإدارة العامة في الدول العربية” نظرة تحليلية مستقبلية” المنظمة العربية للعلوم، منشور في: ttp://www.ahewar.org/debat/show.art.asp?aid=127255
- محمود صبري: الإدارة الإلكترونية بين الواقع والتطبيق، ص9.
- نائل عبد الحفيظ العواملة: الحكومة الإلكترونية ومستقبل الإدارة العامة في دولة قطر، مجلة دراسات العلوم الإدارية، مج29، ع1، 2001م، (عمان: الجامعة الأردنية)، ص45.
- محمد بن عبد العزيز الضافي: مدى إمكانية تطبيق الإدارة الإلكترونية في المديرية العامة للجوازات بمدينة الرياض، جامعة نايف العربية للعلوم الأمنية، (1427هـ/2006م). ص17.
- نائل عبد الحفيظ العواملة: المصدر السابق، ص50.
- فيصل زوهار: الادارة الالكترونية، الحوار المتمدن ، العدد: 2218 – 2008 / 3 / 12 (ahewar.org/debat/show.art.asp?aid=127255)
- حسين بن محمد الحسن: الأدارة الألكترونية، ص20 – 21.
- ماجد راغب الحلو (دكتور): الحكومة الإلكترونية والمرافق العامة، المؤتمر العلمي الاول حول الجوانب القانونية والأمنية للعمليات الإلكترونية منظم المؤتمر: أكاديمية شرطة دبي، ص1.
- الأنترنت عبارة عن مجموعة من ملايين الحواسيب المنتشرة في آلاف الأماكن حول العالم، ويمكن لمستخدم هذه الحواسيب أستخدام حواسيب أخرى للمشاركة في الملفات وذلك بسبب وجود بروتوكولات تسهل عملية التشارك. أنظر عامر أبراهيم قنديلجي وأيمان فاضل السامرائي: المعجم الموسوعي لتكنلوجيا المعلومات والأنترنت، دار المسيرة للنشر، عمان، ص1، ص204 – 205.
- طلال ناظم الزهيري (دكتور): استراتيجية بناء القدرات المحلية في تطبيقات تكنولوجيا المعلومات، الجامعة المستنصرية/قسم المعلومات والمكتبات، ص4.
- بسام عبد العزيز الحمادي، ووليد بن سليمان الحميضي. «الحكومة الإلكترونية: الواقع والمعوقات وسبل التطبيق بدول مجلس التعاون لدول الخليج العربية»، ورقة عمل مقدمة إلى: الندوة الدورية العاشرة، (الرياض: معهد الإدارة العامة، 16-17 مارس، 2004م)، ص42.
- بدور سامي بكري: دور الإدارة الالكترونية في تطوير أداء الموظفين، ص18-19.
- محمود صبرى خميس ابو حبيب، مصدر سابق، ص13.
- محمد عبد حسين آل فرج الطائي: المنظومة الكاملة في موسوعة النظم الأدارية الحاسوبية، دار زهران، للنشر عمان،ص217-218.
- قنديلجي وأيمان فاضل السامرائي: المعجم الموسوعي لتكنلوجيا المعلومات والأنترنت، 204 – 205
- ثابت عبد الرحمن إدريس: نظم المعلومات الإدارية في المنظمات المعاصرة، الدار الجامعية، الإسكندرية، 2009، ص500.
- ماجد راغب الحلو: المصدر السابق.
- عدنان ماشي والي: الأدارة الالكترونية أدارة بلا أوراق، 2012، بحث منشور في: (http://kenanaonline.com)، ص16.
- عباس زبون عبيد العبودي (أ.د): الاطار القانوني للحكومة الالكترونية: مجلة العلوم القانونية والسياسية، جامعة ديالى، العراق العدد الأول، ص7.
- المصدر السابق.
- ماجد راغب الحلو: المصدر السابق، ص6.
- محمد حسين منصور (دكتور): الأثبات التقليدي والألكتروني، الأسكندرية، دار الفكر الجامعي، 2009، ص269.
- محمد محمد الهادي، الحكومة الإلكترونية كوسيلة للتنمية والإصلاح الأداري، نفس المكان السابق.
- فيصل زوهار: مصدر سابق، ص11.
- أنظر: عدنان ماشى والي: الأدارة الألكترونية أدارة بلا أوراق، ص22.
- بدور سامي بكري: دور الإدارة الالكترونية في تطوير أداء الموظفين، ص45.
- احمد محمد غنيم: الإدارة الالكترونية أفاق الحاضر وتطلعات المستقبل، المكتبة العصرية، المنصورة، مصر، 2004، ص45.
- بشير عباس العلاق، الإدارة الرقمية المجالات والتطبيق، مركز الإمارات للدراسات والبحوث الاستشارية، أبو ظبي، الإمارات العربية المتحدة ط1/2005، ص217.
- عدنان ماشي والي: المصدر السابق، ص21.
- سعود بن محمد النمر وآخرون: الإدارة العامة، الأسس والوظائف، ط6، (مكتبة الشقري: الرياض، 2006م)، ص430.
- أنظر: الموجة الإلكترونية القادمة: الحكومة الإلكترونية، محمد صدام جبر، ص165ــ 210. وكذلك الحكومة الإلكترونية ثورة على العمل الإداري التقليدي، يحيى محمد علي أبو مغايض ص 60 – 62.
- بدور سامي بكري: دور الإدارة الالكترونية في تطوير أداء الموظفين، ص46.
- ماجد راغب الحلو (دكتور)، الحكومه الإلكترونيه والمرافق العامه، ص6.
- محمد محمد الهادي: الحكومة الألكترونية، نفس المكان السابق.
- محمد عثمان الفيتورى ابومهارة (دكتور): مقومات ومعوقات تطبيق الحكومة الألكترونية… تجارب عربية عالمية، رئيس قسم التجارة الألكترونية، كلية اقتصاد والعلوم السياسية\بنى وليد، ص5. Email: [email protected]
- عدنان ماشي والي: الأدارة الألكترونية، أدارة بلا أوراق، ص27.
- محمد عثمان الفيتورى ابومهارة: مصدر سابق.
- للمزيد راجع ماجد راغب الحلو(دكتور):الحكومه الإلكترونيه والمرافق العامه، ص7 – 9. وكذلك عباس زبون عبيد العبودي (أ. د): الاطار القانوني للحكومة الالكترونية: مجلة العلوم القانونية والسياسية، جامعة ديالى، العراق العدد الأول، ص4. وكذلك حسين بن محمد الحسن: الأدارة الالكترونية بين النظرية والتطبيق، ص19 -20.
- د. طلال أبو غزالة: الحكومة الإلكترونية. (http://www.tagorg.com/default.aspx?lang=ar)
- عباس زبون عبيد العبودي (أ. د): المصدر السابق، ص4.
- أنظر: حسين بن محمد الحسن: الأدارة الألكترونية بين النظرية والتطبيق، ص19.
- أنظر: دكتور عبد الفتاح بيومي حجازي : النظام القانوني لحماية الحكومة الإلكترونية – الكتاب الأول، ص25.
- حسين بن محمد الحسن: المصدر السابق، ص21.
