توێژەران:

مەهدی ڕەزای قادری

دكتۆرای سیاسەتڕێژیی گشتی، یەكەی قوم، زانكۆی ئازادی ئیسلامیی قوم، ئێران

حسێن ڕەفیع

پڕوفیسۆری یاریدەدەر، زانكۆی ماف و زانستە سیاسییەكان، زانكۆی مازندەران، بابولسەر، ئێران

وەرگێڕان لە فارسییەوە: عەبدوڵڵا ڕەسووڵی

سەرچاوە: وەرزنامەی “سپهر سیاست”، ساڵی هەشتەم، ژمارە 27، 1400.

پوختە

ئامانج لەم توێژینەوەیە تاوتوێکردنی بوارەكانی بەكارهێنانی ئایندەناسی لە سیاسەتڕێژیی گشتیدایە. لەم ئاڕاستەدا بە میتۆدی وەسفی و شیكاری، پێویستیی بەكارهێنانی ئایندەناسی وەك قەڵەمڕەوێكی نێوپسپۆڕی (Interdisciplinary) لە خوێندنەوەی زانستە سیاسییەكان، بوارەكانی بەكارهێنانی ئایندەناسی لە سیاسەتڕێژیی گشتی و هەروەها جیاوازییەكانی ئەم دوو بابەتە و مێتۆدەكانی جێبەجێكردنی ئایندەناسی لە كۆمەڵگەدا و ئامانجە گرنگەكانی تاوتوێ كراوە. ئەنجامەكان پیشانیان دا كە لە حاڵەتێكی گشتیدا ئایندەناسی و سیاسەتڕێژی لە ئاڕاستەیەكدان، بەم جیاوازییەوە کە لە گریمانەكاندا پێكەوە جیاوازییەكی بنەماییان هەیە. بە واتایەكی دیكە: ئەگەر لە سیاسەتڕێژیی گشتی و پلاندانانەکاندا ئایندەناسی بەكار بێنین، لە سیستمدا ئەنجامێکی زۆر زیاتر دەستەبەر دەبێت، لە بەر ئەوەی ئایندەناسی باسی دروستكردنی داهاتوو دەكات و سیاسەتڕێژییش لە نێو ئاخنی خۆیدا بەدوای ئەم ئامانجەوەیە. ئێستا ئەگەر سیاسەتڕێژیی گشتیی وڵاتێك لە سەر بنەمای ئەنجامە دەستەبەربووەكان لە لێكۆڵینەوەكانی ئایندەناسیدا ڕێك بخرێن، بێگومان یارمەتییەكی بەرچاوی پێشكەوتن و كاركردی وڵات یان هەر جۆرە ڕێكخراوێك دەدات. ئایندەناسی لە خوێندنەوە سیاسییەكاندا؛ بەرهەمی بەها بنەماییەكانە. بەم واتایە كە توێژینەوەی ئایندە دەبێت ڕیشەی لە بەها بنەماییەكاندا بێت. هەر چەندە ئەم بەهایانە لە بیروباوەڕەكان پێك دێن، بەڵام بۆ گۆڕینی بە بەها بنەماییەكان، دەبێت شێوەی یاسا پەیدا بكات و گشتگیر بێت.

 وشە كلیلییەكان: ئایندەناسی، سیاسەتڕێژیی گشتی، ئاینەدەبینی (ئایندەنگاری)

١. پێشەكی

ئایندەناسی لە سەرەتای سەدەی بیستەم لە هزری زاناگەلێک وەك والێسدا[1] خرایە بەر باس و لە ساڵەكانی ١٩٤٠دا یەكەمین پڕۆژەی ئایندەناسی بە شێوەیەكی سەركەوتوو جێبەجێ كرا. بەڵام زانستی ئایندەناسی بە شێوەی ئەمڕۆیی، دوای جەنگی دووەمی جیهانی لە ئەكادیمیای “ڕاند”دا[2] بیچمی گرت. لەم ئەكادیمیایەدا، ئەم زانستە بووە بە لقێكی زانستی و ئەكادیمیک. ئایندەناسی هەوڵێكی سیستماتیك و زانستی لە بارەی ئایندە و سیاسەتڕێژیی پێشبینیكار بووە و بەدوای ئەوەوەیە كە بە شێوەیەك كەڵك لە دەرفەتەكە وەربگرین و كارێك بۆ داهاتوو بكەین (عبدالرحیم و همكاران، 1388، ص67). لە ئایندەناسیدا شێوازی جیاواز بەكار دەهێنرێت كە بۆ سیاسەتڕێژیی درێژخایەنی سیستمی سیاسی زۆرتر كەڵك لە میتۆدی ئاسۆیی وەردەگیرێت. دەستڕاگەیشتن بە ئایندەیەكی شیاو، یەكێك لە بنەماییترین ئایدیالەكانی زانایانی زانستی سیاسەتە. لە سەرەتای سەرهەڵدانە یەكەمەکانی دەركەوتنی ئاوەزمەندی و تێڕوانینی سیاسی لە یۆنانی كۆن هەتا ئێستا، ئاڕاستەكردنی كۆمەڵگە لە دۆخێكی ئاراییەوە بۆ دۆخێكی شیاو یەكێك لە گرنگترین سەرقاڵبوونەكانی توێژەرانی بواری سیاسەت و سیاسەتڕێژی بووە. بە سەرنجدان بەم بابەتە، ئامانجی سەرەكیی ئەم توێژینەوەیە وەڵامدانەوە بەم پرسیارەیە كە ئایندەناسی چ بوارگەلێكی بەكارهێنانی لە سیاسەتڕێژیی گشتیدا هەیە؟ بۆ وەڵامدانەوە بەم پرسیارە، یەكەم ئایندەناسی و ناوەرۆكی ئەو باس كراوە و دواتر پەیوەندیی توێژینەوەی و ئایندەیی و زانستی سیاسی تاوتوێ كراوە.

٢. بۆچی دەبێت خوێندنەوە بۆ ئایندە بكەین؟

ئەمڕۆ پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا خێرایی گۆڕانكارییان زیاد كردووە. زۆربوونی ئاستی بەستراوەبوونی خەڵك و وڵاتان بە یەكتر و هەروەها سەنتەرسڕینەوەی كۆمەڵگاكان و ڕێكخراوە نەتەوەییەكان كە تەكنەلۆژیای زانیاری كاریگەریی لە سەر گەشەكردنیان هەبووە، هەموویان پێكەوە یەكیان گرتووە بۆ ئەوەی بوارەكانی دیكەی ژیانمان بگۆڕن. دوای شەڕی سارد، سنوورە سیاسی و ئابوورییەكان، سیستمەكان و بەستراوەبوونی وڵاتان بە یەكتر تووشی گۆڕانكاری بوو، لەبەر ئەوەی هەموویان دەیانەوێت لەوپەڕی پاراستنی شوناسی نەتەوەیی، ئێتنیكی و كولتووریی خۆیانەوە؛ بە بەشێك لە كۆمەڵگای ئابووریی جیهانی بێنە ئەژمار. هەر چەندە ئەمڕۆ مەترسیی ڕوودانی  شەڕێكی كامڵی ناوەكی لە نێوان ئەمەریكا و سۆڤیەتی پێشوودا زۆر كەم بووەتەوە، هێشتا كێشەی تێرۆریزمی ناوەكی وەك خۆی ماوەتەوە و لە پاڵ ئەودا پرسێك وەكوو “پەرەسەندنی جێگیر” و “پاراستنی ژینگە” ڕەنگوبۆنێكی نوێی پەیدا كردووە. لەم ڕووەوە پێویستە حكومەتەكان، ڕێكخراوەكان و خەڵك باشتر لە چەمكی گۆڕانكاری و داهاتوو تێبگەن، لە بەر ئەوەی هەموومان لە دنیایەكدا دەژین و كار دەكەین كە لە هەندێ بواری جیاواز و گرنگەوە لەگەڵ ئەوەی ئەمڕۆدا دەیبینین؛ جیاواز دەبێت. كاتێك خەڵك تێگەیشتنێكی باشتریان لە گۆڕانكاری هەبێت،  بۆ كاریگەریدانان لە سەر داهاتوویەك كە لە حاڵی بیچمگرتندایە، هەلی زۆرتریان دەبێت.

٣. ئایندەناسی

بە لێكدانەوەی وندێل بێل، ئایندەناسی[3] دوای خوێندنەوەی سیستماتیك، دۆزینەوە، داهێنان، پێشکەشکردن، تاقیكردنەوە و هەڵسەنگاندنی داهاتووە لواوەكان؛ ڕێتێچوو و شیاوە. ئایندەناسی هەڵبژادنی جیاوازی لە بارەی ئایندە لە بەردەم تاكەكان و ڕێكخراوەكاندا دادەنێت و لە هەڵبژاردن و دانانی شیاوترین ئایندە یارمەتییان دەدات (بێل[4]، 2003). سوهیل عەنایەتوڵا لەو باوەڕەدایە جیا لە خوێندنەوەی سیستماتیكیی داهاتووە لواو، ڕێتێچوو و شیاوەکان، ئایندەناسی بەدوای ناسینی جیهانیبینی و ئەفسانەگەلێكە كە بیچم بە هەر داهاتوویەك دەدات (عنایت اللە[5]، 2007).

یەكێك لە گرنگترین قەیرانەكانی بەردەم ئایندەناسی ئەوەیە كە ئایندە تێكەڵە بە مسۆگەر نەبوون، ڕووداوی چاوەڕواننەكراو و پرسی تازە سەرهەڵدراو[6]. بە لەبەرچاوگرتنی ناوەرۆكێكی وەها، چلۆن دەتوانین لە ڕەوت و ڕووداوەكانی داهاتوو تێبگەین و ئامادەیی ڕووبەڕووبوونەوەیمان هەبێت؟ وەڵامدانەوە بەم بابەتە لە سەر بنەمای ناوەرۆكی تێكەڵاوەیی (تركیبی)[7] ئایندەناسی شیاوی شرۆڤەیە. ئایندەناسی لە دوو بابەتی جیاوازی وەسفی و ڕاسپاردەیی پێك هاتووە. لە قەڵەمڕەوی وەسفكردندا، وەك لێكۆڵەرێكی دیكە لە هەموو لقە زانستییە نوێیەكان بە پشتبەستن بە بارودۆخی سەرەتایی ئێستا و بارودۆخی سنووداری ژینگە و بە پشتبەستن بەو تیۆریانەی كە لە سنووری چالاكیی خۆیدا لە ژێر دەستیدایە یان دایدەهێنێت، سەرەتا وێنای ئەو داهاتووانە دەكات كە ئەگەری ڕوودانیان هەیە و ئەوكات لە نێو ئەم داهاتووانەی كە ئەگەری ڕوودانیان هەیە؛ بە سوودوەرگرتن لە میتۆدە چۆنایەتی و چەندایەتییەكان ڕێتێچووترینیان دەستنیشان دەكات. دواتر لە قەڵەمڕەوی ڕاسپاردن، زانای ئایندەناسی هەوڵ دەدات بە سەرنجدان بە ڕێتێچووترین ڕووداو و ڕەوتەكان كە دەستنیشانی كردوون، بارودۆخ و ڕێوشوێنگەلێك بۆ بەدیهاتنی لەبارترینیان پێشنیار بكات. لەم حاڵەتەدا ئەو شرۆڤانەی كە لە لایەن توێژەری ئایندەییەوە پێشنیار دەكرێن، لایەنی وێناكردنیان نابێت، بەڵكوو لە چوارچێوەی ڕاسپاردەگەلێك بەدەردەكەون كە پەیوەندیی نێوان ئامانج و ئامرازەكان باس دەكەن (پایا، 1382).

 لە سەر ئەم بنەمایە، یەكێك لە گرنگترین گریمانەكانی توێژینەوەی ئایندەیی؛ نیگای گرووپ و زۆرینە بۆ ئایندەیە. بە واتایەكی ڕوونتر: لە ئایندەناسیدا تەنها ڕووبەڕووی داهاتوویەكی دیاریكراو نابینەوە، بەڵكوو هەمیشە شەبەنگێك لە داهاتووەكان لە بەردەم توێژەری سیاسەت و سیاسەتدانەردایە. توێژەرانی ئایندە بە پێشکەشکردنی وێناكردن و ڕاسپاردەكان لە بارەی داهاتوو، بارودۆخێك دەرەخسێنن كە بكرێت لە نێوان شەبەنگی داهاتووە جێگرەوەكاندا[8] كە لە بەردەمیاندایە؛ یەكێك هەڵبژێرن. ئەم هەڵبژاردنە بەستێن بۆ ڕەفتاری كردارگەرایانە و  دەستپێشخەری[9] دەستەبەر دەكات، بەڵام بنەمای ئەم هەڵبژاردنە بوونی وێنەیەك لە ئایندەیە. بە باوەڕی ئەرستۆ هەتا كاتێك وێنەی ئایندە ڕوون نەبێـتەوە، سروشتی حكومەت، كەماڵی شیاویش بە نەناسراوی دەمێنێتەوە (ئەرستوو، 1389(.

 بە كورتی: مەبەست لە ئایندەناسی، ناسینی داهاتوو یان خوێندنەوەی ئایندەی لواو و شیاوەكانی كۆمەڵگەیەكە.  زانیاریی سەرەتایی ئێمە بۆ ئەم خوێندنەوە مێژوو و دۆخی ئاراییە لە سیستمە دینامیكە باوەكانی ناسینی سەرەتایی بۆ پێشبینیكردنی داهاتووە، هەر چەندە لە بارەی سیستمەکان كە دینامیكیان تا ڕادەیەك جیاوازە، تەنانەت بە ناسینێكی سەرەتایی دەتوانن ڕابردوو دەستنیشان بكەین. بەڵام لە بارەی سیستمە كۆمەڵایەتییەكان، ناسینی بارودۆخی ئارایی؛ ڕابردووش لەخۆ دەگرێت. لە ناسینی بارودۆخی هەنووكەییدا ناتوانین ڕابردوو دەستنیشان بكەین، هەر چەندە بتوانین دۆخی گشتیی ئەو مەزەندە بكەین. بەڵام ناسینی ڕابردوو، ئایندە لواوەكان سنووردار دەكاتەوە. بۆیە بە ئەگەری زۆر دەتوانین بڵێین كە كۆمەڵگەی ئێمە، هەر چەندە ڕابردووی دەناسین، كۆمەڵەیەك لە داهاتووەكان چاوەڕوانیەتی. ئەمە كە كام یەك لەم داهاتووە لواوانە ڕوو دەدەن، بەستراوەتەوە بەو هەنگاوانەوە كە ئێمە ئێستا یان لە داهاتوودا دەیبینین. بۆیە ڕابردووی هەر ئیتنیكێک گۆڕانكاریی ئایندەی ئێتنیك دەستنیشان دەكات (منصوری، 1377).

 لە گرنگترین ئامانجەكانی توێژینەوەی ئایندە، دەتوانین ئاماژە بەمانەی خوارەوە بدەین:

١. خوێندنەوەی داهاتووە لواوەكان

٢. تاوتوێکردنی داهاتووە ڕێتێچووەكان

٣. تاوتوێکردنی وێنەكانی ئایندە

٤. خوێندنەوەی بنەما مەعریفییەكانی توێژینەوەی ئایندەیی

٥. تاوتوێکردنی بنەما ئاكارییەكانی توێژینەوەی ئایندەیی

٦. ڕاڤەكردنی ڕابردوو و دەستنیشانكردنی ئێستا

٧. تێكەڵكردنی زانست و هەڵسەنگاندن بۆ دیزانكردنی هەنگاوە كۆمەڵایەتییەكان

٨. زۆربوونی بەشداریی جەماوەری لە دروستكردنی وێنەی داهاتوو و دیزاینكردنی

٩. برەوپێدان بە وێنەی شیاوی ئایندە و پشتیوانیكردن لەو

٤. بابەتە گرنگەكان كە لە ئایندەناسیدا دەخرێنە بەر باس

 تا ڕادەیەك توێژەرانی ئایندەیی خوێندنەوە بۆ هەر بابەتێك دەكەن و بە ئینتیمایەك كە بۆ ئاڕاستەی گشتگیر بین و سیستمێک هەیانە، پەیوەندیی نێوان  بگۆڕەكانی پانتاییەك لە ژیان لەگەڵ پانتاییەكانی دیكەدا تاوتوێ دەكەن. بەمەیشەوە هەندێ لە بابەتەكان نیگاكان بەرەو لای خۆیان ڕاكێشاوە. ئەم بابەتە گرنگانە بریتین لە:

پرسی قەیرانە گەورە جیهانییەكان، ئاشتی، مشتومڕ و شەڕ، كۆتاییهاتنی بەریەككەوتنی خۆرئاوا و خۆرهەڵات و شەڕی سارد، سیستمی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان و حكومەتكردن بەسەر جیهاندا، ڕەوتە جیهانییەكانی ئابووری، ڕەوتە جیهانییەكانی سیاسەت، فرەپارچەیی كۆمەڵایەتی، دیسان ئافراندنەوەی كۆمەڵایەتی و كاریگەریی تەكنەلۆژیای نوێ لە سەر ژینگە، ڕەوتەكانی پەروەردە و فێركردن، پارادایمە نوێیە زانستییەكان، گۆڕینی پارادایمە كولتووری و دابونەریتە مەعنەوی و ئایینەكان و ڕەوتەكانی پەیوەندیدار بەوان.

٥. میتۆدلۆژیای ئایندەناسی

 بەسوودبوونی میتۆدەكانی ئایندەناسی، دۆزینەوە، ئافراندن، تاقیكردنەوەی ڕوانگەكان و ئایدیالە شیاو و لواوەكانی داهاتووە. بوونی ئایدیالێك بۆ داهاتوو لە گرتنەبەری سیاسەت، ستراتیژی و پڕۆگرامەكان دەتوانێت ئەگەری ڕوودانی داهاتوویەكی شیاو زۆرتر بكات. ئەگەر ئەم ئایدیالانە بە میتۆدی زانستی تاقی نەكرێنەوە، زیانێكی لێ دەكەوێتەوە كە سەرچاوە لە ئاڕاستەكردنی تاكەكان بەرەو ئامانج و پڕۆگرامە نەلواوەكانە. بە میتۆدەكانی پێشبینی دەتوانین هۆكارگەلێك كە ببێتە هۆی دروستكردنی تێكدانی پڕۆگرامەكان و دەستڕانەگەیشتن بە ئامانجەكان، دەستنیشان بكەین. گرنگترین هۆكاری كەڵكوەرگرتن لە میتۆدی زانستی لە ئایندەناسی ئەمەیە كە دەستنیشانی بكەین چ شتگەلێك بۆ بڕیارێكی دروست پێویستە. بە یارمەتیی زانیارییەكان، دەتوانین گریمانەكان دەستنیشان بكەین بۆ ئەوەی تاقی بكرێنەوە و لە حاڵەتی پێویست بگۆڕێن.

میتۆدی جۆراوجۆر لە توێژینەوەی داهاتوو و ئایندەبینی بەكار دەهێنرێن. ژمارەیەك لە میتۆدەكان زۆرتر لە ئایندەناسیی زانست و تەكنەلۆژیا شیاوی بەكارهێنانن، بۆ نموونە شیكاری تۆماركردنی داهێنانەكان. لە بەرانبەردا ژمارەیەك میتۆد كە خەسڵەتی كۆمەڵایەتییان زۆرترە و لە بوارەكانی كۆمەڵایەتی و سیاسی بەكار دەهێنرێن، بۆ نموونە میتۆدی سیناریۆنووسین و دۆلفی. دەتوانین جۆرەكانی میتۆدی توێژینەوەی ئایندە دابەش بكەین بەسەر دوو گرووپی گشتیدا:

میتۆدە بەهاییەكان[10]:  ئەم میتۆدانە لە سەر بنەمای بەهاكان یان نۆرمەكانن. لێرەدا ئەم پرسیارە دێتە ئاراوە كە چ داهاتوویەكمان دەبێت؟ یان ئەوەی كە چ شتێك بۆ ئێمە شیاوە؟ میتۆدە بەهاییەكان زۆر ڕاسپێردراون و بە هەڵسەنگاندنی ئامانجی پێویستییەكان و ئینتیماکانی داهاتوو دەست پێ دەكەن و  بۆ ئێستا دەگەڕێنەوە.

میتۆدەكانی گەڕان و دۆزینەوە[11]:  بەم میتۆدانە دەستنیشان دەكرێت كە ئەگەری هەیە چ شتێك ڕوو بدات. ئەم میتۆدانە لە بنەمایەكی مەعریفیی پتەوەوە دەست پێ دەكەن و بەرەو داهاتوویەكی دیاریكراو ئاڕاستە پەیدا دەكەن.

٦. سیاسەتڕێژیی گشتی

 لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەمی زایینی بەرەو سەر، سەرەتا لە ویلایەتە یەكگرتووەكان و دواتر خۆرئاوای ئەورووپادا، لقێكی نوێ بە ناوی سیاسەتڕێژیی گشتی[12] هاتە نێو بواری زانستە سیاسییە هاوچەرخەکانەوە. بەڵگەش بۆ ئەم وتە، بڵاوكردنەوەی سەدان و هەزاران توێژینەوە و لێكۆڵینەوە لەم بوارەوە لە لایەن پسپۆڕانی لەم لقە نوێیەدا (جان كلاود[13]، 1985)، ژمارەیەكی زۆر گۆڤاری پسپۆڕیی ئەم لقە لە ئەمەریكا و خۆرئاوای ئەورووپا و هەروەها ژمارەیەكی زۆری قوتابخانە، كۆلێژ و زانكۆكانی جیهانە كە بە پێی پسپۆڕی لەم بوارەوە كاریان دەكرد. بۆیە لقێك زیاد كرایە سەر لقە سەرەكییەكانی زانستە سیاسییەكان.

 لە ڕوانگەی بێرور و دولیۆنەوە[14]، سیاسەتڕێژیی گشتی بەرهەمی گۆڕانكاریی هەندەکی و هێدی و ئارام لە لقێكی كلاسیكیی ئاكادێمیك نییە، بەڵكوو دروستكردنی بەستێنێكی نوێیە كە لەودا دەتوانین سەیری گۆڕانكاریی بنەمایی لە ئاسۆ، ئاڕاستە و میتۆدی لێكۆڵینەوە بكەین (1983، ص6).

 لە كاتی ڕۆیشتنە نێو پانتایی سیاسەتڕێژیی گشتییەوە، توێژەر ئەم پرسیارە دەکات: كە چ كەسێك حكومەت دەكات و چلۆن؟ پشتگوێ دەخات بۆ ئەوەی وەڵامی ئەم پرسیارە بداتەوە كە چلۆن و لە ڕێگەی چ كەسێكەوە ڕێبازێك یان سیاسەتێكی گشتی ئامادە و جێبەجێ دەكرێت؟ (لاگرویی[15]، 1998، ص437).

لە سەر بنەمای پێناسەی فیلیپ بێروی مامۆستای زانستە سیاسییەكانی زانكۆی سوربۆرن، سیاسەتڕێژییە گشتییەكان ڕەنگدانەوەی ویستی حكومەت لە پراكتیك (یان دووریگرتن لە پراكتیك)ە و دەتوانین ئەوان وەك كۆمەڵەیەكی پێكهاتەیی و پەیوەندیداری پێكهاتوو لە ئامانج، بڕیار و كردارەكان كە شیاوی دانەپاڵی ویستی گشتی لە ئاستی لۆكاڵی، نەتەوەیی و نێودەوڵەتین؛ لەبەرچاو بگرین.

لاورێنس لووێل[16]؛ خاوەنی كورسیی زانستە حكومییەكانی زانكۆی هارڤارد و سەرۆكی ئەنجوومەنی زانستە سیاسییەكانی ئەمەریكا، لەو یەكەمین كەسانەیە كە لە ساڵی ١٩١٠دا هاوكارانی خۆی بۆ ئەزموونكردن و پراكتیزەكردنی خوێندنەوە لە بواری زانستە سیاسییەكان دەدات. ئەو دەڵێت: “ئێمە لەو باوەڕەداین تاقیگەی زانستە سیاسییەكان و شوێنی سەرەكی بۆ بینینەوەی سەرچاوەی نوێ، كتێبخانەیە. بەڵام بە گشتی كتێبەكانی دیكە سەرچاوەی سەرەكیی زانستە سیاسییەكان نین، بە هەمان شێوە كە ئەوان سەرچاوەی سەرەكیی زەویناسی یان ئەستێرەناسی نین. گرنگترین تاقیگە بۆ ناسینی كاركردی ڕاستەقینەی دامەزراوە سیاسییەكان كتێبخانە نییە، بەڵكوو دنیای دەرەوە و هەستپێكراوی ژیانی سیاسییە. لێرەدایە كە دەبێت سەرقاڵی گەڕان و خوێندنەوەی دیاردەكان بین و لە سەر بنەمای ئەم جۆرە خوێندنەوانەیە كە ئێمە دەتوانین لە چاوەڕوانیی گەورەترین یارمەتیدەری پەرەسەندنی زانستەكان بین (ملكی فر و همكاران، 1385، ص112).

لقی سیاسەتڕێژیی گشتی هاوڕێ لەگەڵ خوێندنەوەی بەكارهێنانی، پراكتیكی و ئەزموونی كاركردی دەوڵەتمەرداندا،زەمینە بۆ دروستكردنی پەیوەندیی نێوان زانستە سیاسییەكان و لقە سەرەكییەكانی دیكەی زانستە كۆمەڵایەتییەكان وەكوو ئابووری، كۆمەڵناسی، مێژوو و تەنانەت فەلسەفە و ئێتنۆگرافیا بۆ ناسین و باشتركردنی ڕێبازەكان و سیاسەتڕێژییەكان دەستەبەر دەكات (سەرچاوەی پێشوو).

ژمارەیەك لە میتۆدناسەكان، وەكوو مادلێن گراوتێز[17]، هەمیشە جەختیان لە سەر پێویستی و گرنگیی دروستكردنی پەیوەندییەكی وەها لە نێوان لقە جۆراوجۆرەكانی زانستە كۆمەڵایەتییەكان كردووتەوە.

 پانتایی گشتی وەكوو پانتاییە زانستییەكانی دیكە هەڵگری دوو ئاڕاستەی بنەمایی و جیانەكراوەیە: بابەت[18] و میتۆد[19].

بابەتی سیاسەتڕێژیی گشتی؛ حكومەتە. دوای جێبەجێكردنی سیاسەتە كێنزییەكان[20] لە بواری ئابووری لە ساڵەكانی ١٩٣٠ بەرەو سەر و هەروەها پەرەسەندنی حكومەتی خۆشگوزەران لە ساڵی (١٩٥٠)کان، حكومەت گەورە و گەورەتر بووە و كەمتر بەستێنێك لە ژیانی كۆمەڵایەتی دەتوانین لەبەرچاو بگرین كە لەودا دەستتێوەردانی حكومەتی ڕوو نەدات. دابینكاریی كۆمەڵایەتی، نەخۆشخانەكان، قوتابخانەكان، زانكۆكان، پیشەسازی، وزە، ژینگە، ڕێگاكانی پەیوەندی، كاركردن، كشتوكاڵ، دەریاكان و پەیوەندیی تەلەفۆن؛ پێكهێنەری ژمارەیەك لەم بەستێنانەن.

میتۆد لە سیاسەتڕێژیی گشتی، دەربڕی شێوازی شیكاریی چۆنیەتیی بەڵگاندنەكان و دروستكردنی پەیوەندییەكی دوور لە نێوان بابەتە گشتی و بەستێنە تایبەتە بابەتییەكانە.  هاوڕێ لەگەڵ میتۆد، شرۆڤەكار هەوڵ بۆ دابەشكردن و سادەكردنی كاركردی ئاڵۆزی حكومەت و تاوتوێکردن و ڕاڤەكردنی زانستی ئەو دەدات.

 لە پانتایی سیاسەتڕێژیی گشتی، دوو مۆدێلی شیكاریی ستراتیژیك و شیكاریی قۆناغی چوارچێوە شیاوەكان لەم بەستێنەدا خستووەتە بەردەمی.

٧. هەڵسەنگاندنی سیاسەتڕێژیی گشتی

كردار و چالاكییە حكومییەكان؛ چ ئەنجامگەلێكی لێ دەكەوێتەوە؟ سیاسەتڕێژییە گشتییەكان؛ چ كاریگەرییەک لە سەر پانتاییەك دادەنێن كە جێبەجێ كراون؟ سیاسەتەكانی حكومەت لە بواری خەبات لەگەڵ ئالوودەبوون بە ماددەی هۆشبەر، كاركردنی گەنجان، خانوو، ئابووری، كولتوور، تەندروستی و…؛ كە پێویستی بە تێچوونێكی بەرچاو لە بودجەی نەتەوەیی هەیە تا چەندە جێبەجێ كراوە و وەڵامی چارەسەركردنی كێشەیان داوەتەوە!

 لە ساڵی (١٩٥٠)کان و دواتر، كەم كەم هەڵسەنگاندنی كاركردیی حكومەتەكان و سیاسەتە گشتییەكان لە ڕێگای حكومەتەكان یان پەرلەمانەكان بە تایبەت لە بواری ڕێبازە بنەماییەكاندا بە شێوەیەكی سیستەماتیك ڕوو دەدات. لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا، فەرمانگەی وردبینیی گشتی لە ژێر چاودێریی كۆنگرێس بۆ كۆنتروڵكردن و هەڵسەنگاندنی كارامەیی حكومەتی فیدراڵ و حكومەتە ویلایەتییەكان بووە و ڕاپۆرتەكانی ئەم فەرمانگە وەك پێوەری پێناسەی بودجە بۆ پڕۆژە جیاوازە حكومەتییەكان بەكار دەبرێن (لۆك ڕوبیان، 1983). هەر چەندە ژمارەیەك ڕاپۆرتی فەرمانگەی وردبینیی گشتی دەتوانێت پشتڕاستكەرەوەی پڕۆژەكان بێت و داوای بەردەوامییان بكات، بەڵام زۆربەی كات كۆنگرێس ڕاپۆرتەكانی پێ باش بوو كە ڕەخنەی لە پڕۆژە حكومییەكان گرتووە، یان لە پەیوەندی لەگەڵ ئەواندا بۆچوونی نەرێنی پێشكەش دەكەن بۆ ئەوەی بەم شێوەیە خاڵە لاوازەكانی سیستمی حكومەتی ڕوون بكەنەوە (لۆك ڕوبیان، 1983، ص625). لە دۆخێكی وەهادا لە لایەكەوە لە جیاكردنەوەی هێزەكاندا  هاوسەنگیی دروست كردووە و لە لایەكی دیكەوە حكومەتە فیدراڵ و ویلایەتییەكانی بۆ هەڵسەنگاندنی سیاسەتەكانی خۆی ناچار دەكات كە كۆمەڵەی ئەم چالاكییانە دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی چۆنایەتیی ڕێبازەكان و هەروەها ژمارەیەكی زۆر سەرتر هەڵسەنگێنراون (اریك مانیر، 1992، ص22). لە فەرەنسادا و لە سەرەتای ساڵی ١٩٩٠دا، هەڵسەنگاندنی سیاسەتڕێژیی گشتی بە دروستكردنی دامەزراوەكانی خوارەوە ڕەسمیەتی پەیدا كرد:

 كۆمیتەی نێوان وەزارەتەكانی هەڵسەنگاندن بۆ سەرۆكایەتیی سەرۆكوەزیر و ئەندامیەتیی وەزیرە سەرەكییەكان (وەزیری ئابووری و دارایی، وەزیری ناوخۆ، وەزیری بەرپرسی چاكسازیی كارگێڕی، وەزیرگەلێك كە بڕیاری كاری كۆمیتە؛ پێویستی بە ئامادەبوونیان هەیە) لە ئەستۆدایە. ئەم كۆمیتە بەرپرسایەتیی پەرەسەندن و هەماهەنگیی پڕۆگرامەكانی حكومەت لە بواری هەڵسەنگاندن و دەستنیشانكردنی پڕۆژەكانی هەڵسەنگاندنی لە ئەستۆدایە.

سندووقی نیشتمانیی پەرەسەندنی هەڵسەنگاندن، بودجەی پڕۆژەكانی هەڵسەنگاندن كە لە لایەن كۆمیتەی سەرەوە پەسەند كراوە؛ دابین دەكات.

ئەنجوومەنی نیشتمانیی هەڵسەنگاندن لە سەر بنەمای فەرمانی ٢٢ی كانوونی دووەمی ١٩٩٠ی ئەنجوومەنی زانستیی هەڵسەنگاندن، دەبێت بەستێنەكانی پەرەسەندنی میتۆدەكانی هەڵسەنگاندن هەموار بكات و لە بارەی هەڵسەنگاندنی چوارچێوە سەرەكییەكانی زانستی و پراكتیكی پێناسە بكات. ئەنجوومەنی زانستیی هەڵسەنگاندن پێك هاتووە لە ١١ ئەندام، كە لە ڕێگەی سەرۆككۆمار و لە سەر بنەمای تواناكانیان لە بواری زانستە ئابووری، كۆمەڵایەتی یان كارگێڕی و هەروەها هەڵسەنگاندنی سیاسەتڕێژیی گشتی دادەنرێن. ئەنجوومەن لە بواری هەڵسەنگاندنەوە دوو ڕاپۆرت پێشكەش دەكات: ڕاپۆرتی یەكەم، پێش لە پەسەندكردنی پڕۆژەی هەڵسەنگاندن و بارودۆخی جێبەجێكاریی ئەو دەكات. ڕاپۆرتی دووەم، كە هاوكات لەگەڵ ئەنجامەكانی هەڵسەنگاندندا بڵاو دەكرێتەوە، چۆنایەتیی خوێندنەوە و لێكۆڵینەوە كراوەكان لە بواری هەڵسەنگاندندا شیكاری دەكات.

هەر چەندە پسپۆڕانی سیاسەتڕێژیی گشتی و فەرمانگەی كاروباری حكومی لە پەیوەندی لەگەڵ پێویستیی هەڵسەنگاندنی سیاسەتڕێژییەكاندا بۆ باشتركردنی كاركردیی حكومەتی، زۆربوونی كارامەیی ئەو و هەروەها دروستكردنی دەستپێوەگرتن لە بودجەی وڵاتیش هاوباوەڕن، بەڵام ناتوانین هاوڕابوونی ئەم بۆچوونە بە پێناسەكردنی ئەوان لە هەڵسەنگاندن و ئامانجەكانی ئەو بگشتێنین.

٨. پێویسترین داڕشتنی ئایندەناسی لە خوێندنەوە سیاسییەكاندا

پێش لە پێشکەشکردنی قۆناغەكانی پڕۆسەی داڕشتنی ئایندەناسی لە خوێندنەوە سیاسییەكاندا، ڕووبەڕووی ئەم پرسیارە دەبینەوە كە بۆچی ئایندەناسی بۆ سیستمێكی سیاسی پێویستە؟ لە وەڵامدا دەبێت بڵێین بە سەرنجدان بە نەبوونی هەماهەنگی لە نێوان بژاردە سیاسییەكاندا، نەبوونی هەستی هاوبەش و سەرلێشواوی لە بارەی ئامانجەكان، ناڕەزایەتی لە دەستكەوتەكان و ڕەوتە بەردەستەكان، دەستەبەركردنی بنەمایەك بۆ بەشداریی گشتی، دروستكردنی بەستێن بۆ گەیشتن بە دۆخێكی شیاو لە چەمكە سیاسییەكان، ئامادەیی بۆ بارودۆخی زاڵ بەسەر داهاتوو و ناسینی دەرفەتەكانی بەردەمی، وێناكردنی توێژینەوەیەكی ئایندە و ناسینی داهاتوو؛ زەروورییە.

لە كۆماری ئیسلامیی ئێران، میتۆدی ئایندەناسی لە خوێندنەوە سیاسییەكان و داڕشتنی سیاسەتە گشتییەكان وەك بەڵگەی بەكارهێنان پێویستە، چونكە لە ساڵی ١٩٩٩دا لە نووسینگەی ئەنجوومەنی دیاریكردنی بەرژەوەندییەكانی ڕژێم (مجمع تشخیص مصلحت نظام) بۆ هاوئاڕاستەكردنی سیاسەتە گشتییەكان، پێویستیی وێناكردن و شرۆڤەكردنی ئاسۆیەكی ڕوون لە داهاتووی ئێران دەستنیشان كرا.

٩. بەكارهێنانی ئایندەناسی لە زانستە سیاسییەكاندا

گرنگیی وێنەی داهاتوو[21] بە ڕادەیەكە كە توێژەرانێكی داهاتوویی وەكوو جیمس داتۆر[22] و  فرێد پلاك بانگەشەی ئەوە دەكەن وێنەی ئایندە بەردی بناغەی ئایندەناسی بووە و  لە حاڵەتێك كە ڕێكخراو، نەتەوە و شارستانیەتێك وێنەیەكی لە داهاتوو نەبێت، مەحكوم بە لەنێوچوونە (داتۆر، 2002). چەمكی یۆتۆپیا[23] كە لە زمانی فارسی بە شاری ئایدیال (آرمانشهر) وەرگێڕدراوە، یەكێك لە گرنگترین چەمكەكانی پەیوەندیدار بە وێنەی داهاتوو شیاوە (مطلوب).

بە باوەڕی تۆماس سپراگنێس[24]، ئۆتۆپیا بەرجەستەكردنی زانا و بیرمەندی زانستی سیاسەت لە كۆمەڵگای نۆژەنكراو بووە و پێشاندەری داهاتووە.  ئەو جەخت دەكاتەوە كە تیۆرڤانی زانستی سیاسەت؛ ئازاد نییە لە وێناكردنە شیرینەكاندا غەرق ببێت. بە واتایەكی ڕوونتر: ئەم بیركردنەوە لە بارەی ئایندە لە ڕەگەزی خەیاڵپڵاوی و خەیاڵگەرایی نییە، بەڵكوو پەیوەندیی توندی لەگەڵ واقعیەتەكاندا هەیە. بە واتایەكی ڕوونتر: دەبێت وێنەی داهاتوو ڕەپاڵدانی ئیمكانیاتی ڕاستەقینە و تواناییە حەقیقییەكانی ژیانی مرۆیی بووە و پشتی بە ژیانی ڕاستەقینەی تاكەكان لە كۆمەڵگەدا بەستبێت (سپراگنێس، 1385).

خاڵی گرنگ ئەوەیە كە هەتا كۆتایی سەدەی هەژدەیەم ئۆتۆپیا بە تایبەت لە بەرهەمی كەسانێك وەكوو تۆماس مۆر[25] بە شوێنێك دەگوترا كە لە بواری جوگرافیاوە لە كۆمەڵگای ئارایی زۆر دوور بوو، بەڵام لە بواری كاتەوە لەگەڵ كۆمەڵگای ئاراییدا هاوكات بووە. بۆ نموونە: ئۆتۆپیای مۆر لە دوورترین ناوچەی ناسراوی ئەورووپادایە و گەشتیارێكی خەیاڵی، زۆرتر بە پاپۆڕ ئەگەری گەشتكردنی بۆ شوێنی دوورەدەست كە لەوێدا كەسانێكی نامۆ و جیاواز لەگەڵ مرۆڤە ئاساییەكاندا دەژین؛ گەشت دەكات و بۆ ماوەیەك لەوێدا دەژیا. دواتر ئەم گەشتیارە کە دەگەڕێتەوە بۆ ئەورووپا بۆ ئەوەی لەگەڵ هاوڕەگەزەكانی خۆیدا لە بارەی خەڵك، كۆمەڵگە و كولتووری ئەو ئۆتۆپیایە قسە بكات. لەم وێنەسازییەی گەشتیاری خەیاڵی، ڕەخنە لە كۆمەڵگەی باوی ئارایی دەگرێت و ئەوەی كە هەیە لەگەڵ ئەوەی كە ئەگەری هەبوو هەبێت یا دەیتوانی وەها بێت و لە ئۆتۆپیا بە شێوەی زۆرباڵا هەیە؛ بەراورد دەكات (بێل، 1996).

لە كۆتایی سەدەی هەژدەیەم چەمكی ئۆتۆپیا تووشی گۆڕانكاری بوو، ئەم گۆڕانكارییە تێپەڕبوون لە شوێن بۆ كات بوو. بە واتایەكی ڕوونتر: بارودۆخی شوێنی ئۆتۆپیا گۆڕانی بەسەردا هات و لە جیاتیی ئەوەی بە شوێنێكی جوگرافیایی دیكە لە هەمان كاتدا بەكار بێت، بە هەمان شوێن، بەڵام لە كاتی داهاتوو بەكار دەهات. لە لایەكی دیكەوە گۆڕانكارییەكانی پەیوەندیدار بە ئۆتۆپیا، بەهێزكردنی ئەم هزرە بوو كە وێنەی داهاتوو شیاوی دەستپێڕاگەیشتنە و مرۆڤ دەتوانێت بە دانانی پلان دەستی پێ ڕابگات (بێل، 1996).

 لەم ڕووەوە، هارولد لاسول[26]، لە پێشڕەوانی زانستی سیاسەت، پێویستیی وێنەسازیی لە پانتایی زانستە سیاسییەكان وەك هەنگاوێكی گرنگ لە دەستڕاگەیشتن بە داهاتووی شیاو خستە بەر باس. ئەو بۆ پێشكەوتنی مەبەستی خۆی، واتە تێكەڵكردنی زانستە سیاسییەكان لەگەڵ توێژینەوەی داهاتوویی، پێنج مەرجی خوارەوەی لەبەرچاو گرت (بێل، 2003):

١. شەفافكردنی ئامانج و بەهاكان

٢. وێناكردنی ڕەوتەكان

٣. شرۆڤەكردنی بارودۆخەكان

٤. وێنەسازی بۆ داهاتووە لواوەكان و ڕێتێچوو لە حاڵە‌تی بەردەوامیی سیاسەتە ئاراییەكان

٥. داهێنان، هەڵسەنگاندن و هەڵبژاردنی بژاردەی بەدیلی خاوەن ڕێباز

  زانستی سیاسەت ناوەرۆكێكی ئایندەئەندێشی[27] و ئایندەبینیی[28] هەیە. بە باوەڕی لاسول، بڕیاردان و دانانی ڕێباز بابەتێكی ئایندەگەراییە. بڕیاردان و دانانی ڕێباز پێویستی بە دروستكردنی وێنەگەلێك لە واقعیەتە بەدیلەكان و دواتر هەڵبژاردنی یەكێك لەو وێنانە وەك وێنەی شیاوە. لەم ڕووەوە، زۆربەی توێژەرانی ئایندە وەك وندێل بێل[29] لە تاوتوێکردنی ڕیشەكانی بیچمگرتن و گۆڕینی ئایندەناسی وەك زانست، ڕۆڵی زانستە سیاسییەكان و وانەكانی ئەم زانستە بە گەورە دەزانن (بێل، 2003).

١٠. ئایندەناسی و ئایندەبینی

 مێتۆدەكانی ئایندەبینی و ئایندەناسی زۆر هاوشێوەی یەكترن، هەر بۆیە لە هەندێ بابەت ئەم دوو وشە وەك هاوواتا بەكار دێن. گرووپی كاری یەكێتیی ئەورووپا، ئایندەگرافیا بە شێوەی هەموو چالاكییەكانی پەیوەندیدار بە تێفكرین لە بارەی ئایندە، تاوتوێکردنی ئایندە و بیچمپێدان بە ئایندە، پێناسە دەكات (هلێگ[30]، 2002). لە هەمان كاتدا ئایندەگرافیا زۆرتر لە بواری خوێندنەوەی ئایندەیی زانست و تەكنەلۆژیا و هەروەها خوێندنەوەی ئایندەیی كۆمپانیاكان برەوی هەیە. لە ئاستی گەورە و نیشتمانی و هەروەها لە پرسە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان، وشەكانی ئایندەناسی و لێكۆڵینەوە زۆرتر بەكار دەهێنرێن. ڕەنگە لەبەر ئەم هۆیەیە كە ژمارەیەك لە بیرمەندانی ئایندە، ئایندەگرافیا بە بەشێك لە توێژینەوەی ئایندە دەزانن (ناظمی، قدیری، 1384).

١١. توێژینەوەی ئایندەیی، پلاندانان و سیاسەتڕێژی

هەرسێک توێژینەوەی ئایندەیی، پلاندانان[31] و سیاسەتڕێژی، بە شێوەیەك باسی ئایندە و ڕێكخراو یان دامەزراو دەكەن كە خوێندنەوەیەكی ئایندەناسی پێش دەخات یان بۆ پەرەسەندنی خۆی پلان و سیاسەت دادەنێت. هەر چەندە پلان و سیاسەتڕێژی خۆی دوو بواری جیاوازن، بەڵام لە بەراورد لەگەڵ توێژینەوەی ئایندەدا دەتوانین ئەو دووە لە ئاڕاستەیەك و ئایندەناسی لە لایەكی دیكە دابنێین. ژمارەیەك لە جیاوازییە گرنگەكان لە نێوان ئەم چەمكانە بە شێوەی خوارەوەیە (عنایت اللە، 2007).

قۆناغی پلاندانان و سیاسەتڕێژی (١ هەتا ٥ ساڵ) لە بەراورد لەگەڵ خولی ئایندەناسیدا (٥ هەتا ٥٠ ساڵ) كورتماوەیە.

پلاندانان و سیاسەتڕێژی زۆرتر باسی پێشبینیی ئایندە دەبێت، لە كاتێكدا كە ئایندەناسی زۆرتر ئاڕاستەی دروستكردنی ئایندەیە.

 توێژەرانی ئایندەیی پرسیارگەلێكی بنەماییتر دەخەنە بەر باس و تەنانەت پرسیار لە سەر گریمانەكان دروست دەكەن، لە كاتێكدا كە پلاندانان و سیاسەتدانان زۆربەی كات گریمانە سەرەكییەكانی ڕێكخراو لە پێشڕا پەسەند دەكەن.

لە پلاندانان و سیاسەتڕێژی؛ هۆكاری گرنگ بەڕێوەبردنی ڕێكخراوە، بە شێوەیەك كە پلاندانەران و سیاسەتدانەران زۆرتر هەوڵ دەدەن ئامانجەكانی بەڕێوەبەری لە پڕۆگرامەكانی ئایندەدا بەدواداچوونیان بۆ بكەن، لە كاتێكدا كە لە ئایندەناسیدا خاوەنی بەرژەوەندی بە شێوەیەكی تایبەت سەرنجی پێ دەدرێت و تاوتوێی دەكەن.

زۆربەی خەڵك یەكەی كەسب و كار و حكومەتەكان لە كاتی پلاندانان، لانی زۆر چوار هەتا پێنج ساڵی داهاتوو لەبەرچاو دەگرن، بەڵام سیاسەتمەداران هەتا هەڵبژاردنی داهاتوو و یەكەی كەسب و كار هەتا پێنج ساڵی داهاتوو. لە كاتێكدا كە خێرایی گۆڕان سەرسوڕهێنەرە، لەبەرچاوگرتنی داهاتوویەكی زۆر دوور و گرنگ دێتە بەر چاو. لە ڕاستیدا ئەوەی ئەمڕۆ دەیكەین، لە ئافراندنی دنیای پێنج هەتا بیست ساڵی داهاتوو كاریگەرییەكی بەرچاوی هەیە. بە پێچەوانەی بەردەوامی و پەیوەندیی ڕابردوو، ئێستا و داهاتوو، تەنها شوێنێك كە دەتوانین بیگۆڕین ئەمڕۆیە.

دیدگای سیستمی و گشتگیر لە بارەی پێگەی ئێمە لە جیهاندا، لە كاتێكدا كە زۆربەی خەڵك بە تایبەت لە خۆرئاوادا، دنیا وەكوو تاكەكان و شتە جیاوازەكان لە یەكتر دەبینن. ڕوانگەیەكی وەها؛ زۆرتر تایبەتمەندیی سەردەمی پیشەسازی و تێفكرین لە سەر بنەمای “فیزیكیی نیوتۆنی”یە. لە كاتێكدا كە توێژەرانی ئایندە جیهان بە پێكهاتوو لە بەشگەلێكی بە یەكتر بەستراو و هەمیشە لە حاڵی گۆڕان دەزانن.

 

١٢. دەرئەنجام

ئایندەناسی بەستێنی شیاو بۆ دروستكردن و ئافراندنی وێنەی داهاتووی شیاو لە خوێندنەوەی زانستە سیاسییەكان بە تایبەت سیاسەتڕێژیی گشتی دەستەبەر دەكات. ئایندەناسی هەمیشە زەینی لێكۆڵەری زانستە سیاسییەكان بۆ ئایندە و تێپەڕین لە دۆخی ئارایی ئاڕاستە دەكات. پەیوەندیی ئایندەناسی وەكوو زانستێكی نێوان بەشی، بە خوێندنەوەی سیاسی لە گۆشەنیگای جیاواز وەكوو خۆجێییكردنی توێژینەوەی ئایندە، ئاسۆ و…؛ شیاوی خستنە بەر باسە. لە وەڵامدانەوە بەم پرسیارە كە ئایندەناسی چ بوارێكی بەكارهێنانی لە سیاسەتڕێژیی گشتیدا هەیە؟ بە سەرنجدان بە بابەتە باسكراوەكان لە بارەی تویژینەوەی ئایندەیی و سیاسەتڕێژیی گشتی، دەتوانین بڵێین كە لە حاڵەتی گشتی، ئایندەناسی و سیاسەتڕێژی لە ئاڕاستەیەكن، بەم جیاوازییەوە كە لە گریمانەكان لەگەڵ یەكتردا جیاوازییەكی بنەماییان هەیە. بە واتایەكی دیكە: ئەگەر لە سیاسەتڕێژیی گشتی و پلاندانانەكان ئایندەناسی بەكار بێنین، دەستمان بە ئەنجام و بەرهەمی زۆرتر لە سیستم ڕادەگات، لە بەر ئەوەی ئایندەناسی سەرقاڵی دروستكردنی ئایندە دەبێت و سیاسەتڕێژییش لە هەناوی خۆیدا بەدووی هەمان ئامانجەوەیە. ئێستا ئەگەر سیاسەتڕێژیی گشتیی وڵاتێک لە سەر بنەمای ئەنجامە دەستەبەربووەكان لە لێكۆڵینەوەی توێژەرانی ئایندەیی ڕێك بخرێن، بێگومان یارمەتییەكی شایانی پێشكەوتن و كاركردیی وڵات یان هەر جۆرە ڕێكخراوێك دەدات. بە تایبەت بەكارهێنانە گرنگەكانی ئایندەناسی لە بواری سیاسەتڕێژی بریتییە لە كاركردنی گەنجان، ڕەوتی پەروەردە و فێربوون، ئابووری، كولتوور، ئاسایش، ژینگە، پرسی سیاسی و سیاسەتی دەرەوە لەگەڵ وڵاتانێكی دیكەدا كە ڕۆڵی زۆر گرنگ و بنەمایی لە چارەنووسی هەر وڵات و حكومەتێكدا دەبێت. ئایندەناسی لە خوێندنەوە سیاسییەكاندا، بەرهەمی بەهاگەلێكی بنەماییە. بەم واتایە كە دەبێت ئایندەناسی بناغەی لە بەها بنەماییەكاندا هەبێت. ئەم بەهایانە هەر چەند بیروباوەڕەكان لەخۆ دەگرێت، بەڵام بۆ گۆڕینی بەها بنەماییەكان پێویستە شێوەی یاسایەك پەیدا بكات و گشتگیر بێت.

 سەرچاوەكان:

١. ارسطو (1389)سیاست. ترجمە، حمید عنایت. تهران: نشر نی.

٢. اسپریگنز، توماس (١٣٨٥)، فهم نظریه‌های سیاسی. ترجمه فرهنگ رجایی. تهران: آگه.

٣. پایا، علی (١٣٨٢)، ملاحظاتی شتاب‌زده در باب معرفت‌شناسی آینده‌پژوهی. در: علی پایا و حسین راغفر.

ملاحظاتی شتاب‌زده در باب معرفت‌شناسی آینده‌اندیشی. نخستین کارگاه آینده‌اندیشی: معرفت‌شناسی. تهران.

مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور و موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه‌ریزی.

 ٤. عبدالرحیم، پدرام و همکاران (١٣٨٨)، آینده‌پژوهی مفاهیم و روش. تهران: مرکز آینده‌پژوهی علوم و فناوری و دفاعی.

٥. ملکی‌فر، عقیل و همکاران (١٣٨٥)، الفبای آینده‌پژوهی. تهران: کرانه علم.

٦. منصوری، رضا (١٣٧٧)، عزم ملی برای توسعه علمی و فرهنگی. تهران: طرح نو.

 ٧. ناظمی، امیر؛ قدیری، روح‌الله (١٣٨٤)، آینده‌نگاری از مفهوم تا اجرا. تهران: مرکز صنایع نوین.

8. Bell, W. (1996). Foundations of futures studies: What do we mean by futures studies? In: Richard A. Slaughter. New Thinking for a New Millennium. London: Routledge.
9. Bell, W. (2003). Foundation of Futures Studies: History, Purposes, and Knowledge

(Human Science for New Era). London: Transaction Publishers.

10. Brewer, G.D. & DeLEON, P. (1983). The foundations of policy analysis. Horne wood, the Dorsey Press.
11. Dator, J. (ed) (2002). Futures Studies in Higher education: Advancing Futures. Wesport CT: Praeger.
12. High Level Expert Group (2002). Thinking the Future: Finla Report. Available at:

www.efmn.info/kb/thinking-debating-shaping.pdf.

13. Inayatullah, S. (2007). Questioning the Future: Methods and Tools for Organizational and Societal Transformation. Tamkang University Press, Graduate Institute of Futures Studies.
14. Jean-Claude, T. (1985). L’analyse des politiques, in Madeleine Grawitz et Jean LECA, Traite de science politique. Paris: PUF, Tome.
15. Lagroye, J. (1998). Sociologie politique. Paris: Presses de la FNSP & Dalloz.
16. Monnuer, E. (1992). Evaluations de I’action des pouvoirs publics. Paris: Economica.
17. Rouban, L. (1983). Le General Accounting Office, recherché sur I ‘evaluation des

politiques publiques aux Etats-Unis. These d’Etat en droit, Paris.

References:

1. Abdul Rahim, P. & et al. (2009). Future Research concepts and methods. Tehran: Future

Center for Science, Technology and Defense Research. [In Persian]

2. Aristotle (2010). Politics. Translated by H.Enayat. Tehran: Ney Publishing. [In Persian]
3. Bell, W. (1996). Foundations of futures studies: What do we mean by futures studies?

In: Richard A. Slaughter. New Thinking for a New Millennium. London: Routledge.4. Bell, W. (2003). Foundation of Futures Studies: History, Purposes, and Knowledge (Human Science for New Era). London: Transaction Publishers.

5. Brewer, G.D. & DeLEON, P. (1983). The foundations of policy analysis. Horne wood, the

Dorsey Press.

6. Dator, J. (ed) (2002). Futures Studies in Higher education: Advancing Futures. Wesport

CT: Praeger.

7. High Level Expert Group (2002). Thinking the Future: Finla Report. Available at:

www.efmn.info/kb/thinking-debating-shaping.pdf.

8. Inayatullah, S. (2007). Questioning the Future: Methods and Tools for Organizational and Societal Transformation. Tamkang University Press, Graduate Institute of Futures Studies.
9. Jean-Claude, T. (1985). L’analyse des politiques, in Madeleine Grawitz et Jean LECA, Traite de science politique. Paris: PUF, Tome.
10. Lagroye, J. (1998). Sociologie politique. Paris: Presses de la FNSP & Dalloz.
11. Malekifar, A. & et al. (2006). The alphabet of Futurology. Tehran: Karaneh Alam.

[In Persian]

12. Mansoori, R. (1998). National determination for scientific and cultural development. Tehran: New design. [In Persian]
13. Monnuer, E. (1992). Evaluations de I’action des pouvoirs publics. Paris: Economica.
14. Nazemi, A. & Ghadiri, R. (2005). Futurism from Concept to Execution. Tehran: New Industries Center.[In Persian]
15. Paya, A. (2003). Accelerated Considerations on Future Epistemology. In: A. Paya & H. Raghfar. Hasty considerations on the epistemology of futurism. The first workshop on futurism: epistemology. Tehran. National Science Policy Research Center and Higher Institute of Management Education and Research and Planning. [In Persian]
16. Rouban, L. (1983). Le General Accounting Office, recherché sur I ‘evaluation des

politiques publiques aux Etats-Unis. These d’Etat en droit, Paris.

17. Sprigens, T. (2006). Understanding political theories. Translation of Rajai culture. Tehran: Agah. [In Persian[

[1] Wales

[2] RAND  Corporation

[3] Futures Studies

[4] Bell

[5] Inayatolloah

[6] Emerging issues analysis

[7] Hybird

[8] Alternative Futures

[9] Proactive

[10] Normative methods

[11] Explorative methods

[12] Politique publique, Public policy

[13] Jean Claud

[14] Brewer & Deleon

[15] lagroye

[16] Lawrence Lowell

[17] Grawitz

[18] Object

[19] Method

[20] Kinsey

[21] Image of future

[22] James Dator

[23] Utopia

[24] Tomas Spragens

[25] Thomad More

[26] Harold Lasswell

[27] Prospective

[28] Looking Forward

[29] Wendell Bell

[30] Hleg

[31] Planing