كوردی
مەنهەجی خوێندن لە حوجرەكانی كوردستان
د. عابد پشدەری
پێشەكی
كورد؛ یەكێكە لە گەلە دێرین و ڕەسەنەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، لەگەڵ ئەوەی بەدرێژایی مێژوو ڕووبەڕووی زۆرترین كۆژان و جەنگ و ماڵوێرانی بووەتەوە؛ كه‌چی هەرده‌م توانیویەتی بەرەنگاری ئاستەنگەكان ببێتەوە و پارێزگاری لە زمان و فەرهەنگ و كولتووری ڕەسەنی خۆی بكات.
لەو چركە ساتەوەش كە ئیسلام گەیشتووەتە سنووری كوردستان؛ گەلی كورد ئەو ئایینەی قبووڵ کردووە و شانبەشانی گەلانی جیهان؛ رۆڵێكی گەورە و بەرچاوی گێڕاوه لە بونیادنانی شارستانییەتی ئیسلامی و بەرەوپێشبردنیدا، هاوكات بەشدارییەكی گرنگیشی هەبووە لە خزمەتكردنی تەواوی زانستە شەرعیی و زانستە عەقڵی و لۆژیكییەكاندا. بوونی ئەو هەموو مزگەوت و حوجرە و تەكیە و خانەقایەش، گەواهی دڵسۆرزی و خەمخۆری گەلی كوردە سه‌باره‌ت به ئیسلام.
لەلایەكی دیكەشەوە مزگەوت و حوجرەكان هه‌تا سەرەتای سەدەی رابڕدووش، تاكە مەڵبەندی زانستی و مەعریفی بوون لە سەرتاسەری كوردستاندا و دەیان زانا و شاعیر و ئەدیب و فەیلوسوفیان پێگەیاندووە و بوون بە چرایەكی ڕوناك و ئەستێرەیەكی گەش لە ئاسمانی زانست و زانیاریدا.
لە حوجرەكانی كوردستان – شانبەشانی ناوەندە فیكری و مەعریفییەكانی وڵاتانی ئیسلامی وەك میسر، شام، حیجاز و مەغریب؛ تەواوی زانستە ئیسلامییەكانی وەك: نەحو و سەرف، ڕه‌وانبێژیی، كەلام، فەلسەفە، ژیربێژی-لۆژیك، فیقهـ، ئوصوڵی فیقهـ، فەلەكناسی، جه‌بر و ڕیازیات، تەفسیر و فەرموودە، لە دووتوێی میتۆدێكی چڕوپڕدا خوێنراون و فەقێ و مەلای كورد ساڵه‌های ساڵ تەمەنیان لە خوێندنی ئەم زانستانەدا بەسەر بردوە.
له‌به‌رئه‌وه پێویستە ئەوەیش بخه‌ینه‌ڕوو كە پرۆسەی خوێندن لە حوجرەكانی كوردستان بە شێوەی پلەبەندی بووە و هەر زانستە و لە قۆناغێكی دیاریكراودا خوێنراوە، كە سەرەتا بە نەحو و سەرف دەستی پێکردووە و دواتر زانستی ژیربێژی و پاشان هه‌ریه‌ك له زانسته‌كانی كەلام و ڕه‌وانبێژی لە دوا قۆناغەكانیشدا ئوسوڵی فیقهــ؛ خوێندراوە.
وه‌لێ ئەوەی جێگەی هەڵوێستەكردنە زانایانی كورد بایەخی زیاتریان بە خوێندنی زانستە عەقڵییەكانی وەك: ژیربێژی، فەلسەفە و كەلام، داوە، هاوكات لەم بوارەدا زیاتر ڕۆچون و بەشێكی زۆری نووسین و توێژینەوەكانیان بۆ تەرخانکردووە، له‌به‌رئه‌وه زۆرجار پاش خوێندنی ئوسوڵی فیقهــ جارێكی دیكە گەڕاونەتەوە سەر ئەو زانستانە و سەرچاوە سەخت و قورسەكانیان خوێندوە.
ئەم توێژینەوەیەش ئاوڕدانەوەیەكە لە میتۆد – مەنهەجی زانایانی كورد و هەندێك لەو كتێبانەی لە مزگەوت و حوجرەكانی كوردستان خوێنراون.
یەكەم: زانستی نەحو و سەرف([1])
نەحو و سەرف؛ لەو زانستانەیە كە لە حوجرەكانی كوردستان زۆر بەوردی خوێندراوە و كاتێكی زۆی بۆ تەرخانكراوە، بەجۆرێك فەقێ پێنج بۆ شەش ساڵ تەنها سەرقاڵی خوێندنی ئەم دوو زانستە بووە، هۆكارەكەیشی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە نەحو و سەرف وەك بەردی بناغەی تێگەیشتنه لە تەواوی زانستە ئیسلامیەكان؛ چونكە سەرف كار لەسەر وشەسازیی و نەحویش كار لەسەر ڕستەسازی دەكات، هەرئەوەیش وایکردووە كە یەكەمین قۆناغی خوێندن بۆ نەحو سەرف تەرخان بكرێت، هه‌تا فێرخواز له تەواوی بنەماكانی زمانی عەرەبی شارەزایی په‌یدا بكات و ئامادە بێت بۆ قۆناغی دووەمی خوێندن كە بە زانستی ژیربێژی-مەنتیق دەست پێدەكات.
لێرەدا ئاماژە بە ناوی هەندێك لەو كتێبانە دەكەین كە لە حوجرەكانی كوردستان مەنهەج بوون و خوێنراون:
أ. زانستی سەرف
- (تصریف الزنجانی) دانراوی شێخ عەبدولوەهابی كوڕی ئیبراهیمی زەنجانی، بە ڕاڤە و لێكدانەوەی هەردوو زانای پایەبەرزی كورد و فارس: سەید پیر خزری شاهۆیی و مەلا سەعدەدینی تەفتازانی.
- (تكمیل الزنجانی) لە نوسینی زانای ناوداری كورد، عەلی كوڕی شێخ حامیدی شنۆیی، لەگەڵ پەراوێزی هەردوو زانای مەزنی كورد مەلا عەلی قزڵجی و شێخ عومەری قەرەداغی. ئەم كتێبە وەك تەواوكارییەك وایە بۆ (تصریف الزنجانی) هەروەك نووسەر لە پێشەكیەكەیدا ئاماژەی بۆ كردووە، سەرەڕای ناوە ڕاستەقینەكەی خۆی، بەڵام لە نێو حوجرەكانی كوردستان بە (تصریف ملا علی الأشنوی) ناسراوەو هەر بەو ناوەش لە چاپدراوە.
- (الشافیة) لە نووسینی زانای گەورەی كورد، ئیبنولحاجیبی كوردییه، ئەم كتێبە یەكێكە لە مەتنە كورت و پوختەكانی زانستی صەرف، هەر بەو هۆیەوە چەندین ڕاڤە و لێكدانەوەی جیا جیای لەسەر نووسراوە، كە لێرە ئاماژە بە هەندێكیان كراوە.
- (شرح الشافیة) كە بە (سید عبدالله الصرف) ناسراوە لە نێو زانایاندا، ئەویش دانراوی سەید عەبدوڵڵای حوسەینی نوقرەكارە.
- (شرح الشافیة) كە بە (كمال) ناسراوە و كەمالەدین موحەممەدی فەسەوی، نووسیویەتی.
- (شرح الشافیة) كە بە (شرح النظام) ناو دەبرێت لە نووسینی نیزامەدینی نەیسابورییە. ئەم كتێبە یەكێكە لە ناودارترین شەرحەكانی شافیەی ئیبنولحاجیبی كوردی و لە حوجرەكانی كوردستان زۆر بایەخی پێدراوە و بەشێوه‌ی وانە خوێندراوە.
ب. زانستی نەحو
- (العوامل المائة فی النحو) دانراوی زانای گەورە عەبدولقاهیری جورجانی، هەرچەندە ئەم دانراوە نامیلكەیەكی بچوكە، بەڵام لە بوارەكەی خۆیدا زۆر بەسود و پڕ مانایە، هەر لەبەر ئەوەیە كە سەرەتای خوێندنی زانستی نەحو لە زۆربەی حوجرەكانی كوردستان بە عەوامیلی جورجانی دەست پێدەكات، تەنانەت تەواوی دەقەكانیشی بە ئیعرابەوە خوێنراون.
- (عوامل البركوی) دانراوی زانای دیاری نێو مەزهەبی حەنەفی زەینەدین مەحمودی بوركەويیه، كە راستەوخۆ دوای عەوامیلی جورجانی خوێندراوە، هەندێك جاریش خراوەتە دوای خوێندنی (إظهار الأسرار)، بۆیە هەندێ كاتیش بە عەوامیلی پاڵ (إظهار) نێودەبرێت.
- (الأنموذج) دانراوی زانای پایە بەرزی موعتەزیلە جاروڵڵای زەمەخشەرییه، بە ڕاڤە و لێكدانەوەی جەمالەدین موحەممەدی كوڕی عەبدولغەنی ئەردەبیلی.
- (إظهار الأسرار) دانراوی زانای دیاری نێو مەزهەبی حەنەفی زەینەدین مەحمودی بوركەويیه، یەكێكە لە كتێبە پوخت و بە سوودەكانی زانستی نەحو بۆیە چەندین پەراوێز و لێكدانەوەی لەسەر نووسراوە، لەوانە: ڕاڤەی ئەیوبی و ئەتەلی و پەراوێزی موقەییەد جوملەسی.
- (الفوائد الصمدیة فی علم العربیة) دانراوی زانای ئاینزای شیعە بەهادینی عامیلیيه، ئەم كتێبە یەكێكە لەو سەرچاوانەی كە بە شێوەیەكی زۆر ئاسان بابەتەكانی زانستی نەحوی شیكردۆتەوەو نوسەر خۆی لە بابەتە كێشە لەسەرەكان نەداوە.
- (الكافیة) دانراوی زانای گەورەی كورد ئیبنولحاجیبی كوردی، ئەمیش بە هەمان شێوەی (شافیة) پوختەیەكی جوان و نایابە لە زانستی نەحودا.
- (الفوائد الضیائیة) كە بە (مەلا جامی) ناسراوە، دانراوی زانای گەورەی سۆفیزم عەبدولڕەحمانی جامیيه، ئەم كتێبە یەكێكە لە ڕاڤە و لێكدانەوە هەرەدیارەكان كە بۆ كافیەی ئیبنولحاجیب كراوە، هاوكات بە یەكێك لە سەرچاوە سەختەكانی زانستی نەحو دادەنرێت لەڕوى دەق و داڕشتنەوە، بەدیاریكراوی بابەتی (حاصیل و مەحصول)، تەنانەت هەندێك لە زانایان پەرتوكی سەر بەخۆیان نووسیوە بۆ شیكردنەوەی ئەو دوو بابەتە، بۆیە هەندێكجار فەقێ زیاتر لە ساڵێك سەرقاڵی خوێندنی ئەم كتێبە بووە.
- (المطالع السعیدة فی شرح الفریدة) لە نووسینی زانای گەورەی جیهانی ئیسلامی و نەحووزانی بە توانا جەلالەدینی سیوتییه.
- (البهجة المرضیة فی شرح الألفیة) لە نووسینی زانای گەورەی جیهانی ئیسلامی و نەحووزانی بە توانا جەلالەدینی سیوتییه، كتێبی نێوبراو لە بنەڕەتدا ڕاڤە و شیكردنەوەیە بۆ ئەلفیەی ئیبنو مالك كە لە (1000) قەسیدە پێكهاتووە و دەبوایە تەواوی بەیتەكان لەبەر بكرێن.
- (مغنی اللبیب عن كتب الأعاریب) دانراوی زانای گەورەی نەحووزانی جیهانی ئیسلامی ئیبن هیشامه، كه یەكێكە لە سەرچاوە دیارەكانی زانستی نەحو هاوكات زۆر بە چڕوپڕی بابەتەكانی شیكردۆتەوە، هەروەك لە ناونیشانەكەیشیەوە دەردەكەوێت فێرخواز بێ‌نیاز دەكات لە سەرچاوەكانی دیكە.
دووەم: فیقهـی ئیسلامی([2])
شانبه‌شانی خوێندنی زانستەكانی نەحو و سەرف، فیقهـی مەزهەبی شافیعیش خوێندراوە و كتێبە فیقهـیەكان بەشێكی گەورەی مەنهەجی خوێندن بوون لە حوجرەكانی كوردستاندا، ئەمەیش ناوی هەندێك لەو سەرچاوانەیە كە لەو سەردەمەدا خوێنراون.
- (التقریب) لەدانانی ئەحمەدی كوڕی حوسەینە، كە بە ئەبو شوجاع ناسراوە، بە ڕاڤە و لێكدانەوەی شەمسەددین موحەممەدی كوڕی قاسمی غەززەیی بەناوی (فتح القریب المجیب فی شرح ألفاظ التقریب)، ئەم كتێبە دەستپێكی خوێندنی فیقهـی شافیعییە لە حوجرەكانی كوردستان و دەكرێت بڵێین پوختەیەكی جوانی فیقهـی مەزهەبی پێشەوا شافیعی، لەخۆگرتوە.
- (منهاج الطالبین وعمدة المفتیین) دانراوی زانای گەورەی ئیسلام پێشەوا نەوەوییه. دەكرێت بڵێین ئەم كتێبە پوختەی تەواوی فیقهـی مەزهەبی شافیعی لەخۆگرتووە، هەر ئەمەیش وایکردووە بەشێكی زۆر لە زانایانی هەمان مەزهەب-ئایینزا نووسینەكانی خۆیان تەرخان بكەن بۆ شیكردنەوە و لێكدانەوەی دەقەكانی، لەوانە: خەتیبی شەربینی، شەمسەدینی ڕەمەڵی، ئیبن حەجەری هەیتەمی و … چەندانی تر.
- (الأنوار لأعمال الأبرار) لە نوسینی زانای گەورە یوسفی كوڕی ئیبڕاهیمی ئەردەبیلی، ئەم كتێبە گرنگی زۆری پێدراوە لە نێو زانایانی كوردو زۆر جار وەك سەرچاوەی فەتواش بەكارهێنراوە.
- (فتح المعین بشرح قرة العین بمهمات الدین)، ئەم كتێبە كە لە مەتن و شەرح، پێكهاتووە. هەردوكیان دانراوی زەینەدین ئەحمەدی كوڕی عەبدولعەزیزی میلیباری هیندیە، عوسمانی كوڕی موحەممەد ناسراو بە بەكری دیمیاتییش پەراوێزێكی بە پێزی بۆ نووسیوە و هێنده‌ی نه‌خایاند ناوی دەرکردووە و بەنێو قوتابخانە شافیعی مەزهەبەكاندا بە نێوی (إعانە الطالبین علی حل ألفاظ فتح المعین)، بڵاوبووه‌تەوە.
- (مغنی المحتاج إلی معرفة معانی ألفاظ المنهاج) لە نوسینی زانای میسری موحەممەدی كوڕی ئەحمەدی خەتیبی شەربینی شافیعییه، كتێبەكه به یەكێك لە ڕاڤە و لێكدانەوە دیار و بە هێزەكانی مینهاجی پێشەوا نەوەوی، دێته‌هه‌ژمار.
- (نهایة المحتاج إلی شرح المنهاج)، لە دانانی زانای میسری شەمسەدین موحەممەدی كوڕی ئەحمەدی ڕەمەڵییه، ئەمیش یەكێكی دیكەیە لەو شیكردنەوانەی كە بۆ مینهاجی پێشەوا نەوەوی، نوسراون.
- (منهج الطلاب) دانراوی زانای پایە بەرزی شافیعی، شێخ زەكەریای كوڕی موحەممەدی كوڕی ئەحمەدی ئەنسارییه.
- (تحفة المحتاج فی شرح المنهاج) لە نووسینی زانای دیاری ئایینزای شافیعی ئەحمەدی كوڕی موحەممەده كه بە ئیبنو حەجەری هەیتەمی میسری نێوی ده‌ركردووه، لەگەڵ پەراوێزی هەریەك لە عەبدولحەمیدی شێروانی و ئەحمەدی كوڕی قاسمی عەببادی.
شیاوی باسه؛ كتێبی (تحفة المحتاج)، یەكێكە لە كتێبە قورسەكان لە ڕووی داڕشتن و ماناكردنەوە، له‌به‌رئه‌وه‌یه زانایانی كورد بایەخێكی زۆریان پێداوە و چەندین پەراوێزیان لەسەر نووسیوە، هاوكات لە ڕووی خوێندنیشەوە لە كۆتا قۆناغەكاندا خوێندراوە.
سێیەم: زانستی ژیربێژی-مەنتیق([3])
مەنتیق یا خود لۆژیك یان به كوردییه ڕه‌سه‌نه‌كه پێیده‌وترێت: ژیربێژی؛ بریتییه له‌و زانستەی كە كار لەسەر هزری مرۆڤ و ژیری دەكات، هاوكات رێگرە لەبەهەڵەداچوون و چه‌واشه‌كردنی مرۆڤ لە كاتی دیالۆگ و گفتوگۆی زانستیدا و دارای چەندین یاسای تایبەت بەخۆی هەیە.
قوتابخانەكانی كوردستان بایەخێكی زۆریان بەخوێندنی ئەم زانستە داوە، مەلای كورد لەگەڵ تەواوكردنی زانستەكانی (نەحو و سەرف)دا ڕاستەوخۆ دەستیانکردووە بە خوێندنی مەنتیق، چونكە شارەزابوون لەم زانستە، هاوكارێكی زۆرباشه بۆ باشتر تێگەیشتنی زانستەكانی كەلام و فەلسەفە و ئوسوڵی فیقهــ.
ئەمانە ناوی هەندێك لەو كتێبانەن كە لە حوجرەكانی كوردستان خوێنراون:
- (الشمسیة): لە نوسینی فەيلەسوف و فەلەكناسى گەورە نەجمەدین عەلى كوڕى عومەرى كاتیبی قەزوێنیيه، ئەم دانراوە هەرچەندە بە قەبارە پچووكە، بەڵام هێندە پوخت و پڕبایەخ بووە، كە زۆرێك لە زانایانی دوای خۆی بە ڕاڤە و لێكدانەوە خزمەتێكی گەورەیان پێکردووە، كە هەندێكێان لێرەدا باسكراون.
- (شرح الشمسیة) كە لە بنەڕەتدا ناوی (تحریر القواعد المنطقیة) دانراوی زانای گەورەی سەدەی هەشتەمی كۆچی قوتبەدینی ڕازییه، ئەم كتێبە بە یەكێك لە سەرچاوە گرنگ و بەهادارەكانی زانستی مەنتیق دێته‌هه‌ژمار، له‌به‌رئه‌وه زۆرێك لە زانا موسوڵمانەكان پەراوێزیان لە سەر نووسیووە، لەوانە:
یەكەم: پەراوێزی فەیلەسوف و كەلامزانی جیهانی ئیسلامی عەللامە عەلی كوڕی موحەممەد، ناسراو بە سەید شەریفی جورجانی، ئەم پەراوێزەیش هێندە دانسقە و بەهێز بووە؛ كە دواتر چەندین پەراوێزی دیكەی لەسەر دەنوسرێت و لە حوجرەكانی كوردستان دەبن بە مەنهەج، لەوانە:
- پەراوێزی زانای ناوداری وڵاتی فارس و جیهانی ئیسلامی؛ جەلالەددینی دەوانی لەسەر هەریەك لە شەرحی شەمسییە و پەراوێزی جورجانی.
- پەراوێزی سەید سەدرەدینی شیرازی لەسەر هەریەك لە شەرحی شەمسییە و پەراوێزی جورجانی.
- پەراوێزی ئەبو شامە؛ لەسەر هەریەك لە شەرحی شەمسییە و پەراوێزی جورجانی.
- پەراوێزی ئەبی وەردی ناسراو بە دانیشمەند لەسەر پەراوێزی جورجانی.
- پەراوێزی میر جەلیل لەسەر پەراوێزی جورجانی.
- پەراوێزی جەمالەدین مەحمودی فارسی -قوتابی جەلالەددینی دەوانی- لە سەر پەراوێزی جورجانی.
لێرەدا بۆمان دەردەكەوێت كە خودی كتێبی (شەرحە شەمسیە) چەندە ناوبانگ و بایەخی هەبووە لە لای زانایان؛ هاوكات پەراوێزی جورجانیش هیچی لەو كەمتر نەبووە و بە هەمان شێوەی ئەو گرنگی پێدراوە.
- (شرح الشمسیة)، لە نووسینی زانای ناوداری جیهانی ئیسلامی و كەلامزانى بەتوانا سەعدەدینی تەفتازانیيه.
- 4. (شرح المطالع)، لە دانراوەكانی موحەممەدى كوڕى موحەممەدى قوتبەدینی ڕازییه، ئەمه‌یش سەرچاوەیەكی گرنگی تری زانستی مەنتیقە و لە ئاستەكانی كۆتاییدا خوێندراوە. سەید شەریفی جورجانی پەراوێزێكیشی بۆ نووسیووە.
- (شرح الإیساغوجی)، لە نوسینی شەمسی فەناری ڕۆمیيه، ئەم كتێبە لە بنەڕەتدا ڕاڤە و لێكدانەوەیە بۆ مەتنی (الإیساغوجی) پێشەوا ئەسیرەدینی ئەبەهری، ئیساغۆجی هێندە كورت و پوخت بووە كە سەرنجی زۆرێك لە زانایانی بەلای خۆیدا ڕاكێشاوە و شیكردنەوەی جۆراوجۆریان لەسەر نووسیوە.
- (شرح الإیساغوجی)، ئەمیش شەرحێكی دیكەی كتێبی ئیساغۆجییە لە مەنتیقدا دانراوی حیسامەددینی كاتییه.
- (مغنی الطلاب) دانراوی زانای گەورە مەحمودی كوڕی حەسەنی مەغنیسییه، كه تائێستایش لە حورجرەكانی كوردستان دەخوێنرێت و ده‌كرێت بڵێین جێگەی زۆرێك لە سەرچاوەكانی پێشووی گرتۆتەوە.
- (البرهان) لە نووسینی شێخ ئیسماعیلی كوڕى موستەفاى ناسراو بە شێخ زادەی گەلەنبەوییه، ئەم كتێبە به یەكێك لە سەرچاوە هەرە سەختەكانی بواری مەنتیق دادەنرێت و مەلای كورد بایەخێكی زۆریان پێداوە و هەریەك لە مەلا عەلی قزڵجی و شێخ عومەری قەرەداغی، پەراوێزیان بۆ نووسیوە و بەیەكەوە چاپكراون.
دووەم: پەراوێزەكان:
لەگەڵ ئەوەی زانایانی كورد چەندین كتێبی گرنگیان لەم زانستەدا خوێندوە؛ بەڵام بەوەشەوە نەوەستان و لە پاڵیدا كۆمەڵێك پەراوێزیشیان خوێندووە، پێشتر ئاماژەمان بە هەندێكیان دا، لێرەدا هەندێكی دیكە لەو پەراوێزانە دەخەینە ڕوو كە لە حوجرەكانی كوردستان مەنهەج بوون، لەوانە:
- پەراوێزی جەلالەددینی دەوانی لەسەر كتێبی (تهذیب المنطق) سەعددەدینی تەفتازانی، كه یەكێكە لە نوسراوە كورت و پوختەكانی مەنتیق، تێگەیشتنی هێندە ئاسان نییە، له‌به‌رئه‌وه چەندین پەراوێز و ڕوونكردنەوەی لەسەر نوسراوە و هه‌تا ئێستایش لە هەندێك لە حوجرەكانی كوردستان دەخوێنرێت.
- پەراوێزی زانای دیار و كەلامزان مەلا حوسێنی خەڵخاڵی لەسەر كتێبی (تهذیب المنطق) تەفتازانی.
- پەراوێزی زانای گەورە میر ئەبولفەتح لەسەر كتێبی (تهذیب المنطق) تەفتازانی.
- پەراوێزی زانای گەورە مەلا عەبدوڵلای یەزدی لەسەر كتێبی (تهذیب المنطق) تەفتازانی.
هاوكات دوای تەواوكردنی زانستی مەنتیق، لە زانستی ئادابی بەحس و مونازەرەشدا كتێبی (آداب البحث والمناظرە) شێخ ئیسماعیلی گەلەنبەوی بە پەراوێزی زانایانی گەورەی كورد مەلا عەلی قزڵجی و شێخ عومەری قەرەداغی خوێندراوە.
چوارەم([4]): زانستی ڕه‌وانبێژی و ئوسوڵی فیقهــ([5])
لە زانستی ڕه‌وانبێژییدا كتێبەكانی زانای گەورەی جیهانی ئیسلامی سەعدەدینی تەفتازانی خوێنراون له نمونەی: (المطول) و پاشان كورتكراوەكەی (المختصر)، كە دوو لە نایابترین دانراوی بواری زانستی ڕەوانبێژین و لە زۆرێك لە ناوەندە زانستییەكانی جیهانی ئیسلامی خوێنراون.
سەبارەت بە زانستی ئوسوڵی فیقهـیش یەكێك لە پوختترین دانراوەكانی ئەو بوارە مەنهەج بووە لە حوجرەكانی كوردستان كە بریتییە لە (جمع الجوامع)ـی تاجەددینی عەبدولوەهابی سوبكی، بە ڕاڤە و لێكدانەوەی جەلالەدینی مەحەللی بەناوی (البدر الطالع شرح جمع الجوامع).
تاجەددینی سوبكی لە بارەی كتێبەكەیەوە لەپێشەكیەكەیدا دەڵێت: “ئەم كتێبە كورتكراوەی نزیكەی سەد سەرچاوەیە لە زانستی ئوسوڵی فیقهـدا”.([6]) له‌به‌رئه‌وه لە تەواوی حوجرەكانی كوردستاندا كراوە بە مەنهەج و لە كۆتا قۆناغەكانی خوێندندا، خوێندراوە.
هاوكات كتێبی (مختصر منتهی السؤل والأمل فی علمي الأصول والجدل) زانای ناوداری كورد ئیبنولحاجیب بە شیكردنەوەی عەزودەدینی ئیجی و پەراوێزی هەریەك لە گەورەزانایان سەید شەریفی جورجانی و سەعدەدینی تەفتازانی خوێندراوە.
هەروەها هەندێك جار كتێبی (لب الأصول) زانای پایە بەرزی شافیعی شێخ زەكەریای ئەنساری خوێندراوە، كە كورتكراوەی (جمع الجوامع) تاجەددینی سوبكییه، ئەنساری خۆیشی ڕاڤە و لێكدانەوەی بۆ كتێبەكەی خۆی کردووە و ناوی ناوە (غایة الوصول فی شرح لب الأصول).
پێنجەم: زانستی كەلام([7])
زانستی كەلام بە یەكێك لە كایە مەعریفییە گرنگەكانی نێو هزری ئیسلامی دادەنرێت، لە رێگەی دەقە پیرۆزەكان و بەڵگە عەقڵییەكانەوە كاردەكات بۆ چەسپاندنی بیروباوەڕی ئیسلامی و شیكردنەوەی وردەكاریەكانی و ڕەواندنەوەی گومانەكان، هاوكات سەلماندنی تەبایی لە نێوان عەقڵ و نەقڵدا.
له‌به‌رئه‌وه‌یه كه زانایانی كورد گرنگییەكی زۆریان بە زانستی كەلام داوە و كاتێكی زۆریان بۆ خوێندن و قوڵبوونەوە تێيدا تەرخانکردووە، هاوكات زۆرێك لە بەرهەم و نووسینەكانیشیان بە دانان و لێكدانه‌وه و پەراوێزەوە؛ هەر لەم بوارەدا بووە، ئەمەیش ناوی هەندێك لەو سەرچاوانەیە كە لە كوردستان خوێنراون:
- (تسدید القواعد فی شرح تجرید العقائد) لە دانراوەكانی شەمسەدین مەحمودی ئیسفەهانیە، كه لە بنەڕەتدا ڕاڤە و لێكدانەوەیە بۆ نامەی (تجرید العقائد)ـی كەلامزانی بە توانای شیعە نەسیرەدینی توسی، بە پەراوێزی زانای گەورە سەید شەریفی جورجانی، ئەم كتێبە بە (الشرح القدیم)یش ناسراوە.
- (شرح تجرید العقائد) كە بە (الشرح الجدید) ناسراوە، كە دانراوی زانای گەورەی ئەشعەری مەزهەب عەلائەدینی قۆشەچییە، ئەمیش بە هەمان شێوەی (تسدید القواعد) ڕاڤە و لێكدانەوەیە بۆ نامەی (تجرید العقائد) نەسیرەدینی توسی و یەكێكە لە هەرە سەرچاوە نایابەكانی زانستی كەلام، له‌به‌رئه‌وه كۆمەڵێك لە زانا ناودارەكانی ئەو سەردەمە پەراوێزیان لەسەر نووسیوە، لەوانە: جەلالەدینی دەوانی، شەمسەدینی خەفەری، ئەردەبیلی، عەبدولڕەزاقی لاهیجی و دەیانی دیكە.
- (شرح العقائد النسفیة)، یەكێك لە پوخترین و بەربڵاوترین دانراوەكانی سەعدەدینی تەفتازانیە و لە زۆربەی قوتابخانە ئاینییەكانی وڵاتانی جیهانی ئیسلامی مەنهەجی خوێندن بووە، هاوكات دەیان ڕاڤە و شیكردنەوەی بۆ كراوە و چەندین پەراوێزیشی لەسەر نوسراوە، جێی ئاماژەپێدانە ئەم كتێبە ئێستایش لە حوجرە و مزگەوتەكانی كوردستان دەخوێندرێت.
- (شرح المقاصد)، ئەم كتێبەش یەكێكە لە دیارترین كتێبەكانی زانستی كەلام و سەعدەدینی تەفتازانی بە شێوەیەكی چڕوپڕ بابەتە عەقیدەییەكانی شیكردۆتەوە و وەڵامی زۆرێك لە پرسیارە كێشە لەسەرەكانی سەردەمی خۆی داوەتەوە.
- (شرح المواقف)، كتێبێكی دانسقەی دیكه‌ی كه‌لامییه، كە عەللامە سەید شەریفی جورجانی دایناوە؛ هاوشانی (شرح المقاصد)، ناوبانگی بەخۆرهەڵات و خۆرئاوای جیهانی ئیسلامیدا بڵاوبووەتەوە و زۆرترین ڕاڤە و پەراوێزی بۆ نووسراوە و لە قۆناغەكانی كۆتاییدا خوێندراوە.
- (شرح العقائد العضدیة)، یەكێكە لە كتێبە نایابەكانی زانستی كەلام كە جەلالەدینی دەوانی نووسیویەتی و تێیدا (العقیدة العضدیة) عەزودەدینی ئیجی شیكردۆتەوە، هاوكات چەندین بابەتی فەلسەفی تێدا وروژاندوە و بەرچەرچی فەیلسوفەكانی داوەتەوە.
- (تهذیب الكلام) لە دانراوەكانی سەعدەدینی تەفتازانییه، بە ڕاڤە و لێكدانەوەی زانای گەورەی كورد شێخ عەبدولقادری موهاجیری سنەیی.
- (رسالة إثبات الواجب الجدیدة) نامیلكەیەكی پڕ بایەخە لە زانستی كەلامدا، جەلالەدینی دەوانی لەم نوسراوەدا باس لە چەسپاندنی بوونی خوا دەكات و سیفاتەكانیشی باس دەكات.
- (رسالة الزورا‌ء وحواشیها)، كتێبێكی دیكەی جەلالەدینی دەوانییە لە زانستی كەلامدا و هەربه‌خۆیشی چەند پەراوێزێكی لەسەر نووسیوە، جێی ئاماژەبۆكردنە كە زۆرێك لە زانایانی كوردیش ڕاڤەیان بۆ ئەم كتێبە کردووە و پەراوێزیان لەسەر نووسیووە، لەوانە زانای گەورەی كورد ئیبراهیمی سەفەوی.
- (رسالة إثبات الواجب)، لە دانراوەكانی سەید سەدرەدینی شیرازییه؛ یەكێكی دیكەیە لەو كتێبانەی زانستی كەلام، كە لە حوجرەكانی كوردستان خوێندراوە.
- (رسالة إثبات الواجب)، لە نوسینی مەلا حوسێنی خەڵخاڵییە؛ كە قوتابی مەلا میرزاجانی شیرازی بووە.
شەشەم: فەلسەفە([8])
خوێندن لە حوجرە و مزگەوتەكانی كوردستان ئەوەندە لە ئاستێكی بەرزدابووە؛ كە مەلای كورد توانیویەتی تەواوی زانستە عەقڵییەكان بخوێنێت و لە زادە و بیری زانایانی پێشخۆیان بەهرەمەند ببن، فەلسەفەیش وەك بەشێكی دیار و گرنگی زانستە عەقڵییەكان ئاماده‌ییه‌كی باشی لە مەنهەجی قوتابخانە ئاینییەكانی كوردستان هه‌بووه و بەبێ هیچ جیاكارییەك شانبەشانی زانستەكانی كەلام، ئوسوڵ، فیقە و مەنتیق خوێندراوە.
ئەو كتێبانەش كە لەو سەردەمەدا مەنهەج بوون، ئەمانەن:
- كتێبی (الشفا‌‌ء) دانراوی فەیلەسوفی پايە بەرزى جيهانى ئيسلامى ئەبوعەلی ئیبنو سینا، ناسراو بە شێخى رەئيس، ئەم كتێبە بە گەورەترین سەرچاوە دادەنرێت لە فەلسەفەی ئیسلامیدا.
- (شرح الإشارات)، دانراوی زانا و كەلامزانی بە توانای شیعە نەسیرەدینی توسی كە ڕاڤە و لێكدانەوەیە بۆ كتێبی (الإشارات) ئیبنو سینا شێخى رەئيس.
- كتێبی (تهافت الفلاسفة) مەلا خواجەی ڕۆمی، كە داوەریكردنە لە نێوان هەردوو زانای ناوداری جیهانی ئیسلامی پێشەوا ئەبو حامیدی غەزالی كەلامزان و ئیبن ڕوشدی فەیلەسوفدا.
- كتێبی (شرح هدایة الحكمة) دانراوی میرەك شەمسەدینی موبارەك شاهی بوخاری، ئەم كتێبە ڕاڤە و لێكدانەوەیە بۆ (هدایة الحكمة) ئەسیرەدینی ئەبەهری، كە یەكێكە لە كتێبە دیار و دانسقەكانی بواری مەنتیق و فەلسەفە و كەلام.
- شەرحی قازی میر حوسێنی مەیبودی لەسەر كتێبی (هدایة الحكمة) ئەسیرەدینی ئەبەهری.
- كتێبی (شرح حكمة العین) موبارەك شاهی بوخاری، كە لێكوڵینەوەیە لەسەر كتێبی (حكمة العین) نەجمەدینی كاتبی قەزوێنی؛ كە یەكێكە لە كتێبە دیار و گرنگەكانی بواری حیكمەت و فەلسەفەی ئیسلامی، له‌به‌رئه‌وه‌یه كه چەندین زانای ناوداری ئەو سەردەمە شەرح و پەراوێزیان لەسەر نووسیووە و شیكردنەوەیان بۆ چەمكە جۆراوجۆرەكانی كردووە.
- پەراوێزی زانای ناو دار عەلامە سەید شەریفی جورجانی لەسەر كتێبی (حكمة العین).
- كتێبی (حكمة الإشراق) فەیلەسوفی شەهید شیهابەدینی سوهرەوەردی، بە شەرح و لێكدانەوەی قوتبەدینی شیرازی.
- پەراوێزی مەلا موحەممەد شەریفی گۆرانی لەسەر كتێبی (الشفا‌‌ء) فەیلەسوفی پايە بەرز ئیبنو سینا شێخى رەئيس.
حەوتەم: فەلەكناسی و ریازیات (ماتماتیك)([9])
لە حوجرەكانی كوردستان خوێندن لە ئاستێكی زۆر بەرزدا بووە تەنانەت زانستەكانی فەلەكناسی و ڕیازیاتیش خوێندراوە، ئەو كتێبانەش كە وەك مەنهەج دەستنیشان كرابوون لەو بوارەدا بریتی بوون لە: (إشكال التأسیس) زانای پایە بەرز شەمسەدین ئەشرەفی حوسەینی سەمەرقەندی و (تشریح الأفلاك) و (خلاصة الحساب) كە هەردووكیان دانراوی زانای گەورە بەهادینی موحەممەدی كوڕی حوسەینی عامیلین.
هەشتەم: تەفسیر و فەرموودە([10])
لە حوجرەكانی كوردستان ئەوەندەی گرنگی بە خوێندنی زانستە عەرەبی و زانستە عەقڵییەكان دراوە ئەوەندە گرنگی بە تەفسیر و فەرموودە، نەدراوە و لایان لێنەكراوەتەوە، تەنانەت زانای گەورەی كورد مەلا ئیبراهیمی گۆرانی كاتێك لە كوردستان بووه دەڵێت: “پێم وانه‌بوو كەسێك مابێت لەسەر زەویدا بڵێت: (حدثنا وأخبرنا) تا گەیشتمە شام و حیجاز و میسر”([11]).
ئەمەیش ئەوە دەگەیەنێت كە بە هیچ شێوەیەك زانستی گێڕانەوەی فەرموودە لە حوجرەكانی كوردستان نەخوێنراوە و بەشێك نەبووە لە مەنهەجی خوێندن، بەپێچەوانەی ناوەندە زانستییەكانی شام و حیجاز و یەمەن میسر و مەغریب، كە بایەخی زۆریان بەو دوو زانستە داوە و بەشێكی زۆری كاتەكانی خوێندنیان بۆ تەرخانکردووە.
ئەمەیش زۆرجار زانایانی كوردی ڕووبەڕووی ڕەخنەكردۆتەوە و والێكدراوەتەوە كە تەفسیر و فەرمودەناسی بایەخێكی وایان نەبووە بۆیە بەو جۆرە پشتگوێخراون.
پێمانوایه ئەو جۆرە مامەڵەكردنەی زایایانی كورد لەگەڵ زانستەكانی تەفسیر و فەرموودەناسی؛ دەگەڕێتەوە بۆ چەند خاڵێك:
یەكەم: زانایانی كورد بەریەككەوتنێكی ڕاستەوخۆیان هەبووە لەگەڵ ناوەندە زانستییەكانی وڵاتی فارس كە لە زانستە عەقڵیەكاندا قاڵببوونەوە و كەمتر گوێیان بە زانستە نەقڵیەكان دەدا، ئەمەیش ڕەنگدانەوەی ڕاستەخۆی هەبووە لەسەر مەنهەجی خوێندن لە حوجرەكانی كوردستان، بەتایبەت خۆرهەڵاتی كوردستان.
دووەم: زانایانی كورد پێیانوابووە كە خوێندنی نەحوو سەرف بەشێوەیەكی چڕوپڕ وادەكات خوێندكار زۆر بەئاسانی لە زانستەكانی تەفسیر و فەرموودە تێبگات و ڕاڤەو لێكدانەوەیان بۆ بكات.
سێیەم: زانایانی كورد لەوە تێگەیشتوون كە زانستی گێڕانەوەی فەرموودە دوای قۆتاغی تەدوین لەلایەن گەورە فەرموودەناسەكانی وەك بوخاری و موسلیم و ئەبوداود و .. ئەوانی دیكە كۆتایی پێهاتووە و سەرقاڵبوون بەو بابەتەوە جگە لەبەرەكەت و ڕشتەی پەیوەست، هیچ كاریگەرییەكی تری نییە.
بەڵام ئەوەشمان لە یاد نەچێت كە بەشێك لەو زانا كوردانەی خاكی كوردستانیان جێهێشتووە موفەسیر و فەرموودەناسی زۆر گەورەیان لێهەڵكەوتووەو چەندین دانراوی دانسقەیان لەدوای خۆیان جێهێشتووە، لەوانە: مەلا ئەحمەد ئیسماعیل گۆرانی خاوەنی تەفسیری (غایة الأمانی فی تفسیر الكلام الربانی)، مەلا شێخی ئەشنەوی، مەلا موحەممەد شەریفی گۆرانی، مەلا ئیبراهیمی گۆرانی، مەلا موحەممەد عەبدولرەسوڵی بەرزنجی و مه‌ولانا خالیدی نه‌قشبه‌ندی و دەیانی دیكە.
بەهەر حاڵ دەكرێت ئەم بابەتە قسەی زیاتری لەسەر بكرێت.
ئێمە لێرەدا ئاماژە بەو كتێبانە دەكەین كە لە حوجرەكانی كوردستان لە هەردو زانستی تەفسیر و فەرموودە خوێنراون:
– تەفسیر:
- تەفسیری كەشاف (الكشاف عن حقائق غوامض التنزیل) دانراوی زانای پایە بەرزی موعتەزیلە ئەبو قاسم مەحمودی جاروڵڵای زەمەخشەریيه، ئەم تەفسیرە هێندە بە پێزە كە زۆرێك لە ڕاڤەكارانی قورئان لە تەواوی مەزهەبەكانی دیكە وەك سەرچاوە بەكاریان هێناوە و سوودیان لێبینیوە.
- تەفسیری بەیزاوی (أنوار التنزیل وأسرار التأویل) دانراوی ناسیرەددین عەبدوڵڵای كوڕی عومەری بەیزاوی شیرازیيه، ئەم تەفسیرە وەك پوختەیەكی كەشافی زەمەخشەری وایە و سەرچاوەیەكی سەرەكی بووە لە لای زانایانی كورد، لەبەر ئەوە گەورەترین خزمەتيان پێکردووە و چەندین پەراوێزیان لەسەر نوسیوە، لەوانە: پەراوێزی مەلا موحەممەد شەریفی گۆرانی، مەلا عەبدولكەریمی گۆرانی، مەلا یوسفی گۆرانی، مەلا باقری بالك و چەندانی دیكە.
- تەفسیری نەسەفی (مدارك التنزیل وحقائق التأویل) دانراوی ئەبو بەرەكات حافیزەدینی نەسەفیيه، ئەم كتێبە وەك كۆكراوەو پوختەی هەردوو تەفسیری زەمەخشەری و بەیزاوی ئەژمار دەكرێت.
– فەرموودە:
هەرچی پەیوەندی بە فەرموودەوە هەیە تەنها چەند بابێك لە (سەحیحی بوخاری) یاخود (سەحیحی موسلیم) و هەندێك جاریش كتێبی (ریاض الصالحین) پێشەوا نەوەوەی خوێنراوە وەك بەرەكەت.
كۆتایی
لە پایاندا دەمانه‌وێت ئەوە بڵێین، ئەم مەنهەجە چڕوپڕەی لە حوجرەكانی كوردستان خوێندراوە؛ گەورەترین كاریگەری هەبووە لەسەر پێگەیاندنی زانایان بە دیدێكی میانڕەوانە و دوور لە توندڕەوی و پەڕگیری، هاوكات كاریگەری ڕاستەوخوشی هەبووە لەسەر پەروەردەكرنی تاكی كۆمەڵگەی كوردی.
چونكە بەدرێژایی مێژوو هه‌تا ناوەڕاستی سەدەی ڕابردوش بیری توندڕەوی و یەكترقەبوڵنەكردن لە نێو مەلای كورد و كۆمەڵگەی كوردیدا بوونی نەبووە، بە پێچەوانەی ئەم سەردەمە كە بیری تەكفیری و توندڕەوی بە شێوەیەكی بەرچاو پەرەی سەندووە لە نێو ڕیزی بانگخوازان و چینی گەنجاندا، هۆكارێكیشی بۆ ئەو مەنهەجە كرچ و كاڵە دەگەڕێتەوە، كه ئێستا لە بەشێك لە مزگەوتەكاتی كوردستان دەخوێنرێت بە بێ هیچ قوڵبوونەوە و تێگەیشتنێك لە بنەماكانی زمانی عەرەبی و زانستی نەحو و سەرف و ئوسوڵی فیقهــ، كە وەك دەستپێك وایە بۆ چوونە نێو زانستە شەرعییەكان.
جاران مەلای كورد ماوەی (15) بۆ (20) ساڵی تەمەنی سەرقاڵی خوێندنی زانستە جۆراوجۆرەكان دەبوو لەلای گەورە زانایانی كورد، چەندین شار و وڵات دەگەڕا، ئینجا مۆڵەتی زانستی پێدەدرا، بەڵام لەم سەردەمەدا بە بەشداریكردن لە چەند موحازەرە و گوێگرتن لە چەند وتارێك بابای فێرخواز دەبێت بە عەللامەی دەهر و فەریدی عەسرو بە ئارەزوى خۆى فەتوا دەدات!!!.
___________________________
([1]) بڕوانە: الشیخ عبد الكریم المدرس: علمائنا فی خدمە العلم والدین، عنی بنشره: محمد علی القرداغی، الطبعە الأولی، 1403-1983، ل 217، 226، 244، 537، ڕۆژگاری ژیانم، إعداد وتعلیق: رئوف محمودی، انتشارات كردستان، سنندج، ل 70، 99، 198، موحەممەدی مەلا كەریم: فەقێ و فەقێیەتی لە كوردستانی جاراندا، گۆڤاری بەیان، ژمارە: (8) ساڵی 1973، ل 55، عەزیزی مەلای ڕەش: فەقێیەتی لە دەشتی هەولێر، گۆڤاری ڕۆشنبیری نوێ، ژمارە: (110) ساڵی 1986، ل 129-130.
([2]) بڕوانە: المدرس: علمائنا، ل 244، ڕۆژگاری ژیانم، ل 191، موحەممەدی مەلا كەریم: فەقێ و فەقێیەتی لە كوردستانی جاراندا، ل 55، عەزیزی مەلای ڕەش: فەقێیەتی لە دەشتی هەولێر، ل 130.
([3]) بڕوانە: المدرس: علمائنا، ل 226، 244، موحەممەدی مەلا كەریم: فەقێ و فەقێیەتی لە كوردستانی جاراندا، ل 55، عەزیزی مەلای ڕەش: فەقێیەتی لە دەشتی هەولێر، ل 130.
([4]) لە دوای تەواوكردنی (آداب البحث والمناظرە) شێخ ئیسماعیلی گەلەنبەوی، راستەوخۆ كتێبی (شرح العقائد) سەعدەدینی تەفتازانی لە زانستی كەلامدا خوێندراوە و پاشان دەستكراوە بە زانستی بەلاغە و ئوصوڵی فیقه، بەڵام من بۆیە زانستی كەلامم دواخست بۆ ئەوەی تەواوی سەرچاوەكانی ئەم زانستە لە پاڵ یەكدا باس بكەم.
([5]) بڕوانە: المدرس: علمائنا، ل 226، 244، 537، ڕۆژگاری ژیانم، ل 148، موحەممەدی مەلا كەریم: فەقێ و فەقێیەتی لە كوردستانی جاراندا، ل 55، عەزیزی مەلای ڕەش: فەقێیەتی لە دەشتی هەولێر، ل 130.
([6]) بڕوانە: تاج الدین السبكی: جمع الجوامع، تحقیق: د. عبد الملك السعدی، دار النوادر – دمشق، الطبعە الأولی 1439هـ-2018، 1/75.
([7]) بڕوانە: المدرس: علمائنا، ل 216، 217، 2226، ڕۆژگاری ژیانم، ل 183، طاهر ملا عبدالله البحركی: حیاە الأمجاد من العلما‌ء الأكراد، دار ابن حزم، بیروت، الطبعە الأولی، 1436هـ – 2015م، 2/188، موحەممەدی مەلا كەریم: فەقێ و فەقێیەتی لە كوردستانی جاراندا، ل 55، عەزیزی مەلای ڕەش: فەقێیەتی لە دەشتی هەولێر، ل 130-131.
([8]) بڕوانە: المدرس: علمائنا، ل 216، 217، 2226، ڕۆژگاری ژیانم، ل 183، موحەممەدی مەلا كەریم: فەقێ و فەقێیەتی لە كوردستانی جاراندا، ل 55، عەزیزی مەلای ڕەش: فەقێیەتی لە دەشتی هەولێر، ل 130-131.
([9]) بڕوانە: المدرس: علمائنا، ل 414، ڕۆژگاری ژیانم، ل 200، موحەممەدی مەلا كەریم: فەقێ و فەقێیەتی لە كوردستانی جاراندا، ل 55، عەزیزی مەلای ڕەش: فەقێیەتی لە دەشتی هەولێر، ل 131.
([10]) بڕوانە: المدرس: ڕۆژگاری ژیانم، ل 191، موحەممەدی مەلا كەریم: فەقێ و فەقێیەتی لە كوردستانی جاراندا، ل 55، عەزیزی مەلای ڕەش: فەقێیەتی لە دەشتی هەولێر، ل 131.
([11]) العیاشی: الرحلة العیاشیة، تحقیق: د. سعید الفاضلی، و د. سلیمان القرشی، دار السویدی، أبو ظبی، الطبعە الأولی، 2006م، 1/480 .
