شۆڕشی كولتووریی (انقلاب فرهنگی)

هەورامان فەریق

پێناسەیەكی دیاریكراو بۆ كۆمسیۆنی شۆڕشی كولتووریی (ستاد انقلاب فرهنگی) لە ئێراندا نەكراوە. بەشێكی پەیوەندی بەوەوە هەیە كە لە قۆناغێكی هەستیار و تەمومژاوی سەروبەندی شۆڕش 1979دا پێكهێنراوە و بەرهەمی ململانێیەكی قووڵ و ئاڵۆزە. هەروەها ئەو كەسانەی كە دامەزرێنەران یان دەستنیشانكراوانی یەكەمی كۆمسیۆنەكە بوون، بۆچوون و جیهانبینییەكی یەكدەستیان سەبارەت بە ئامانج و ئەركەكانی كۆمسیۆنەكە نەبوو. بەڵام بۆ ئەوەی لە ڕەگوڕیشەی كۆمسیۆنی شۆڕشی كولتووریی تێبگەین ڕەنگە باشترین ڕێگە تێگەیشتن لە ئامانجەكانی كۆمسیۆنەكە بێت.

لە دوای شۆڕش یەكلابوونەوەی دەسەڵات بۆ حكومەتێكی ئیسلامیی، كە هەڵگری گوتاری شۆڕشگێڕانەی ئایینی و كولتووری دژ بە گوتارە باوەكانی ڕۆژئاوا بوو، چەندین ڕێكخرا و دەزگای ئیسلامی بۆ بڵاوكردنەوەی گوتاری “شۆڕشی ئیسلامیی” و جێگیركردنی بنەماكانی لەنێو كۆمەڵگەی ئێران و بەتایبەتی توێژی گەنجان دەستبەكار بوون. دامەزراوە ئایینییەكان لەسەرجەم ناوچەكانی ئێران تۆڕی چالاكی و بانگەشەكانیان بڵاوكردەوە بەو هیوایەی كە كۆمەڵگەی ئێران بەتەواوی بە ئاڕاستەی گوتارە نوێیەكانی شۆڕش ئاشنا بكەن و ئاواتە دێرینەكەی شۆڕشگێڕان لە بونیادنانی حكومەتێكی ئیسلامی-شیعی بهێننە دی[1]. بۆ ئەمەش پێویستیی هەبوونی كۆمسیۆنێك لە لایەن سەركردەكانی شۆڕشەوە بەتایبەتی ڕێبەری شۆڕش بۆ كۆتاییهێنان بەو هەموو ترس و لەرزە لە هزری رۆژئاوایی و ئەو مشتومڕ و ئاڵۆزانەی كە تێکڕای كۆمەڵگە و ڕەوتە جیاجیاكانی لە ڕاستەوە بۆ چەپ گرتبوویەوە، یەكلا بووبوویەوە. گەیشتن بەم ئامانجەش زۆر ئەستەم دەینواند و تا هەنووكەش دژیەكی نێوان مۆدێرنیتە و نەریت، ئایین و سیكۆلاریزم، فیقهـ و شەریعەت و لە سەروو هەموویانەوە ململانێی ئایین و زانست ئەو دژیەكییانەی جیهانی مۆدێرنن كە كۆمەڵگەی ئێرانی بەدەستییەوە دەناڵێنێت.

بە سەرهەڵدانی شۆڕشی گەلانی ئێران قۆناغی شۆڕشی كولتووریش دەستی پێكرد. وەك زۆرێك لە شۆڕشە ڕادیكاڵییەكان و ڕەنگە بە چاولێكردن لە شۆڕشی كولتووریی چین[2] لە ساڵی 1966 بە ڕێبەرایەتی حزبی كۆمۆنیست، سەركردەكانی شۆڕشی ئیسلامیش دەستبەجێ بیریان لە ئیسلامیزەكردنی شۆڕش و گۆڕینی تێکڕای سیستەم و بەدیاریكراوی سیستەمی خوێندنی باڵا كردەوە. بۆ ئەم مەبەستە و بە گەڕانەوە بۆ لێدوانەكانی سەركردە ئیسلامییەكانی شۆڕش ڕوانینێكی نەرێنی سەبارەت بە زانكۆ و بەتایبەت زانستە مرۆییەكان لە ئارادا بوو؛ زیاتر لەبەرئەوەی كە پێیان وابوو ئەم زانستانە بەرهەمی رۆژئاوان یان بە رۆژئاوایی كراون.

ململانێكان هەر لە سەرەتای شۆڕشەوە بە ئامانجی پاكتاو یان پاككردنەوەی زانكۆ، پرۆگرامی خوێندنی باڵا و مامۆستا و فەرمانبەرانی شوێنە ئەكادیمییەكان دەستی پێكرد. لەم نێوەندەدا هەبوون كەسانێك كە پێیان وابوو دەبێ بۆ ماوەی بیست ساڵ دەرگای زانكۆكان دابخرێن، هەتاوەكو لەو ماوەیەدا سیستەمێكی خوێندنی تۆكمە كە دژ نەوەستێتەوە لەتەك ئایینی ئیسلامدا ڕەنگڕێژی و جێبەجێ بكرێت. لە ماوەی ساڵانی 1979-1980 ململانێكان گەیشتە ئاستی بەریەككەوتنی یار و نەیاری پاككردنەوەی زانكۆكان. بۆ نموونە لە یەكێك لە ڕووداوەكاندا قوتابیانی پەیڕەوی هێڵی ئیمام لە تەورێز بەرەو بینای ناوەندی زانكۆ ڕۆشتن و كارمەندەكان و ستافی كارگێڕی ناوەندەكەیان كردە دەرەوە و ڕایانگەیاند تا ئەو كاتەی شۆڕشی كولتووریی جێبەجێ نەكرێت و پاكسازی لە ئاستی قوتابیان، ئەندامانی لیژنەی زانستی و كارمەندەكاندا نەكرێت ئەو شوێنە چۆڵ ناكەن[3]. ئەم ڕووداوە لە لایەن دەوڵەتەوە پێشوازی گەرمی لێكرا. بەریەككەوتن تا دەهات زیاتر دەبوو و زانكۆكانی مەشهەد، شیراز و تاران و چەند زانكۆیەكی دیكەی گرتەوە. كار گەیشتە ئەوەی كە بەنی سەدریش كە ئەوكات سەرۆك كۆمار بوو بێتە سەر خەت. ئەو هەڵبەت هەستیارانە مامەڵەی لەگەڵ ئەم بابەتەدا دەكرد و پێیوابوو كە ڕەنگە كاتەكەی گونجاو نەبێت.

لە بەرامبەردا گروپێك لە كارەكتەر و ئەندامانی شۆڕش، كە دواتر یەكەم كۆمسیۆنی شۆڕشی كولتوورییان پێكهێنا، نەك حەزیان لە داخستن بەڵكو لەتەك كرانەوەی زانكۆكاندا بوون. ئەم گرووپە سەردانی ئایەتوڵڵا خومەینییان كرد و ئەویش لە ڕێككەوتی 21/4/1980 دا بە فەرمانێك و هەڵبژاردنی ئەندامەكان لە لایەن خۆیەوە ڕەزامەندی لە سەر پێكهێنانی كۆمسیۆنی شۆڕشی كولتووریی دەربڕی[4]. مەبەستی ئەو گۆڕینی زانكۆ بوو لە بناغەوە. لەسەرەتاوە كۆمسیۆنەكە حەوت ئەندامی هەبوو، كە دواتر بۆ 30 كەس زیادی كرد. ئەندامەكان لە جەلال فارسی، عەلی شەریعەتمەداری، حەسەن حەبیبی، محەمەدجەواد باهونەر، رەبانی ئەملەشی و شەمس ئالی ئەحمەد پێكهاتبوون. هەر سەبارەت بە هۆكار و ئامانجی دامەزراندنی ئەم كۆمسیۆنە، بۆچوونێكی دیكە هەیە كە گوایە ڕێبەری ئەوكاتی شۆڕش پێش 20 ساڵ لە شۆڕش، خولیای ئیسلامیزەكردنی زانكۆكانی لەسەردابووە و هەر ئەوكاتە ڕەخنەی لە ڕۆڵی زانكۆكان و مامۆستاكان لە پەرەپێدانی بێدینی گرتووە و باسی لە قەدەغەكردنی مادەی سەرخۆشكەر و كێشەی باڵاپۆشی ژنان كردووە[5].

كۆمسیۆنەكە دەستی بە كۆبوونەوە و بەرنامەرێژییەكانی كرد. هەر یەك لە ئەندامەكان ڕۆڵ و بەرپرسیاریەتییەكیان لەناو كۆمسیۆنەكە گرتە ئەستۆ. بۆ نمونە پاككردنەوەی زانكۆ بە ئەملەشی سپێردرا و سروش، شەریعەتمەداری و حەبیبی، هەموو كاروبارەكانی پەیوەست بە زانكۆكان و هەموو كاروباری خوێندنی باڵا، تێكەڵكردن و هەڵوەشاندنەوەی هەندێك لە زانكۆكان یان دامەزراوەكانیان پێسپێردران[6]. هەر لەوكاتەوە ئیدی دەنگی ناڕەزایەتی دژ بەم كۆمسیۆنە بەرز بوویەوە. بە هۆی ناڕەزایەتی و پێكدادانەكانەوە كە ژمارەیەك رێكخراو و گرووپی زانكۆیی سەر بە ڕەوت و حزبە جیاوازەكان لە چەپەوە بۆ ڕاست تیایدا بەشداربوون بە كوژرانی سەدان قوتابی و لە كۆتاییدا بە سەركەوتنی “قوتابیانی مسوڵمان[7]” كۆتایی هات. نزیكەی 30 مانگ زانكۆكان داخران. كۆمسیۆنەكە كارەكانی درێژە پێدا. هەندێك دامەزراوەی دیكە وەك جیهادی زانكۆیی و كۆمیتەی بەئیسلامیكردنی زانكۆكان (اسلامی كردن دانشگاهها) لە چوارچێوەی ئەو پلانانەدا دامەزران. هەندێك زانكۆ تێكەڵ كران و كۆمەڵێك بەرنامە وەك ڕەشنووسی پەروەردەی مامۆستا خرانە بەرنامەی كارەوە. ئەوەی پەیوەست بوو بە زانكۆكانەوە لە چوار پلان و ئامانجدا كورت كرانەوە:

پەروەردەی مامۆستا و هەڵبژاردنی كەسە شایستەكان لەڕوانگەی كۆمسیۆنەوە.
هەڵبژاردنی قوتابی زانكۆ
بەئیسلامیكردنی ژینگەی زانكۆكان و گۆڕینی پرۆگرامەكانی خوێندن.

پاش كرانەوەی زانكۆكان، چالاكی كۆمسیۆنەكە درێژەی كێشا و سەرەتاكانی مانگی 12ی 1985، سەرۆكەكانی هەر سێ دەسەڵاتی حكومەت و كۆمەڵێك كەسایەتی دیكە بوون كە جێی متمانەی ڕژێم بوون بۆ كۆمسیۆنەكە زیاد كران و ناوی كۆمسیۆنەكە گۆڕدرا بۆ ئەنجومەنی شۆڕشی كولتووری (شورای انقلاب فرهنگی). ئەنجومەن بەتایبەت لە سەردەمی ئەحمەدی نەژادی سەرۆك كۆماردا، خاوەنی ئەنجومەنێكی باڵای 22 كەسی و 16 كەسی یاسایی بوو. هەروەها لە سكرتاریەتێك، دوو دەستەی چاودێری و هەڵسەنگاندنی زانستی و كولتووری، كۆمیتەی كولتوور و شارستانییەتی ئێران و ئیسلام و چەندین ئەنجومەنی دیكەی وەك ئیسلامیزەكردنی زانكۆكان و، ئەنجومەنی كولتووری و كۆمەڵایەتی ژنان پێك دەهات[8].

لە لایەكی دیكەوە بە گەڕانەوە بۆ رابردووی ئەم كۆمسیۆنە دەردەكەوێت كە ئەوانەی بە نیازبوون زانكۆكان و زانستەكان ئیسلامیزە بكەن هیچ جۆرە پێناسەیەكی دیاریكراویان بۆ ئەو ئامانج و پرۆژەیە نەبوو. عەبدولكەریم سروش وەك دامەزرێنەر و وتەبێژی یەكەم ستافی كۆمسیۆنەكە و ڕەخنەگری ئێستای ڕژێمی ئێران ئاماژە بەوە دەكات “ئامانجی ئێمە ئەوەبوو كە بەڵێ ئەگەر بابەتێك، شتێك هەبێت لە زانكۆكاندا دژی ئیسلام بێت، بیسڕینەوە. هەرچەندە بەڕاستی شتێكی ئەوتۆ نەبوو كە دژ بە ئیسلام بێت و هەندێك كۆمیتەی پاكتاوكردن هەبوو كە ئەو مامۆستایانەی زانكۆیان لە زانكۆ دوور خستنەوە كە پێیان وابوو جێی متمانەی ئەوان نین. هەڵبەت كۆمیتەكان پێش دروستبوونی كۆمسیۆن بوونیان هەبوو، دواتریش هەر بوونیان هەبوو. ئەو كۆمیتانە سەربەخۆ بوون و ڕاپۆرتیان بە ئێمە نەدەدا.[9]” ئەو لە پاساوی پێویستیی بەئیسلامیكردنی زانكۆكاندا هەر ئەوكاتە ئاماژەی بەوەداوە: “زانكۆكانی ئێمە ئەمڕۆ بۆن و بەرامەی گوڵستانی ئیسلامیان لێوەنایەت، دەبێت بۆن و بەرامەی گوڵستانی ئیسلامیان لێوەبێت و ئەم گوڵستانە، گوڵستانێكی بۆنخۆش بێت كە هەركەسێك سەری پێدا دەكات، هەر لە چركەساتی یەكەمدا ئەم بۆن و بەرامە خۆشە بچێت بەسەریدا[10]“. بۆیە هەر خۆی ناوی ئەم پرۆژەیە دەنێت شۆڕشی خوێندن[11].

كەواتە جیا لەو ململانێیەی كە لە نێوان هێزە ئیسلامییەكان لە لایەك و هێزە چەپ و سیكۆلارەكاندا هەبوو، دەكرێت بگەینە ئەو دەرەنجامەی كە لەناو كۆمسیۆن و ڕەوت و باڵە جۆراوجۆرە ئیسلامییەكانی شۆڕشیشدا كە لایەنگری شۆڕشی كولتووریی بوون، ڕەنگە دوو ئاڕاستە لەیەك جیابكرێنەوە. ئاڕاستەیەك كە ڕادیكاڵانە دژ بە هەرجۆرە زانست و هزرێكی نوێ بوون كە زادەی ڕۆژئاوا بێت، داوای داخستنی زانكۆیان دەكرد تا ئەوكاتەی كە تێکڕای سیستەمەكە بە ئیسلامی بكرێت. ئاڕاستەیەكیش داوای كردنەوەی زانكۆكانیان دەكرد، بەڵام بە بۆن و بەرامەی ئیسلامییەوە. لە نێو ئاڕاستەی یەكەمدا كەسانێك هەبوون كە هێندە پەڕگیربوون دەیانویست دیوار لە نێوان كچ و كوڕ لە زانكۆكاندا دروست بكەن[12]. لە ناو ئاڕاستەی دووەمدا و بە گەڕانەوە بۆ لێدوانەكانی خۆی، ڕەنگە بتوانین عەبدولكەریم سروش وەك نوێنەری ئاڕاستەی دووەم ببینین ـكەسێك كە دوای دوو ساڵ لەو كۆمسیۆنە هاتووەتە دەرەوە[13].

ئەنجومەنی باڵای شۆڕشی كولتووریی تا هەنووكە درێژەی بە مانەوەی خۆی داوە و ئەركەكانی لە سێ كایەدا ڕێكخستووە كە ئەوانیش بریتین لە كایەی سیاسەتگوزاری، دانانی ڕێسا و ڕێكارەكان و چاودێری[14]. هەر یەكە لەم كایانەش چەندین ڕووماڵی چەندین بوار و كایەی ژیان دەكات لە كۆمەڵگەدا. بەڕادەیەك كە خەریكە هیچ كون و كەلەبەرێك نامێنێت كە ئەنجومەنەكە نەتوانێت ئەسپی خۆی تێدا تاو بدات.

سەرچاوەكان

[1] – ئەژی ئازاد ئەبوبەكر، سازمانی تەبلیغاتی ئیسلامی؛ بانگەشەكاری ئایدۆلۆژیای كۆماری ئیسلامیی ئێران، وەرزنامەی ئێرانناسی، ژمارە 5، ساڵی دووەم تشرینی یەكەمی 2022، ل 11.

[2] – https://www.radiofarda.com/a/f35_Soroush_DolatAbadi_Cult_Revol/1734294.html

[3] – امام خمینی (س) – روند انقلاب فرهنگی در دانشگاه ها (imam-khomeini.ir)

[4] – همان

[5] – https://www.bbc.com/persian/blog-viewpoints-48952483

[6] – https://www.youtube.com/watch?v=Sk2oJil2vyU

[7] – گروپێك لە قوتابیانی پەیڕەوی هێڵی ئایەتۆڵڵا خومەینی بوون كە ژمارەیان نزیكەی 400 قوتابی دەبوو. ئەمانە هەر ئەو قوتابیانە بوون كە پەلاماری سەفارەتی ئەمریكایان دا.

[8] – شورای عالی، ماهنامەی مهندسی فرهنگی، شمارە 13، آبان و آذر 1386.

[9] – https://www.youtube.com/watch?v=55_xFFRvMjI

[10] – https://www.bbc.com/persian/iran/2009/12/091213_m_caltural_revolution_25th_anniversary

[11] – https://www.youtube.com/watch?v=Sk2oJil2vyU

[12] – https://www.youtube.com/watch?v=55_xFFRvMjI

[13] – https://www.youtube.com/watch?v=WD1CWxhN6ME

[14] – https://sccr.ir/pages/1/1