ڕاپۆرتی تایبەت بە “دیداری ڕافیدەین”

ئامادەكردن: گۆڤاری ئایندەناسی

ڕۆژانی 28-30، لە شاری بەغدا كارەكانی دیداری ڕافیدەین بەڕێوە چوون لە بارەی پرسە هەنووكەییەكانی عێراق، لەم دیدارەدا یەكێك لە وۆركشۆپە داخراوەكان تایبەت بوو بە هەڵكشانی دیاردەی گەندەڵی و مەترسییەكانی لە بارەی ئایندەی دەوڵەتی عێراقەوە بە ناونیشانی “سیستمی گەندەڵی: ئافاتێكی زاڵ و چارەسەرگەلێكی شەرمنانە”. نێردراوی ئایندەناسی لە دیدارەكەدا لەم وۆركشۆپەدا بەشدار بوو كە ژمارەیەك بەرپرس و باڵوێز و بەڕێوەبەرانی كۆمپانیاكان تێیدا ئامادە بوون و لێرەدا پوختەی گفتوگۆكان خراونەتە ڕوو.

بەشدارانی وۆركشۆپەكە كە سەرەكیترینیان بریتی بوو لە نوێنەرانی دیوانی چاودێریی عێراق و ئاسایشی نیشتمانی و ژمارەیەك ئەكادیمی و نوێنەری كۆمپانیا وەبەرهێنەكان، هاوڕا بوون لەسەر ئەوەی كە دیاردەی گەندەڵی لە عێراق لە حاڵەت و دیاردەوە بووەتە سیستم و كۆنترۆڵی زۆر لە جومگەكانی كردووە. لە بارەی وردەكارییەكانی دیاردەی گەندەڵییشەوە، هەندێكك وردەكاری خرانە ڕوو.

سكاڵاكانی دیوانی چاودێری

جێگری سەرۆكی دیوانی چاودێریی عێراق؛ عەبدولكەریم فارس، باسی لەوە كرد مێژوووی دامەزراندنی دیوانی چاودێری لە عێراق دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1927. بە گوێرەی یاسا كارپێكراوەكانیش، دەزگاكە مافی چاودێریكردنی هەیە بەسەر سەرجەم دامەزراوەكان، بەڵام لە ئێستادا كێشەی ئەوەیە لایەنێكی جێبەجێكار نییە ڕاپۆرت و ڕاسپاردەكانی جێبەجێ بكات. هەروەها ئەوەی خستە ڕوو لەپاش هەڵوەشاندنەوەی نووسینگەی پشكنەرە گشتییەكانی وەزارەتەكانەوە، دیوانی چاودێریی دارایی لایەنێكی جێبەجێكاری گرنگی لەدەست داوە.

بەرپرسەكەی دیوانی چاودێریی دارایی باسی لەوە كرد دەزگاكەیان توانای پاكتاوكردنی بودجەی زۆربەی ساڵەكانیشی نییە (الحسابات الختامیة)، چونكە كابینەكان پێشكەشی ناكەن، ئەمەش ڕێگە خۆش دەكات بۆ ئەوەی دەزگاكانی جێبەجێكردن چۆنیان بوێت؛ پاساوی خەرجكردن بۆ پارە خەمڵێنراو و تەرخانكراوەكان بدۆزنەوە. ناوبراو بەبێ ئاماژەكردن بە ناوی سەرۆكوەزیران، ئەوەی خستە ڕوو لە بودجەكانی كابینەی (2014-2018)، كە سەردەمی حەیدەر عەبادی دەكات، تاوەکوو ئێستا تەنیا حساباتی كۆتایی و پاكتاوی خەرجییەكانی بودجەی ساڵی 2015ی بەتەواوی كردووە و تازەبەتازە وردبینی لە ژمێرەی 2016 دەستی پێ كردووە. شتێكی ڕوونیشە كە لە هەر وڵات و جێگەیەكدا ژمێرەی كۆتایی نەبوو، ئەوە مانایەكی ئەوتۆ بۆ خەمڵاندنەكانی بودجە نامێنێتەوە.

ئەم دانپێدانانەی دیوانی چاودێریی دارایی دەربارەی سەردەمێكە كە سەرۆكوەزیرانەكەی (حەیدەر عەبادی) زۆرترین بانگەشەی شەفافیەت و گێڕانەوەی ماف دەكات، بە گەڕانەوەش بۆ سەردەمی مالیكی كە ساڵانی بودجە 100 ملیار دۆلارییەكان بوون چەندەها چیرۆكی بەهەدەردانی سامانی گشتی هەن. لەم سەردەمەدا (2006-2014) جگە لەو پارانەی بۆ مووچەی كاش ڕۆیشتوون، سەرجەم خەرجییەكانی دیكە قسە و ڕاپۆرتیان لەسەرە و هەندێك پارەی تەرخانكراو بۆ نەخۆشخانە و دەزگا خزمەتگوزارییەكان هیچ شوێنەوارێكیان نییە، هەندێ پڕۆژەش كە بەردی بناغەیان دانراون، نە پڕۆژەكە و نە پارەكەشیان هیچی دیار نین. لە كۆتا ساڵی ویلایەتی دووەمی مالیكیشدا، عێراق خاوەن بودجە نەبوو بە هۆی ناكۆكییە سیاسییەكان و پاشان پەلكێشانی داعش لە عێراق و كەوتنی شارەكانی موسڵ و سەلاحەدین و ئەنبار بە دەستی ئەم ڕێكخراوە كە گەیشتنە لێواری پشتێنەی بەغدا لە حوزەیرانی 2014، ئەمەش وای كردووە حكومەت دەستكراوە بێت لە خەرجیدا بەبێ هەبوونی چاودێری.

پۆست و پێگە هەستیارەكانی نزیك لە گەندەڵی

بە گوێرەی زانیاریی لایەنە پەیوەندیدارەكانی وۆركشۆپەكە، 37 پۆستی وەزیفی و 17 لیژنەی حكومی و پەرلەمانی زۆرترین خواستیان لەسەرە لە جومگە سەرەكییەكانی حكومەتی فیدراڵیدا، چونكە ئەم پێگە و بەرپرسیارێتییانە دەرفەتیان هەیە گەندەڵی تێبپەڕێنن یان چاوپۆشیی لێ بكەن، جارجارەش باسی ئەوە گەرمە كڕین و فرۆشتنیان پێوە دەكرێت. لایەنە پەیوەندیدارەكان باسی ئەوەشیان كرد هیچ یاسایەكی تایبەت نییە كاری ئەم جومگە هەستیارانە ڕێک بخات، یان چاودێرییان لەسەر دابنێت بۆ ئەوەی لە گەندەڵییەوە نەگلێن. هەندێك لەو میوانە لوبنانییانەشی لە وۆركشۆپەكەدا بوون، باسیان لەوە كرد ئەگەر یاسای تایبەتیش هەبن بۆ ڕێگری زۆر لە بارودۆخەكە ناگۆڕێت، چونكە نزیكترین نموونە لە عێراقەوە كە لوبنانە، دەوروبەری 300 یاسای جۆراوجۆری چاودێری و بەدواداچوونی هەیە، كەچی دەرەنجامی حكومەتەكەی بە مایەپووچی و داڕمانی باری ئابووری كۆتایی هات، ئەویش بە هۆی سستی و خراپیی دەسەڵاتی جێبەجێكردن و مانەوەی یاساكان بەبێ جێبەجێكردن.

ئەم هەڵوەستەیە لەسەر كاری لیژنە و پێگە هەستیارەكان، بەر لە دیارنەمانی 3.7 ترلیۆن دینار (2.5 ملیار دۆلار)ی سپاردەی باجی كۆمپانیا بیانییەكان بوو كە لە میدیاكاندا بە “دزی سەدە” ناسراوە. بە گوێرەی ئەو لێكۆڵینەوانەشی كە كراون، بەفەرمی 16 بەرپرس و پێگەی جۆراوجۆر ڕۆڵیان هەبووە لە ئاسانكاریكردن بۆ بردنی ئەو پارانە لەلایەن پێنج كۆمپانیای وەهمییەوە، بەر لەوەی دواتر پەرلەمانتاری سەربەخۆ باسم خەشان باس لەوە بكات نزیكەی 100 بەرپرس لە پۆستی هەستیاری جیاجیا هەر لە پەرلەمانەوە تا حكومەت، ڕۆڵیان هەبووە لە ئاسانكاریكردن بۆ ئەو گەندەڵییە گەورەیە. لەم گەندەڵییەدا ئەو پارەیەی كە براوە، سپاردەی کۆمپانیا بازرگانی و نەوتییەكانە كە بە گوێرەی یاسا بڕی 5%ی هەموو گرێبەستێك لە هەژمارێكی بانکی ڕافیدەین دادەنێن تا ئەو کاتەی پاکتاوی باج و سزاكانی سەریان دەكەن، ئەگەرنا دەست بەسەر ئەو سپاردانەیاندا دەگیرێت. بەم پێیەش، پارەكە بەشێكە لە سامانی گشتی و ڕسوماتی دەوڵەتە لە كۆمپانیاكان.

هۆكارەكانی تەشەنەكردنی گەندەڵی و لێكەوتەكانی

بە گوێرەی بەشداریی كەسایەتییە ئەكادیمییەكانی وۆركشۆپەكە، گەندەڵیی دارایی و ئیداری مەترسیدارترین جۆری گەندەڵییە، چونكە دەبێتە هۆی پەكخستنی پلانەكانی پەرەپێدان، خراپ بەكارهێنانی دەسەڵات و هەڵهاتنی سەرمایە نیشتمانییەكان بۆ ژینگە گونجاوەكان، بۆ چارەسەركردنیشی پێشنیارەكان زیاتر بریتین لە بڵاوكردنەوەی هۆشیاری لەنێوان خەڵك، پابەندیی حكومەت بە بەرەنگاربوونەوەی، پەرەپێدانی یاساكانی چارەسەركردنی، چونكە باوەڕ وەهایە لە عێراقدا پێنج هەزار یاسای بیرۆكراتی و لەمپەر هەبن لەبەردەم كاری كۆمپانیاكانی كەرتی تایبەت كە بڕیارە تەواوكەری كەرتی گشتی و لە هەمان كاتیشدا ڕكابەریشی بن.

لە بارەی هۆكاری سەرهەڵدانی دیاردەی گەندەڵییشەوە، بە گوێرەی بۆچوونە ئەكادیمییەكان دوو ڕەوتی توێژینەوەی سەرەکی هەن سەبارەت بە سەرهەڵدانی دیاردەی گەندەڵی؛ یەکەمیان بۆ هۆکاری ئەخلاقی دەگەڕێنێتەوە، ئەمەش پەیوەست بە گەندەڵیی ڕەفتاری خەڵک و مەیلی دەروونیی کەسانی خراپ، دووەمشیان بۆ لاوازی و سستیی یاساكان و نەبوونی چاودێریی پێویست كە ئەمەش سەرەنجام ڕێگا خۆش دەكات بۆ گەندەڵبوونی ناگەندەڵەکان لە كۆتاییدا.

زۆربەی بۆچوونەكانیش هاوڕان لە بارەی ئەوەی ئابووریی ڕەیعی بەشداریی سەرەکیی هەیە لە بەرهەمهێنانی گەندەڵی بە هەمان شێوە. ئەو قسەیەکی مایکڵ ڕۆسی هێنایەوە، کە ڕایگەیاندووە سیستمی سیاسی لە ئابوورییە ڕەیعییەكاندا كار لەسەر دابەشكاری و كڕینی خەڵك دەكات، لەم کاتەشدا دەوڵەت ناتوانێت یاساکان جێبەجێ بکات و لێپرسینەوە لە دژی ئەو گرووپانە بکات کە لە شێوەی تۆڕی قووڵی گەندەڵیدا كار دەكەن و بوونەتە ڕێكخراو.

لە جێبەجێکردنی هەمان دیدگاش بەسەر عێراقدا، ڕێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی گەیشتووەتە ئەو ئەنجامەی کە وڵاتەکە “بەدەست گەندەڵییەکی بەرفراوان لە هەموو دامودەزگاکانی حکومەتدا دەناڵێنێت”. لە بارەی هۆكاری ئەمەشەوە، باس لە میراتی دەسەڵاتی پێشوو دەكرێت (نەبوونی شەفافیەت، دامودەزگای دیموکراسی و بەهەدەردانی سامان)، هەروەها شلۆقیی دەوڵەت كە خۆی لە (لاوازیی پێکهاتەی حکومەت، نەبوونی ژێرخان و سەرکردەی کارامە)دا دەبینێتەوە، لە كاتێكدا كارتێكەرەكە باڵادەستەكان بریتین لە: تایفەگەری، خزمایەتی، بەڕێوەبردنی لاوازی کەرتی گشتی، بێسەروبەریی یاسادانان، نەبوونی دیدێکی گشتگیر و لاوازیی ئیرادەی سیاسی و لاوازیی کۆمەڵگەی مەدەنی.

سێ مەترسییەكەی تری سەر عێراق

جێگری سەرۆكی دەزگای ئاسایشی نیشتمانیی عێراق د. عیسام سەعدی، لە میانەی بەشداریی وۆركشۆپەكەدا ئەوەی خستە ڕوو كە لە ئێستادا ئەو هەڕەشانەی ڕووبەڕووی عێراق بوونەتەوە، بە پلەی یەكەم چوار شتن كە بریتین لە: تیرۆر، ماددەی هۆشبەر، گۆڕانی كەشوهەوا، گەندەڵی و خستنەلای سامانی گشتی. مەترسیی هەڕەشەی چوارەمیش كە گەندەڵییە، لەوەدایە كە ڕێگر و كێشەیە بۆ بەرەنگاربوونەوەی لێكەوتەی سێ مەترسییەكەی دیكە كە پێویستیان بە تەرخانكردنی بودجە هەیە بۆ بەرەنگاربوونەوەیان.

گۆڤاری ئایندەناسی ژمارەی پانزەیەم (15) کانوونی یەکەم، پایزی 2022، ساڵی سێیەم