كوردی
فیكری ئیسلامی هاوچه‌رخ له‌به‌رده‌م پرسیاری ئازادیدا
ڕانان: ئایینناسی
ئه‌م كتێبه له نوسینی ئه‌بوبكر عه‌لی (كاروانی)یه كه له بنه‌ڕه‌تدا كتێبێكی قه‌باره بچوكه وه‌كو نووسه‌ریش ئاماژه‌ی بۆ كردووه به‌شێك بووه له دیدارێكی فیكری له‌باره‌ی (ئیسلام و ئازادی)یه‌وه، كه چه‌ند ساڵێك پێشتر بڵاوكراوه‌ته‌وه و دواتر له دووتوێی كتێبێكدا به پێدانی چه‌ند ناونیشانێكی جیاواز له به‌شه‌كاندا و له ساڵی 2022 له سلێمانی چاپکراوەتەوە.
كتێبی (فیكری ئیسلامی هاوچه‌رخ له‌به‌رده‌م پرسیاری ئازادیدا) میتۆدی ڕه‌خنه‌یی به سه‌ریدا زاڵه و نووسه‌ر ده‌ستی بردووه بۆ قسه‌كردن له‌سه‌ر كۆمه‌ڵێك پرسی هه‌ستیار، كه تا ئێستا له زمانی كوردیدا شتێكی ئه‌وتۆ ده‌رباره‌ی ئه‌م پرسه (ئیسلام و ئازادی) نه‌نووسراوه و ته‌نانه‌ت قسه‌كردن له‌سه‌ر بابه‌ته‌كه‌ش هێشتا سه‌ره‌تایه، هه‌روه‌كو خوودی نووسه‌ریش له پێشه‌كییه‌كه‌یدا ئاماژه‌ی به‌وه كردووه.
ئه‌م كتێبه له چوار به‌ش پێكهاتووه و به‌شی یه‌كه‌م تایبه‌ته به قسه‌كردن له‌سه‌ر په‌یوه‌ندی ئیسلام و ئازادى له فیكری ئیسلامی هاوچه‌رخ و دونیای نوێدا، به‌شی دووه‌می كتێبه‌كه تیشكده‌خاته سه‌ر مه‌سه‌له‌یه‌كی هه‌ستیار و كه‌متر قسه‌له‌سه‌ركراو كه ئه‌ویش بوون و نه‌بوونی مافی موسڵمانه له ڕه‌خنه‌گرتن له ئیسلام و چۆنێتی تێگه‌یشتن له‌م مافه و سنووره‌كانی، به‌شی سێیه‌م كتێبه‌كه‌ش تایبه‌ت كراوه به قسه‌كردن له‌سه‌ر پرسێك كه تاكو ئێستا مشتومڕی له‌سه‌ر ماوه و یه‌كلایی نه‌بووەته‌وه، ئه‌ویش سزای هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌یه له ئایین و بوون و نه‌بوونی ئازادی ئایین و بیروباوه‌ڕ له ئیسلام و فیكری ئیسلامی هاوچه‌رخدا. به‌شی چواره‌م و كۆتایی كتێبه‌كه ته‌رخان كراوه بۆ تاوتوێكردنی دیدی بیرمه‌ندی ئێرانی (مسته‌فا مه‌له‌كیان) ده‌رباره‌ی سروشتی په‌یوه‌ندی نێوان ئایین و به‌ندایه‌تی و عه‌قڵانیه‌ت.
له به‌شی یه‌كه‌می كتێبه‌كه‌دا، كه ناونیشانی (دیدی ئیسلامی و چه‌مكی ئازادی له نێوان دژبه‌یه‌كی و هاوئاهه‌نگیدا) هه‌ڵگرتووه، نووسەر زۆر ڕاشكاوانه له‌باره‌ی ئه‌م پرسه‌وه ده‌دوێت و ده‌ڵێت، ئازادی وه‌كو چه‌مك له فه‌رهه‌نگی ئێمه‌دا كێشه‌ی (ڕه‌وایه‌تی) و (ناسین) و (دانپێدانانی) هه‌یه، له‌سه‌ر ئه‌م سێ ئیشكالیه‌ته، نووسه‌ر چه‌ند نموونەیه‌ك ده‌هێنێته‌وه، له‌وانه شێواندنی ناوه‌رۆكی چه‌مكی ئازادییه، كه تێكه‌ڵ كراوه به دژایه‌تیكردنی ئیسلام و به‌ره‌ڵایی كه بووەته سه‌رچاوه‌ی ترسێكی به‌رچاوی خه‌ڵكی ئاسایی له‌م چه‌مكه، هه‌روه‌ها ئیشكالیه‌تێكی تر له فه‌رهه‌نگی ئێمه‌دا ئه‌وه‌یه كه ئازادی و ئیسلام به‌رامبه‌ر یه‌ك ڕاده‌گرن و به خه‌ڵك ده‌ڵێن یه‌كیان هه‌ڵبژێرن كه له بنه‌ڕه‌تدا ئیسلام و ئازادی ده‌بێت دوانه‌یه‌كی لێكجیانه‌كراوه بن، ته‌نیا له‌م چوارچێوهیە‌شدا فیكری ئیسلامی ده‌توانێت ڕۆڵی سروشتیی خۆی له ئاڕاسته‌كردنی ژیان و ڕاستكردنه‌وه‌ی شێواوییه‌كانی ناوه‌رۆكی چه‌مكی ئازادی بگێڕێت.
به‌شی دووه‌می په‌رتووكه‌كه ته‌رخان كراوه بۆ بابه‌تێكی زێده هه‌ستیار ئه‌ویش پرسی به موسوڵمان بوون و سنووره‌كانی ڕه‌خنه‌گرتنه له قورئان و فه‌رمووده، نووسه‌ر بێ سڵه‌مینه‌وه و بوونی بازنه‌یه‌كی داخراو به ده‌وری خۆیدا ڕاسته‌وخو ده‌چێته سه‌ر ئه‌و بابه‌ته‌ی كه ده‌توانرێت له‌وێوه قسه له‌سه‌ر ئه‌م پرسه بكرێت ئه‌ویش جیاكردنه‌وه‌ی نێوان قورئان وه‌كو ده‌قێكی خودایی ده‌ستكاری نه‌كراو له‌گه‌ڵ فه‌رمووده‌كانی پێغه‌مبه‌ر (د.خ) كه نووسه‌ر پێی وایه ده‌بێت به (تحفض)ه‌وه باس له فه‌رمووده‌كانی پێغه‌مبه‌ر (د.خ) بكه‌ین، هه‌روه‌ها ده‌بێت جیاوازیش له نێوان (ئیسلام) و فیكر و كه‌له‌پووری ئیسلامیدا بكه‌ین، چونكه بواری فیكر و كه‌له‌پووری ئیسلامی له فیقهـ و ته‌فسیر و ئوصول فیقهـ و ڕاڤه‌ی فه‌رمووده و بواره‌كانی تر ملكه‌چی ڕه‌خنه و پێداچوونه‌وه و دووباره قسه‌له‌سه‌ركردن و هه‌ڵسه‌نگاندن و تێپه‌ڕاندنن. هه‌رچی په‌یوه‌ندی به فه‌رمووده‌كانی پێغه‌مبه‌ریشه‌وه (د.خ) هه‌یه له‌به‌رئه‌وه‌ی كه وه‌كو قورئان به وەحی ده‌ستكارینه‌كراو دانانرێن و باوه‌ڕنه‌بوون به فه‌رمووده حوكمی باوه‌رنه‌بوون به قورئانی نییه و پێغه‌مبه‌ر (د.خ) فه‌رمانی به كۆكردنه‌وه و پاراستن و تۆماركردنی نه‌داوه، بۆیه مه‌سه‌له‌ی كۆكردنه‌وه‌ی فه‌رمووده ئیجتیهادی موسوڵمانان خۆیان بووه دوای كۆچی دوایی پێغه‌مبه‌ر، كه‌واته به گوێره‌ی زانستی فه‌رمووده‌ناسیش (جرح و تعدیل) كه زانستێكی مرۆیی و مێژوویی موسوڵمانانه هیچ پیروزییه‌كی نییه و قابیلی ڕه‌خنه‌لێگرتن و پێداچوونه‌وه‌و گه‌شه‌پێدانه.
هه‌رچی په‌یوه‌ندیشی به قورئانیشه‌وه هه‌یه نووسەر پێی وایه كه قورئان كێڵگه و ده‌قێكی داخراو نییه له‌به‌رده‌م عه‌قڵ و ڕاڤه‌كردن و دواندن و كردنه‌وه و گه‌شانه‌وه‌دا، قورئان نه له ڕابردوودا وه‌هابووه و نه له ئێستا و داهاتووشدا واده‌بێت، چونكه هه‌ر له بنه‌ڕه‌ته‌وه مروڤی به دوێندراو (مخاطب) وه‌رگرتووه و گوتارێگه ئاڕاسته‌ی عه‌قڵ و دڵ و ویژدانی كراوه، عه‌قڵیش به سروشتی خواكردانه‌ی خۆی پرسیار و گومان و ڕاڤه‌كار و به‌راوردكاره. لێره‌شه‌وه ڕه‌خنه‌گرتن له هه‌ندێک یاسا و حوكمی فیقهی كه له بنه‌ڕه‌تدا ڕه‌وایه‌تی له قورئانه‌وه وه‌رده‌گرن، له چوارچێوه‌ی دووباره خوێندنه‌وه و دابه‌زاندنه‌وه‌ی ده‌قی قورئان بۆ سه‌ر واقیع و ناساندنی ڕه‌هه‌نده میژوویی و زه‌مانییه‌كه‌ی هه‌ندێک ئایه‌ت و حوكم له‌سه‌ر وێنه‌ی ئه‌و ئایه‌تانه‌ی باسی هه‌ندێک دیارده‌ی مێژوویی به‌سه‌رچوو ده‌كه‌ن، ڕه‌وایه‌تی وه‌رده‌گرێت.
به‌شی سێیه‌می په‌رتووكه‌كه، تایبه‌ته به بابه‌تێكی گرنگ و جێ مشتومڕ له كۆمه‌ڵگه‌ی ئیسلامیدا، ئه‌ویش سزای هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌یه له ئایین، به تێڕوانین و خوێندنه‌وه له نێوان قۆرئان و كه‌له‌پووری فقهیدا، نووسەر له ده‌ستپێكدا ده‌ڵێت، مەسەلەی هەڵگەڕانەوە به ته‌واوی گرێدراوه به پرسی بوون و نه‌بوونی ئازادی ئاینییه‌وه و پێی وایه هه‌موو باوه‌ڕبوونێك به سزای هەڵگەڕاوە بهو جۆره‌ی له كتێبه فیقهییه‌كانی ئێمه‌دا باس كراوه، یه‌كسانه به باوه‌ڕنه‌بوون به ئازادی و به تایبه‌تیش ئازادی هه‌ڵبژاردنی بیروباوه‌ڕ، یان گۆڕین و وازلێهێنانی.
سزای هه‌ڵگه‌رانه‌وه له دین له‌م دونیایه‌دا به لای نووسەره‌وه پرسێكی دروستكراوه له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاته سیاسییه ئیستبداده مێژووییه‌كانه‌وه و له بنه‌ڕه‌تدا هیچ ڕه‌وایه‌تییه‌كی قورئانی نییه، له ڕووی مێژووییه‌وه چه‌ند هۆكارێكی له‌پشته‌وه بووه له‌وانه:
1-هه‌ژموون په‌یداكردنی فه‌رمووده به‌سه‌ر قورئاندا، به جۆرێك كار گه‌یشته ئه‌وه‌ی هه‌ندێك زانا بڵێن (السنه قاضیه على الكتاب) و جورئه‌تی ئه‌وه بكه‌ن چه‌ندین ئایه‌ت به فه‌رمووده نه‌سخ بكه‌نه‌وه.
2- ئه‌و گۆڕانه‌ی به‌سه‌ر فۆڕمی حوكمڕانێتی ئیسلامدا هاتووه، بووه هۆی وازهێنان له شورا وه‌ك شێوازێك بۆ دابینكردنی ڕه‌وایه‌تی سیاسی و دیاریكردنی فه‌رمانڕه‌وا و به‌رێوه‌بردنی ده‌سه‌ڵات.
نووسەر له‌سه‌ر ئه‌م پرسه زیاتر ڕاده‌وستێت و ده‌ڵێت، سزای هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه له دین پشتی به ده‌قی فه‌رمووده به‌ستووه، نه‌ك قورئان، به تایبه‌تی فه‌رمووده به‌ناوبانگه‌كه‌‌ی كه ده‌ڵێت (من بدل دینه فاقتلوه)، بۆ ئه‌مه‌ش نووسەر پرسیارێكی گرنگ ده‌وروژێنێت، كه ئایا عه‌قڵ قبوڵی ده‌كات مه‌سه‌له‌یه‌كی وه‌ها هه‌ستیار و مه‌ترسیدار په‌یوه‌ست به جه‌وهه‌ری ئه‌و مه‌سەلە‌یەی قورئانی بۆ ڕه‌وانه‌كراوه فه‌رامۆش كرابێت، له كاتێكدا ئه‌م پرسه هه‌ستیاره چه‌ندین جار له باسی دزی و بوختان و زینا گرنگتره، كه قورئان ئاماژه‌ی پێكردوون، ده‌شڵێت خۆ ئه‌گه‌ر مه‌سه‌له‌كه‌ش بهو جۆره بیت و خودا سزایه‌كی له‌و جۆره‌ی مه‌به‌ست بێت، چۆن ئاماژه‌ی پێ ناكات؟
هه‌ڵبه‌ته مه‌سه‌له‌ی (هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه له دین) ده‌یان ده‌قی ئایینی له‌سه‌ره و نووسەریش ئاماژه‌ی به زۆرێك له‌و ده‌قانه كردووه، واته ئایین فه‌رامۆشی نه‌كردو‌وه، به‌ڵام هیچ سزایه‌كی له‌م دونیایه‌دا بۆ دانه‌ناوه، به‌ڵكو سه‌رله‌به‌ری ئه‌و سزا جۆاروجۆرانه‌ی له به‌رامبه‌ر ئه‌م تاوان و هه‌ڵوێسته‌دا دیاریكراون په‌یوه‌ندییان به چاره‌نووسی دوای مردن و ڕۆژی دوایی و لێپرسینه‌وه‌ی خودایییه‌وه هه‌یه.
به‌شی چواره‌م و كۆتایی كتێبه‌كه بابه‌تێكی تاڕاده‌یه‌ك جیاوازه له كۆی سێ باسه‌كه‌ی تر، كه ته‌رخان كراوه بۆ تاوتوێكردنی دیدی بیرمه‌ندی ئێرانی موسته‌فا مه‌له‌كیان ده‌رباره‌ی سروشتی په‌یوه‌ندی نێوان ئایین و به‌ندایه‌تی و عه‌قڵانیه‌ت، نووسەر پێی وایه كه ئه‌و حوكمه‌ی مه‌له‌كیان ده‌یدات له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه ئیسلام له‌گه‌ڵ عه‌قڵانیه‌تی مۆدرێن دژ به‌یه‌كه، حوكمدانێكی قورسه و ڕاستر وایه بوترێت هه‌ندێک لێكدانه‌وه‌ی ئیسلام و فۆڕمی دینداری دژ به عه‌قڵانیه‌تی مۆدێرنه و خودی ئیسلام ته‌نها دژ به تایپه توندڕه‌وه‌كه‌ی عه‌قڵانیەته.
له كۆتاییدا ده‌كرێت بوترێت كه ئەم کتێبە ڕوانگەیەکی دەوڵەمەندە بۆ خستنەڕووى بابه‌تگه‌لێكی هه‌ستیار و گرنگ كه ڕاسته‌وخۆ ته‌داخولی كایه‌كانی ژیان و ئاڕاسته‌ی بیركردنه‌وه‌مان ده‌كات، هه‌وڵێكیشه بۆ تێكشاندنی ئه‌و بازنه داخراوه‌ی كه به مه‌به‌ست ئیسلام و ئازادی له دوو به‌ره‌ی جیاواز و دژ به‌یه‌ك داناوه، هه‌وڵه‌كانی نووسەر بهو ئاڕاسته‌یه‌یه كه ده‌بێت ئه‌و بازنه‌یه تێپه‌ڕێنرێت و به خوێندنه‌وه‌یه‌كی عه‌قڵانی پشت به‌ستوو به ده‌ق و دوور له سیاقه مێژووییه ده‌ستكاریكراوه‌كان جارێكی تر كێوماڵی ئه‌م پرسانه بكرێته‌وه تاكو موسڵمانی سه‌رده‌م و ئیسلامخواز شانازی به ناسنامه ئیسلامییه‌كه‌ی خۆیانه‌وه بكه‌ن و ئازادیخوازێكی ڕاسته‌قینه بێت و به‌رگری له‌م چه‌مكه بكات.
