كوردی
دەستووری كۆماری ئیسلامی ئێران
ئامادەكردن: هەورامان فەریق
چوار دەیەیە كە شۆڕشی 1979ی ئێران ڕوویداوە. هەر لەوكاتەوە بیر لە نووسینەوەی دەستوورێك بۆ ئەو وڵاتە كرایەوە. بە گرتنەدەستی دەسەڵات لە لایەن ئەو ڕەوت و گروپانەوە كە شۆڕشیان بەئیسلامیی كرد، ئاڕاستەی دەستوورەكەش بەرەو ئیسلامیبوون ڕۆشت. لەوكاتەوە تا هەنووكە ئەم دەستوورە ڕووبەڕووی مشتومڕ و ڕەخنەیەكی زۆر بووەتەوە چ لە ناو بازنەی شۆڕش و چ لە دەرەوەی بازنەی شۆڕش. مەبەست لە نووسینی ئەم بابەتە تەنیا ناساندنی چەمكی دەستووری ئێرانە وەك ئەوەی كە نووسراوە و لایەنگرانی شۆڕشی ئیسلامی و دەستوورەكە خۆیان ئاماژەی پێدەكەن، نەك تێبینی و ڕەخنە جدییەكان لەسەری.
دەستووری كۆماری ئیسلامیی ئێران وەك هەموو دەستوورەكانی وڵاتانی جیهان ڕۆڵێكی گرنگی هەیە لە شێوازی حكومڕانی، جیهانبینی، سیاسەتڕێژی پیادەكردنی دەسەڵات و گەرەنتیكردنی بنەماكانی دیكەی كۆمەڵگە. دەستووری كۆماری ئێران بەم مۆدێلەی ئێستا یەكەمجار لە ساڵی 1906 زایینی و پاش سەرهەڵدانی بزاڤی مەشروتە هاتووەتە ئاراوە كە یەكەم دەستووری لە مێژووی ئێراندا لێ بەرهەم هاتووە. بەڵام وادیارە كە ئەم دەستوورە لە ژێر كاریگەری دەستووری 1831ی بەلجیكا و دەستووری 1879ی بولگاریادا بووە. بەسەرهەڵدانی شۆڕشی 1979ی ئێران، دەستوورێكی نوێ نووسرایەوە كە لە 177 بنەما پێكدێت و ئەنجومەنی شارەزایان (مجلس خبرگان رهبری) كە كاری نووسینەوەی دەستووری لە ئەستۆ گرتووبوو[1]. دەستوور لەسەر دوو پایەی سەرەكی ڕاوەستاوە؛ كۆماریی و ئیسلامیبوون. لە سەروبەندی شۆڕشدا و پاش پێكهێنانی شورای شۆڕش و دیاریكردنی سەرۆك وەزیران بۆ دەوڵەتێكی كاتی، ئایەتوڵڵا خومەینی فەرمانی ئەنجامدانی گشتپرسی دەركرد. گشتپرسییەك كە دیاریكردنی سیستەمی سیاسی ئایندە، ئەنجامدانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی دامەزرێنەران، ئەنجومەی شورای ئیسلامیی و سەرۆككۆماریی لەخۆبگرێت. بۆیە لە 21/7/1979دا گشتپرسیی ئەنجام درا و٩٨.٢٪ خەڵك دەنگیان بە بەڵێ دا[2].
بەڵام دواتر و دوای هەستكردن بە هەندێك كەموكورتی پێشنیازی پێداچوونەوە بە دەستووردا كرا. بنەمای حەفتاوسێی ڕەشنووسی دەستوور پەیوەست بوو بە پێداچوونەوە بە دەستووردا: هەركاتێك ئەنجومەنی شورای نەتەوەیی پێداچوونەوە یان گۆڕینی یەك یان چەند بنەمایەك لە دەستوور بە پێویست بزانێت دەكرێت بە زۆرینەی دوو لەسەر سێی دەنگەكان و پشتڕاستكردنەوەی، ڕابەر دەنگ لەسەر پێكهێنانی ئەنجومەنی شارەزایان بدات. ئەم ئەنجومەنە لە 70 كەس لە مافپەروەران و موجتەهیدان لە پرسە ئیسلامییەكانە كە لە لایەن خەڵكەوە هەڵدەبژێردرێن و دەسەڵاتەكانیان سنووردارە بە هەمان بنەما یان بنەماگەلی دیاریكراو و بڕیارەكانیان بە دوو لەسەر سێی دەنگەكان متمانەپێكراو دەبێت[3]. دوابەدوای دەرچوونی پەیامی ئایەتوڵڵا خومەینی، پەڕلەمان دەستبەجێ پێنج نوێنەری پەڕلەمان كە بریتیبوون لە هاشمیان، عباسعەلی عەمید زەنجانی، ئەسەدوڵڵا بەیات، نەجەفعەلی حەبیبی و سەید هادی خامنەیی هەڵبژارد و ڕەوانەی سەرۆككۆماری ئەوكات كرا. بەم شێوەیە یەكەمین دانیشتنی ئەنجومەنی پێداچوونەوە لە شوێنی سەرۆككۆماری پێكهات. ئەنجومەن خاوەنی چوار كۆمسیۆن بوو: یەكەم ڕابەڕی، دووەم دەسەڵاتی جێبەجێكردن، سێیەم دەسەڵاتی دادوەری و چوارەم كاروبارەكانی تر. ئەنجومەن دواجار لە 41 دانیشتندا تاوتوێی كرد و بەتێكڕا 46 بنەما چاكسازی تێدا كرا و گۆڕانیان بەسەردا هات و دوو بنەمای 176و177 (پێداچوونەوەی دەستوور) زیاد كرا. دواتر لە ڕێگەی گشتپرسییەوە دەقی دەستوور لەسەر بنەمای چاكسازییەكان لە ڕێككەوتی 27/8/1989 و دەنگی لە 97٪ ی خەڵكی بەدەستهێنا[4].
لە ڕوانگەی لایەنگرانی شۆڕشەوە، پایەی یەكەمی دەستووری ئێران كۆمارییە. كۆمارییەك كە لەسەر مۆدێلی خەڵكسالاری، ویستی مێژوویی گەلی ئێران و ئیسلامیبوون ڕاوەستاوە. بەڵام دەبێت ئەوەشمان لەبەرچاوبێت كە چەمكگەلی وەك كۆمارییەتی، ویست و دەنگی خەڵك جیاوازە لەو تێگەشتنەی كە لە ئەدەبیاتی سیاسی و یاسایی رۆژئاواییەكاندا باوە و بەكاریدەهێنن[5]. پایەی دووەمی دەستوور، ڕەهەندی ئیسلامیبوونە كە بریتییە لە باوەڕی پتەو و لەمێژینە بە جێگیركردنی حكومەتی ئیسلامیی و دەسەڵاتی خودا لە وڵاتدا. دەسەڵاتی گەلیش بەواتای مافێك كە خودا سەبارەت بە دیاریكردنی ئازادانەی چارەنووس بە مرۆڤی بەخشیوە؛ ئەویش لە ڕێگەی هەر سێ دەسەڵاتەكەوە. سێ دەسەڵاتەكە بۆ دەستەبەركردنی ئیسلامیبوونی سیستەمی ژێر چاودێری ویلایەتی فەقیهه كار دەكەن. لە لایەك ئەنجومەی پاسەوانی دەستوور ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ لە لایەن ڕابەرەوە دیاری دەكرێت، پارێزەری ئیسلامیبوونی سیستەم و دەستورە لە دەسەڵاتی یاساداناندا. جێبەجێكردنی ئەم مافە لەسەر بنەمای سیستەمی ئیمامەت و ویلایەتی ئەمر و بە چاودێری فەقیهی (جامع الشرایط)ی هەڵبژێردراو دەبێت. لە ڕوانگەی لایەنگرانی شۆڕشەوە حكومەتی ئیسلامیی، بەرهەمی شوێنگەی چینایەتی و دەسەڵاتی تاكەكەسی یان بە كۆمەڵ نییە، بەڵكو هەڵقوڵاوی ئامانجی سیاسی نەتەوەیەكی هاوبیروڕا و هاوتایە كە خۆی ڕێك دەخات تاوەكو لە پرۆسەی گۆڕانی هزری و بیروباوەڕیدا رێگەی خۆی بەرەو ئامانجی كۆتایی (چوون بەرەو خوا) ئاوەڵا بكات. بنەمای دەسەڵاتدارییەتی بەو واتایە دێت كە دەسەڵاتداری سەرەكی، خودا، یاساكان و فەرمانەكانی خودان. هەروەك چۆن لە فیقهی شیعەدا هاتووە. هیچ دژیەكییەك لە نێوان فیقهی ئیسلامی و دەستووردا بە ئاڕاستەی دەسەڵاتی ئیسلامیی بوونی نییە[6]. دەستوور بەو شێوەیە كە لایەنگرانی شۆڕش بانگەشەی بۆ دەكەن، گرەنتی ڕەتكردنەوەی هەرجۆرە دیكتاتۆرییەتێكی هزری و كۆمەڵایەتی و قۆرخكردنی ئابووری دەكات[7]. لێرەوە بۆ بەرچاوڕوونیی زیاتر ئاماژە بە چەند بنەمایەكی سەرەكی دەكەین كە هەڵبەت جێی مشتومڕی زۆرن و بە درێژایی چوار دەیەی ڕابردوو هەندێك لەم بنەمایانە بۆ نموونە مافەكانی ژن، مافی كەمینەكان، ئایین و ئایینزاكانی تر، زمانی دایك و خۆپاڵاوتن بۆ سەرۆكایەتی كۆمار و دادوەریی[8] ڕووبەڕووی ئاڵنگاری بوونەتەوە.
یەكێك لە بنەماكانی دەستوور ویلایەتی فەقیهی دادپەروەرە. سیستەمی داد لە دەستووری ئێراندا لەسەر بنەمای دادپەروەریی ئیسلامیی و ئاشنابوون بە ڕێسا وردە ئایینییەكان ڕاوەستاوە. دەستوور زەمینەی بەرجەستەبوونی ڕابەرایەتی فەقیھ كە لە لایەن خەڵكەوە دەناسرێت (مدار الامور بید العلماء بالڵە الامناء علی حلالە و حرامە) ئامادە دەكات تاوەكو گەرەنتی نەبوونی لادانی رێكخراوە جیاجیاكان لە ئەركە ڕەسەنە ئیسلامییەكانی خۆی بێت. هەروەها سەبارەت بە ئابووری، دەستوور وەها دەڕوانێتە ئابووری كە ئامرازە نەك ئامانج. لێرەوە ڕەخنە لە سیستەمەكانی دیكەی وەك ماتریالیزم دەگرێت كە ئامانج تیایاندا سوو و ماددەیە و لەم پێناوەدا دەبێتە هۆی كاولكاری و گەندەڵی و لەناوچوون. بەڵام لە ئیسلامدا ئەمە پێچەوانە دەبێتەوە. سەبارەت بە ژن، دەستوور وەها دەڕوانێتە ڕەگەزی ژن كە ئەركی پەروەردەی مرۆڤ لە ئەستۆ دەگرێت و شانبەشانی پیاویش لە كایەكانی دیكەدا چالاكی دەنوێنێت.
یەكێكی تر لە بنەما سەرەكییەكانی دەستووری كۆماری ئیسلامیی ئێران، دیاریكردنی ڕابەر، دەسەڵاتەكان و مەرجەكانییەتی. كە لە بنەمای سەد و نۆیەمدا مەرجەكان لەمانەی خوارەوەدا كورت دەكاتەوە: یەكەم، هەبوونی زانستی پێویستی تایبەت بە فەتوا لە بوارە جۆراوجۆرەكاندا. دووەم، دادپەروەری و لەخواترسانی پێویست بۆ ڕابەرایەتی ئومەتی ئیسلام. سێیەم، ڕوانینی دروستی سیاسی و كۆمەڵایەتی، تەدبیر، ئازایەتی، بەڕێوەبردن و توانای پێویست بۆ ڕابەرایەتی[9].
دەسەڵاتی جێبەجێكردن لەبەر گرنگییە تایبەتییەكەی پەیوەست بە جێبەجێكردنی فەرمان و ڕێسا ئیسلامییەكان لەپێناو گەیشتن بە پەیوەندییە دادپەروەرانە زاڵەكان بەسەر كۆمەڵگەدا، هەروەها ئەو پێویستییە چارەنووسسازەی كە بۆ زەمینەسازی گەیشتن بە ئامانجی كۆتایی ژیان هەیەتی دەبێت ڕێڕۆشنكەرەوەی بونیادنانی كۆمەڵگەی ئیسلامیی بێت.
[1] – قانون اساسی جمهوری اسلامی ايران؛ به همراه نظرات تفسيری شورای نگهبان (1359-1396) ، بر … تهیە و تنظیم محمد فتحی، كاظم كوهی اصفهانی، تهران: شورای نگهبان، پژوهشکده شورای نگهبان، 1397 – ) ص14.
[2] – قانون اساسی از گذشته تاکنون و تاکید بر «جمهوریت» و «اسلامیت» (ccri.ac.ir)
[3] – باباپور گل افشانی محمدمهدی، سلطانی محمدمهدی، بررسی بازنگری قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران: فرآیند و دلایل تاخیر آن، فصلنامەی تخصصی علوم سیاسی، سال دوازدهم، شمارە سی و پنجم، تابستان 1395، ص158.
[4] – هەمان 167.
[5] – عمید زنجانی، عباسعلی، 1362، مبانی فقعی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران انتشارات جهاد دانشگاهی.
[6] – مرتضی الیاسی، تجلی حاكمیت الهی در اصول قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، فصلنامەی علمی ـ پژوهشی مطالعات انقلاب اسلامی، سال چهاردهم، بهار 96، شمارە 48.
[7] – مرتضی الیاسی، تجلی حاكمیت الهی در اصول قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، فصلنامەی علمی ـ پژوهشی مطالعات انقلاب اسلامی، سال چهاردهم، بهار 96، شمارە 48.ص10
[8] – دكتر احسان شاكري خوئي، عذرا كامران آذر، حقوق سياسي زنان در قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، زن و مطالعات خانواده ، سال هشتم شماره سي و ششم تابستان 139، (ص 85-86)
[9] – قانون اساسی جمهوری اسلامی ايران؛ به همراه نظرات تفسيری شورای نگهبان (1359-1396) ، بر … تهیە و تنظیم محمد فتحی، كاظم كوهی اصفهانی، تهران: شورای نگهبان، پژوهشکده شورای نگهبان، 1397 – ) ص41.
