نوسینی: یوسف بوزگان(Yusuf Buzgan)
وەرگێڕانی: سەرکۆ عەلی عەبدولقادر

گفتوگۆکان سەبارەت بە پڕۆسەی داڕشتنی دەستوور لە تورکیا یەکێک لە تەوەرە گرنگەکانی کارنامەی دوای هەڵبژاردنە گشتییەکانی ساڵی (٢٠٢٣)و هەڵبژاردنی شارەوانییەکانی ساڵی (٢٠٢٤) پێکدەهێنن. دەستوورەکان، کە لە ڕووی سروشت‌و پڕۆسەی گەشەپێدانیانەوە تایبەتمەندیی گرێبەستی کۆمەڵایەتییان هەیەو لە ڕووی دامەزراندنی سیستەم‌و سروشتی پەیوەستکردنەوە دەبێت وەک پابەندکارێک کاربکەن، لە تورکیادا ئەمە گۆڕاوە بۆ مشتومڕێک کە لە ڕووی هۆکارە کاتییەکان‌و کارنامەی سیاسی حکومەت‌و گەڕان بە دوای مانۆڕی سیاسی کورتخایەندا بەرجەستەدەکرێت. ئەم دۆخە بۆ خۆی ئاماژەیە بۆ قەیرانی حوکمڕانی‌و بوارێکی نوێی گفتوگۆ دەکاتەوە سەبارەت بە پێویستیی داڕشتنی دەستوورو شێوازی ئەم پێویستییە.
پاشماوەی کێشە بنەڕەتی‌و پێکهاتەییەکانی سەدەی یەکەمی تورکیا، سەدەی دووەمی تورکیاو داهاتووی سیاسی‌و چوارچێوەی بوونی دەستووری‌و سیستەمی دامەزراوەیی خۆی بەبارمتەگرتووە. ئەو پرسانەی کە لە سەرەتای دامەزراندنی کۆمارەوە بەبێ چارەسەر ماونەتەوەو بۆ ئەمڕۆیش گواستراونەتەوە، لە چوارچێوەی کێشەی سیاسی‌و کۆمەڵایەتیبووندا، ئاماژەیە بۆ قەیرانی دەستوورییش. چەمکی “کۆمەڵگە”، کە لە سەدەی ڕابردوودا لە تورکیادا بونیادنراوە، یەکێکە لەو کارە ئەندازیارییانەی کە توشی کێشە بووە.
لەم چوارچێوەیەدا کاتی ئەوە هاتووە بپرسین: ئایا دەکرێت “کۆمەڵگە” بین‌و کۆمەڵگایەک بەبێ “گرێبەستی کۆمەڵایەتی”و بەبێ داڕشتنی “دەستوور”ێك کە هەموومان پێکەوە ببەستێتەوە، بونیادبنرێت؟
قەیرانەکانی مێژووی سیاسیی تورکیایش دەکرێت وەک زنجیرەیەک قەیرانی دەستووری بخوێنرێتەوە. ئەم دۆخە، کە لە ڕووی پەیوەندییەکانی هۆکارو کاریگەرییەوە بەیەکەوەگرێدراوەو ئەم بەردەوامییە لە قەیرانی دەستووریی سەدەی ڕابردوودا، جارێکی دیکە لەگەڵ ئەو کارە دەستوورییانەی کە لە ساڵی (٢٠٢٤)ەوە کراون، گەیشتووەتە بنبەست. کاتێک سەیری بارودۆخی هاوکاتی تورکیاو جیهانی ئەمڕۆ دەکەین، مەیل بە لای یاسای نۆرماتیڤ، کە بنەمای بەها بنەڕەتییەکانی وەک ماف‌و ئازادییە بنەڕەتییەکان، ئازادیی ڕادەربڕین، خۆپیشاندان‌و گردبوونەوەو لەوەیش زیاتر پیرۆزیی مافی ژیانکردنە، کە لە سەدەی ڕابردوودا بەدەستهاتوون، زۆر بە بەهێزی خۆی نیشاندەدات.
لە یاساکانی کۆلۆنیالیزمەوە تا یاساکانی پشکنینی گشتی‌و یاسای سەربازی، لە هەوڵی کودەتاوە بۆ کردنی کودەتاکان، لە ئەنجومەنی بەڕێوەبردنی سەربازییەوە بۆ پراکتیکەکانی ئەنجومەنی بەڕێوەبردنی مەدەنی، سەدەی یەکەمی تورکیا، کە دەتوانین لە چوارچێوەی ئاساییکردنەوەی باری نائاسایی کورتیبکەینەوە، وەک پێشبینییەک لە دووڕیانەکانی خۆپارێزی‌و ستانداردەوە گەشەیکردووە. ئەم دۆخە، کە ئاماژەیە بۆ دوو چوارچێوەی یاسایی‌و دەستووری جیاوازو سەربەخۆ، دەکرێت وەک یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی قەیرانی دەستووری لە تورکیا نیشانبدرێت. ئەم حاڵەتە قەیراناوییە کە لە چوارچێوەی پێکهاتن‌و گەشەکردن‌و بڵاوبوونەوەی پرسی کورددا ڕویدا، ئێستا لە کورد تێپەڕیوەو دۆخێکی “نادەستووریبوون”ی لە چوارچێوەی تەواوی کۆمەڵگەی تورکیادا خوڵقاندووە.
یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی قەیرانی دەستووری لە تورکیا، شوناسی بەکۆمەڵی کوردە لە چوارچێوەی ئەم گرێبەستە کۆمەڵایەتییەو ئەو پرسیارەی کە لە دەوری ئەم ناسنامەیە لە چ جۆرە ماف‌و ئازادییەکدا جێگیردەبن، بۆیە هەم قبوڵکردنی کورد وەک پێکهاتەیەکی سەربەخۆو هەم تێگەیشتنی ڕەتکردنەوەی کورد لە هەبوونیان، لە ڕاستیدا ئەم ڕێبازە لە سەر بنەمایەکی دەستووری دادەنێت.
ئەم شیکارییە تیشکدەخاتەسەر پاشخانێکی کورت لە پڕۆسەکانی داڕشتنی دەستوور لە جیهانداو دەستوور وەک دەقێکی یاسایی پابەندکەر، هەر لە میانی ئەم چوارچێوەیەدا هەوڵێک دراوە بۆ شیکردنەوەی کارنامەی ئێستا سەبارەت بە کارەکانی پرسی دەستوور لە تورکیادا. قەیرانی دەستووریی سەدەیەک لە تورکیا، کە بە هۆی پێویستیی چوارچێوەیەکی دەستووری‌و قوربانیدانی ئەم پێویستییە بۆ حیساباتی سیاسی‌و ئەولەویەتەکانی حکومەتەکان خۆیان دروستبووەو هێشتا بەردەوامە، وا پێدەچێت کارنامەی داڕشتنی دەستووری ئێستا هەم لە ڕووی شێوازو مەودای کارکردن، هەم لە ڕووی سروشتەوە بەبێ کاراکتەرێک بکرێت کە لە ڕووی ناوەڕۆکەوە هاوشێوەی تێکەڵەیەک بێت لە چیمەنتۆ، بۆئەوەی پێکیانەوە ببەستێتەوە، هەر بۆیە پڕۆسەی داڕشتنی دەستوور وەک بابەتی مانۆڕی سیاسی‌و دەستکاریکردنی کارنامەی ڕۆژ دێتەپێشەوە.

پاشخانێکی کورت
دەقی یاسایی، کە بە واتا مۆدێرنەکەی بە دەستوور ناودەبرێت، بۆ ڕێکخستنی ژیانی کۆمەڵایەتی‌و سیاسی‌و ئابووری لە دەوروبەری سەدەی حەڤدەیەمدا بەکارهاتووەو وەک پێویستییەکی گرنگ لە چوارچێوەی بارودۆخی ئەو قۆناغەداو لە بنەڕەتدا لە ئەنجامی تیۆری سیاسیی لیبڕاڵدا سەریهەڵداوە. هەوڵی بۆرژوازی بۆ پاراستن‌و پەرەپێدانی بوونی خۆی‌و فراوانکردنی دەسەڵات‌‌و کایەی سیاسیی خۆی وەک چینێکی کۆمەڵایەتی، هاوبەشکردنی سەروەری، پاراستنی ماف‌و ئازادییەکانی تاکەکان، پێویستیی دروستکردنی ستانداردێکی باڵاتری ئاشکراکرد، کە بۆ فەرمانڕەواو ئەوانەی کە بەڕێوەدەبرێن لەلایەن فەرمانڕەواکانەوە، هەتا هەردولا پێوەیپابەندبکرێن. ئەم مەرجە وەک خاڵێک دەردەکەوێت کە هەتا ئەمڕۆیش هەر وەک خۆی ماوەتەوە، لە چوارچێوەی پێویستیی چینی دەسەڵاتدارو نوخبە سیاسییەکان بۆ دەقێکی یاسایی پابەندکەر.
بە هۆی بارودۆخی ئەو قۆناغەوە، چڕبوونەوەی بنەڕەتی چالاکیی دەستووریخوازییش مەیلێک بەرەو فیدراڵیزم دەردەبڕێت، کە تێیدا بەکارهێنانی دەسەڵاتی فەرمانڕەواکانی ئەو سەردەمە، وەک پاشاو دیکتاتۆر، کە وەک یەک کەس دەسەڵاتی بەڕێوەبردنیان قۆرخدەکرد، ئەمەیش لە چوارچێوەی ڕێکخراوێکدا هاوبەش بوو، بۆیە ئەو دەستوورانەی کە بە پاڵنەرەکانی وەک بەهێزکردنی قۆرخکاری‌و دەسەڵاتی ناوەندی‌و پابەندبوونە ئایدۆلۆژییە ڕەهاییەکان دروستکراون، چالاکییە دەستوورییەکانیان لەگەڵ بنەما گشتییەکانی سەروەریی یاسادا ناگونجێن‌، بەو پێیە دەقی پەیوەندیدار ناتوانێت لە مانیفێستێکی ئایدیۆلۆژی زیاتر بێت‌و چالاکییەکانی دەستوور هەتا ئێستا لە چوارچێوەیەکدا بونیادنراوە کە لە بنەڕەتدا پەیوەندییەکانی نێوان “ناوەند”و “چواردەور” ڕێکدەخات. ئەگەر ئامانجی بنەڕەتی‌و پێویست سەروەریی یاسا بێت، تێگەیشتن لەوەی کە ئازادییەکان‌و کەرامەتی مرۆڤ دەبێت پاڵنەری بنەڕەتی‌و پرەنسیپە نەگۆڕەکانی سیستەمی دەوڵەت بن، بنەمای چالاکییەکانی دەستووریخوازی لەم سۆنگەیەوە پێکدەهێنێت‌و چوارچێوەیەک بۆ تێگەیشتن لە دۆخی ئێستای ئەمڕۆ فەراهەمدەکات.
دەقە دەستوورییەکان، کە پابەندکەرن‌و پێگەیەکیان لە سەرووی ناوەندەکانی دەسەڵاتەوە هەیە، کە ئیدارەکانی ئێستایان بە دەستەوەیەو ستانداردێکی یاسایی باڵاترن، ئەو دەقانەن کە ناسنامە بە دەوڵەت وەک دەسەڵاتێکی سەروەر دەبەخشن‌و فۆڕمی فەلسەفی‌و ئایدۆلۆژی‌و سیاسی دیاریدەکەن‌و گوزارشتدەکەن لەم ناسنامەیە. هاوکات دەکرێت بڵێین: ماف‌و ئازادی‌و ئەرکەکانی تاک‌و کۆمەڵگە لە پەیوەندییەکانی نێوان دەوڵەت‌و تاک‌و کۆمەڵگەدا، کە سنووری پەیوەندی‌و دابەشکردنی کار لە نێوان پێکهاتە سیاسی‌و بیرۆکراتییەکاندا دەکێشن، کە ڕێکخستنی دەوڵەت پێکدەهێنن، لەم چوارچێوەیەدا دیاریدەکرێن. ئەم پێوەرە پابەندکەرە کە سەرچاوەی گەرەنتییە بۆ پاراستن‌و پەرەپێدانی ئەو ماف‌و ئازادییانەی کە لەگەڵ ئەم دەقانەدا سەریانهەڵداوە، هەروەها چەمکەکانی وەک ستاندارد، ئاسایی‌و ئاساییکردنەوە دیاریدەکات‌و لەقاڵبدەدات.

دەستوور وەک دەقێک، کە لە بنەڕەتدا خزمەت بە بونیادنانی چەمکی کۆمەڵگە دەکات، لە خاڵی دیاریکردنی سەرچاوەی دەسەڵاتی فەرمانڕەواو شەرعیەتی بەکارهێنانی ئەم دەسەڵاتەدا سیمایەکی دیموکراسی یان دژەدیموکراسی هەیە. داواکاریی کۆمەڵایەتی‌و دەستوورێک کە بە پێی ئەم داواکارییە ئامادەکراوە، تەنها وەک دەستوورێکی دیموکراسی دەتوانێت هەبێت‌و ئەو دەوڵەتەی کە سەر بە خۆیەتی، “دەوڵەتی یاسا” نییە، بەڵکو “دەوڵەتێکی دەستوورییە”، کە لە ستانداردێکی نوسراوی یاسا تێدەپەڕێت، یاخود وەک “دەوڵەتی مافەکان” خۆی جێگیردەکات. ئەم دەوروبەرە سیمای بنەڕەتیی مێژووی نزیکەی (٤٠٠) ساڵ بووە، کە یەکەم نموونەی چالاکییەکانی دەستووریگەرایی تێیدا سەریهەڵداو دیارترین پاڵنەر بووە بۆ گەڕانە هاوشێوەکانی ئەمڕۆ.
ئەو بەشەی دەقی دەستووری، کە بە سروشت دەقێکی ئایدیۆلۆژییە، کە ئایدۆلۆژیاو فەلسەفەی باڵادەستی تێدا دیاریکراوە، بەشێکی سەرەتای دەستوورەکانە لە چوارچێوەی دەستوورگەرایی مۆدێرندا. ئه‌م به‌شه‌ هەرچەندە بە گشتی لە دەقی دەستووردا نەهاتووە، بەڵام ئەو بەشەیە کە لە کاتی لێکدانەوەو جێبەجێکردنی دەستووردا ئاماژەیپێکراوە. ئەم بەشە ئیرادەی ئەو کەسانەی دەستووردادەنێن‌و فەلسەفەی دەستوورەکان‌و هۆکاری دروستبوونیان بە پێی بارودۆخی ئەو قۆناغەی کە دروستکراون‌و ئەو بنەماو بەها بنەڕەتییانەی کە لە سەری بونیادنراون، دیاریدەکات.
دەستووری ساڵی (١٩٨٢)ی تورکیا، کە ئێستا کاریپێدەکرێت، پێشەکییەکەی لە چوارچێوەی مادەکانی (٢)و (١٧٦)دا خستەناو ناوەڕۆکی دەستوورەکەو ئەم بەشەی وەک ستانداردێکی دەستووری پەسەندکرد. بەم ڕێبازە ماف‌و ئازادییە بنەڕەتییەکانی وەک “ئازادیی ئایین‌و ویژدان”، “پارێزبەندیی کەسی، بوونی ماددی‌و مەعنەوی” لەگەڵ ڕاستییە ئایدیۆلۆژییەکانی زیاتر وەک “ناسیۆنالیزمی ئەتاتورک”و “ناسنامەی تورکی” (تورکچێتی) تێکەڵدەکرێن‌و هەمان گرنتیی پاراستنی یاسایی وەک ڕاستییە ئایدۆلۆژییەکانیان بۆ دەکرێت. ئەم سەپاندنە ئایدیۆلۆژییە؛ پێویستە لەو هۆکارە سەرەکییانەی کە نەتوانرا لە مێژووی (١٠٠) ساڵەی کۆماردا دەستوورێکی کاریگەرو گونجاو دروستبکرێت، دابنرێت‌و لەبەرچاوبگیرێت‌و لێیبکۆڵرێتەوە.
لەم چوارچێوەیەدا دەستووری ئێستای کۆماری تورکیا، لە پێشەکییەکەیدا ئاماژە بە ڕەچەڵەکێکی توندی ئایدیۆلۆژی‌و ئیتنیکی تایبەت دەکات، وەک: “نیشتیمانی تورکیا، دەوڵەتی باڵای تورکیاو تێگەیشتن لە ناسیۆنالیزم، کە لەلایەن پاڵەوانی ناوازەو سەرکردەی نەمر ئەتاتورکەوە دیاریکراوە.” ئەو تێگەیشتنەی کە دەوڵەت پیرۆزدەکات‌و تایبەتمەندیی مەزنی بۆ دەوڵەت دەگەڕێنێتەوە، ئەو ڕاستییە ئاشکرادەکات کە دەستووری ئێستا دوورە لە گرێبەستێکی کۆمەڵایەتییەوەو خواستی کۆمەڵایەتی‌و پاڵنەرو بەها یاساییە هاوچەرخەکانی تێدا نییە.
لە بریی ئەم ڕێبازە، پەسەندکردنی تێگەیشتنێک کە لە چوارچێوەی ستانداردە یاساییە گشتگیرەکاندا لە سەر کەسەکەو مافەکانی سەنتەر بێت، ئامانجی پاراستنی ئەو تاکە بێت کە کارایی‌و واتای پێدەبەخشێت نەک سیستەم‌و ئایدۆلۆژیا، پابەندبوونێکە کە پاڵنەری مێژوویی دەیسەپێنێت بۆ داڕێژەرانی دەستوور لەمڕۆدا.

ئەنجامی چالاکییەکانی دەستووریخوازی لە ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانییەوە هەتا کۆماری تورکیا
لە چوارچێوەی پێویستیی دەقێکی یاسایی ئەمڕۆدا دەتوانین بڵێین کە تێگەیشتن لە پرسی دەستووری لە تورکیاو گەڕان بە دوای چالاکییە دەستوورییەکان لە ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانیدا بە مەبەستی دیاریکردنی سەرچاوەی کێشەکانی ئێستاو ئایدیۆلۆژی – چەقبەستوویی سیاسی، بەسوود دەبێت. پێویستییەکی زۆر هەیە بۆ تێگەیشتن لە پاشخانی پڕۆسەی داڕشتنی دەستووریی ئەمڕۆ، چ لە ڕووی میتۆد، چ لە ڕووی ناوەڕۆک‌و چ لە ڕووی سروشتەوە، بە تایبەت لە چوارچێوەی کاریگەرییەکانیدا لە سەر ئایدۆلۆژیای دامەزرێنەری کۆمار.
لە ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانیدا، کە میوانداریی فرەکولتووری‌و فرەناسنامەو پێکهاتەکانی بە چەندین بیروباوەڕی جیاوازەوە دەکرد، دەستوورگەرایی بە واتا مۆدێرنەکە وەک ئەنجامی پێویستیی ئەو گۆڕانکاری‌و پێشکەوتنانە سەریهەڵدا کە لە سەدەی حەڤدەیەم‌و هەژدەیەمدا لە جیهانی ڕۆژئاوا ڕویانداو دەبینین ئەم چالاکییانە زیاتر داهێنانێک بوون کە ئامانج لێیان بەهێزکردنی دەسەڵاتی ناوەندییە. بزوێنەری بنەڕەتیی زنجیرەیەک گۆڕانکاریی یاسایی‌و دەستووری. کە لە “پەیمانی سێنێد”ییەوە بۆ “قانوونی بنەڕەتی” کرا، ئەو داواکارییە کۆمەڵایەتییە نەبوو کە لەگەڵ خەباتی کۆمەڵایەتی‌و ئابووری‌و سیاسیی بۆرژوازیدا سەریهەڵدا، وەک لە جیهانی ڕۆژئاوادا، بەڵکو ئەوەی کە زیاتر لە شێوەی خۆداڕشتنەوەی دەسەڵاتی پاشایەتیدا ڕودەدات، ئەمە ئەو جیاوازییە بنەڕەتییەیەیە کە بزوتنەوەکانی داهێنان لە چالاکییە دەستوورییە هاوچەرخەکان جیادەکاتەوە. پێویستی یان پابەندبوونی دەسەڵاتی پاشایەتی بۆ ڕێکخستن‌و گونجاندنی خۆی لەگەڵ بارودۆخی ئێستادا، وەک هۆکاری بنەڕەتی‌و دیاریکەر، چوارچێوەیەک لە میانەی بەردەوامیی مێژووییدا دەکاتەوە لە ڕووی تێگەیشتن لە پاڵنەرە بنەڕەتییەکانی پڕۆسەی داڕشتنی دەستوور لەمڕۆی تورکیادا.
جگە لەوەیش، هەرچەندە دابەشکردنی دەسەڵاتی ناوەندی بە سەر چواردەوردا بەس نەبوو، بەڵام بە جەختکردنەوە لە سەر مافە بنەڕەتییەکان‌و هێنانەکایەی پێگەی پاراستنی یاسایی بۆ هەندێک ماف، ئەم دەقانە بوونە یەکەم ئەزموون لە چوارچێوەی چالاکییەکانی دەستووریخوازیدا. هەرچەندە دونیای مۆدێرنی ئەمڕۆ دوورە لە هەلومەرجی کۆمەڵایەتی‌و سیاسیی سەدەی حەڤدەیەم‌و هەژدەیەمەوە؛ بەڵام داواکاریی بنەڕەتی لە سەر بنەمای یاسایی‌و گەڕانی نموونەیی لە سەر بنەمای دەستووری ئەمڕۆ زۆر لە یەک دەچن وەک دوێنێ. ئەم گەڕان‌و داواکارییە بنەڕەتییە بۆ تاک ئەوەیە کە ژیانێک بە پێی کەرامەتی مرۆڤ لە سەر بنەمای ستانداردی یاسایی هاوچەرخ بژی. بونیادنانی ئەم نموونەییبوونە پەیوەستە بە بوونی حکومەت‌و ئۆپۆزسیۆنێکەوە کە سەرنجیان لە سەر ئامانجی “دەوڵەتێکی دەستووری” لە ناوەندی داواکاریی کۆمەڵایەتی‌و پاڵنەری سیاسیدا بێت. ئیرادەی تاکەکەسی‌و کۆمەڵایەتی‌و سیاسیی ئەمڕۆ، سروشتی تورکیای سەدەی نوێ دیاریدەکات. هەروەها ئەم هۆشیارییە لە بەرپرسیاریەتیی مێژوویی، پێویستە ڕێگری لە چڕبوونەوەی دەستکەوتی سیاسی‌و ئایدیۆلۆژی‌و ئابووری بکات.

دەستووری دەوڵەتی نوێ (١٩٢١)
کۆماری تورکیا، وەک پاشماوەیەکی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی، بە پڕۆسەی ئاڵۆزدا تێپەڕیوەو لە تەمەنی سەدەی ڕابردوویدا ئەزموونی پراکتیکی دەستووری جۆراوجۆری کردووە. هەرچەندە گەڕان بە دوای چوارچێوەیەکی دەستووریدا هەیە کە سیمای نەتەوەیی‌و ئایینی‌و چینایەتی‌و پێگەی جیۆپۆلەتیکی‌و جیۆستراتیژیی وڵاتدا بەهێزتربکات، کە بە ڕووی گۆڕاوە ناوچەیی‌و جیهانییەکاندا کراوە بێت، بەڵام زۆر ئەستەمە هەتا ئەمڕۆ باس لە بوونی ئەم چوارچێوە بکرێت. هەرچەندە لە ماوەی ئەو (١٠٠) ساڵەدا چەندین دەستووری جیاواز ئەزموونکراون، بەڵام دەتوانین بڵێین دەستووری ساڵی (١٩٢١) “عەقڵانیترین” دەقە، کە پەیوەندییەکانی نێوان ناوەندو چواردەور ڕێکدەخات، سەرەڕای کەموکووڕییە زۆرەکانی، بۆیە ئەم دەستوورە کە دەتوانێت دەقێکی ئیلهامبەخش بێت لە چارەسەرکردنی قەیرانی دەستووریی ئەمڕۆی تورکیا، دەتوانرێت لەگەڵ هەلومەرجی هەنووکەییدا بگونجێنرێت‌و ڕێگەیەکی دەربازبوون بێت لە چارەسەرکردنی قەیرانی دەستووری. لە (٢٠)ی کانوونی دووەمی (١٩٢١)دا یەکەم بەڵگەنامەی یاسایی دەوڵەتی نوێ لەلایەن ئەنجومەنی نیشتیمانیی گەورەوە لە ژێر ناوی یاسای “ڕێکخستنی بنەڕەتی”دا پەسەندکرا. ئەم پڕۆسەی داڕشتنی دەستوورە، کە بەڵگەنامەی یاسایی پچڕانێکی یەکلاییکەرەوەیە لە ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی، تایبەتمەندیی ئەوەی هەیە کە بەرهەمی دەسەڵاتی دامەزرێنەری ڕەسەن بێت. ئامانجی ڕەهاکردنی ئیرادەی گەل لە چوارچێوەی ئەو ئامانجانەی کە لە ڕێگەی پڕۆسەی کۆمەڵایەتییەوە لە کۆنگرەی ئەرزەڕۆم‌و سیڤاسدا داڕێژراون، بناغەکانی دەوڵەتی نوێی پێکهێنا.
لە ئەنجامی پڕۆسەیەکی (٦) مانگیدا دەستووری (١٩٢١) گۆڕا بۆ دەقێکی یاسایی پابەندکەر کە گوزارشت لە ئاسۆی دەستووری‌و پێکهاتەی ڕێکخراوەیی کارگێڕی‌و فەلسەفەی دامەزرێنەری دەوڵەتی نوێ دەکات. لە ڕۆحدا خەڵک_سەنتەرییە، لە سیستەماتیکی کارگێڕیدا لامەرکەزییەو تایبەتمەندیی گواستنەوەی دەسەڵاتی لە ناوەندەوە بۆ ناوچەکانی چواردەور هەیە.
بێگومان ئەم تایبەتمەندییە؛ لە کاتێکدا ئاماژە بە خاسیەتیەتەکانی گرێبەستی کۆمەڵایەتی دەکات، کە لە ئەنجامی ئەو لێکۆڵینەوەو گەڕانانەی کە لە چوارچێوەی کۆنگرەی ئەرزەڕۆم‌و سیڤاسدا کراون، خرایەڕوو. لە هەمان کاتدا ئەوە نیشاندەدات کە بنەمای شەرعیەت لە خەڵکەوە بە گشتی دابینکراوە. لە ڕووی مۆدێلی ڕێکخراوەیی جۆری کۆنگرێسەوە، خاوەنی جۆرێک لە تایبەتمەندییە، بە جۆرێک کە هەتا ئەمڕۆیش دەتوانێت ئیلهامبەخش بێت.
لەو دەقەدا بەشێک لە دەسەڵاتە گشتییەکان لە بوارەکانی وەک تەندروستی، کارە گشتییەکان، پەروەردە، کشتوکاڵ‌و بەرپرسیاریەتی، پەیوەست بەو دەسەڵاتانە وەک یەکەیەکی حکومەتی خۆجێیی گواستراوەتەوە بۆ پارێزگاکان. تایبەتمەندیی دەستووری ساڵی (١٩٢١)، کە دەسەڵاتی گشتیی هەتا ڕادەیەکی دیاریکراو بۆ لامەرکەز گواستەوە، نیشانەی گونجاوییەتی لەگەڵ تایبەتمەندییە کۆمەڵایەتییەکان‌و پێداویستییە سیاسییەکانی ئەو قۆناغەدا کە تێیدا دروستکراوە. هەمان بارودۆخی کۆمەڵایەتی‌و سیاسی گرنگترین پاڵنەری سیاسەتی ڕاستەقینەی ئەمڕۆیە.
لەم خاڵەدا فەلسەفەی بونیادنانی دەوڵەت، کە لە ساڵی (١٩٢١) دامەزرا، بە پێچەوانەی گوتاری سیاسیی ناسیۆنالیستی‌و پارێزکارانەی ئەمڕۆوە؛ تاکپەرستی نییە، پێویستە ئاماژە بۆ ئەوە بکرێت کە سیمایەکی ئۆتۆنۆمی هەیە، کە لە سەر بنەمای پرەنسیپی لامەرکەزیەت دامەزراوە.

لە دەستووری ساڵی (١٩٢٤)ەوە هەتا ئەمڕۆ
ئەو دەستوورەی ساڵی (١٩٢١) تایبەتمەندییەکی هەبوو کە دابەشکردنی دەسەڵاتی لە ناوەندەوە بۆ ناوچەکانی دەوروبەر بڵاوکردەوە، بەڵام بە هۆکاری نەتەوەیی‌و ئایینی‌و تائیفی‌و ناوخۆیی لە تورکیادا، نەیتوانی ئەو بڕوانامەیە بەدەستبهێنێت کە دەقێکی جێبەجێکردن‌و پابەندکەری دەستوور بێت، بە پێچەوانەوە پڕۆسەیەکی دەستووریی توندی ناوەندگەرایی‌و تاکڕەوی‌و دەسەڵاتخوازی هێنایەئاراوە. دەستووری ساڵی (١٩٢٤)، کە لە دوای دەستووری (١٩٢١) کەوتە بواری جێبەجێکردنەوەو بنەمای قەیرانی دەستووریی ئەمڕۆی پێکهێنا، کێشەی گەورەی کۆمەڵایەتی‌و سیاسی‌و کارگێڕیی لە سەدەی نێوانیاندا لەگەڵ خۆیدا هێنا، بۆیە پێویستە ئاماژە بۆ ئەوە بکرێت کە تێگەیشتن لە گۆڕانکارییەکانی خاڵی گواستنەوە لە دەستووری (١٩٢١) بۆ دەستووری (١٩٢٤) گرنگییەکی زۆری هەیە لە تێگەیشتن لە میتۆدو ناوەڕۆک‌و تەماحە سیاسی – ئایدۆلۆژییەکان لە پاشخانی پڕۆسەی داڕشتنی دەستووری ئەمڕۆدا.

سەرچاوەی ئەو کێشە کۆمەڵایەتی‌و سیاسی‌و کارگێڕییانەی کە دەوڵەتی نوێی دامەزراو لە ساڵی (١٩٢١) بۆ ماوەی (١٠٠) ساڵە توشیبووە، ئەو نوخبە سیاسییانەن کە لە ژێر کۆنترۆڵی تایبەتمەندییە بنەڕەتییەکانی ئەو دەستوورانەدان کە لە دەستووری ساڵی (١٩٢٤) هەتا دەستووری ساڵی (١٩٨٢) داڕێژراون، کە هەتا ئێستایش ماوەو لە جێبەجێکردندایە، ئەمەیش ناتەبایی پێکهاتە لە نێوان دەسەڵاتدارە سەرەکییەکان‌و توخمە باڵادەستەکاندا ئاشکرادەکات.
شێوازی ئامادەکردنی دەستووری ساڵی (١٩٢١)و ئەو تایبەتمەندییانەی کە لە سەرەوە باسمانکرد، گرنگترین تایبەتمەندییە کە ئەم دەستوورە لە دەستووری دیکە جیادەکەنەوە. ناوەڕۆکی ئایدیۆلۆژیی دەستووری (١٩٢٤)و دەستوورەکانی دواترو نەگونجانی ئەم قبوڵکردنە ئایدیۆلۆژییانە لەگەڵ کۆمەڵگەی تورکیادا، گرنگترین‌و بنەڕەتیترین کێشەن کە داڕێژەرانی دەستوور ناچارن چارەسەریبکەن.
هەموارکردنەوەی دەستووری ساڵانی (١٩٤٥)و (١٩٥٢)، کە ئیلهام‌و ئاماژە سەرەکییەکانی دەستووری ساڵی (١٩٢٤) بوو، دیسانەوە زیاتر لە وەڵامدانەوەی پێداویستی‌و داخوازییە کۆمەڵایەتییەکان بوو، نەیدەتوانی لە ململانێ ئایدیۆلۆژییەکان‌و ڕووبەڕووبوونەوەی تۆڵەسەندنەوەی نوخبە بیرۆکراتییەکان تێبپەڕێت. هەروەها دەستووری ساڵی (١٩٦١)و دەستووری (١٩٨٢) لە ئەنجامی کودەتای سەربازییەوە سەریهەڵدا، ئەوەمان بۆ دەردەخات کە ئەو دەستوورانەی پێشوو باسمانکردن، ئەنجامی ئیرادەی سیاسەتی مەدەنی‌و داخوازییە کۆمەڵایەتییەکان نین، بەڵکو بەرهەمی سەپاندنی ئایدیۆلۆژیای ئەوانەن کە خاوەنی دەسەڵات‌و هێزن.

ئەزموونی کۆمسیۆنی ئاشتەوایی دەستووری (٢٠١١)
سەرگەرمیی دەستووری لە تورکیا، لە ساڵی (١٩٢١) هەتا (١٩٢٤)، لە (١٩٤٥) هەتا (١٩٦١)و هەتا دەستووری (١٩٨٢)، کە دەستووری ئەنجومەنێکی بەڕێوەبردن بوو، هەتا ڕادەیەکی زۆر وەک بەرهەمی بەریەککەوتنی سیاسی‌و ئایدیۆلۆژی لە نێوان ناوەندەکانی دەسەڵاتدا هاتووەتەکایەوە. هەرچەندە ئەم چوارچێوە بنەڕەتییە بنەمای لێکۆڵینەوە دەستوورییەکانی ئەمڕۆ پێکدەهێنێت، بەڵام پڕۆسەی داڕشتنی دەستوور، کە لە دوای ساڵی (٢٠١١)و لەو ماوەیەی کە پێیدەوترێت “پڕۆسەی چارەسەرکردن”، کرا، بووە یەکێک لە دەستپێشخەرییە گرنگەکانی دوای دەستووری ساڵی (١٩٢١). هەرچەندە نەتوانرا تەواوبکرێت، بەڵام پێویستە تایبەتمەندیی جیاوازی دەستپێشخەرییەکی لەو شێوەیە لە مێژووی سەدەی ڕابردووی تورکیادا دەرببڕدرێت. لەم قۆناغەدا سوود لەوە دەبینین کە ئاماژە بە کۆمسیۆنی ئاشتەوایی دەستووری بکەین، کە لە چوارچێوەی ئەنجومەنی گەورەی نیشتیمانیی تورکیادا لە ساڵی (٢٠١١) دامەزراو پڕۆسەی داڕشتنی دەستوور لە چوارچێوەی چالاکییەکانی ئەم کۆمسیۆنەدا بوو. کۆمسیۆنی پەیوەندیدار جیاواز بوو لەوەی کە بە ژمارەیەکی یەکسان لە ئەندامانی سەرجەم لایەنە سیاسییەکانی ناو پەرلەمان، بە سەرۆکایەتیی سەرۆکی ئەو کاتەی پەرلەمان پێکهێنراو بە پێکهاتەیەک درێژەی بە کارەکانی دا.
لەم ڕووەوە پڕۆسەکە لە ساڵی (٢٠١١)دا هەرچەندە بە شێوەیەکی فەرمی لە ئاستی نوێنەرایەتیدا بوو، بەڵام لە چوارچێوەی پێشبینیکردنی لێکتێگەیشتنێک لە سەر بنەمای کۆدەنگیی کۆمەڵایەتی بوو و بە ڕاستی پڕۆسەکانی داڕشتنی دەستوور لە تورکیادا لە ڕووی گەورەیی خۆیانەوە جیاوازن. هەرچەندە گونجاوییەکەی لە هەمان کاتدا جێی ڕەخنەیە، بەڵام شێوازی وەرگرتنی بۆچوون لە نوێنەری ڕێکخراوو کۆمەڵەو دامەزراوە ناحکومییەکان‌و پارێزەران، تایبەتمەندییەکە کە بنەمای کۆمەڵایەتیی کارە پەیوەندیدارەکە فراوانتردەکات‌و لە سەر هەمان بنەما شەرعیەتی پێدەبەخشێت. ئەم دەستپێشخەرییە، کە زەمینەسازیی بۆ دروستکردنی ڕەزامەندیی گرنگترین پایەی پڕۆسەی داڕشتنی دەستووری دانا، بە لەخۆگرتنی پاڵنەری کۆمەڵایەتیی جیاواز، ئەکتەرەکان کە لایەنی ململانێ‌و ناکۆکی‌و کۆمەڵگەی مەدەنین لە تورکیا، بوو بە قوربانیی ململانێی سیاسیی تەسک لەو قۆناغەداو شکستیهێنا.
لە چوارچێوەی کارەکانی کۆمیسیۆنی سازانی دەستووریدا، نوسینی (١٧٢) ماددە تەواوبوو و کۆدەنگی لە سەر کۆیگشتی (٥٩) ماددە هاتەئاراوە. هەرچەندە لە سەر بنەمای کۆدەنگیی ڕەها نەکرا، بەڵام ئەو دەستپێشخەرییەی کە باسیدەکرێت، وەک دەستپێشخەرییەکی جیاواز لە مێژووی سەدەی ڕابردووی تورکیادا جێگەی خۆی کردەوە. کۆمسیۆنی پەیوەندیدار، بە ئیرادەی تاکلایەنەی دەسەڵاتی سیاسیی ئەو قۆناغە، هەڵوەشایەوەو بووە قوربانیی دۆخی خولگەیی‌و بارودۆخی کارابووەوەی ململانێکان بە هۆی کێبڕکێی نێوان هێزەکانەوە لە سیاسەتدا، ئەمە لە کاتێکدا کۆمسیۆنەکە هێشتا کارەکانی تەواونەکردبوو.

وەک میتۆدێک؛ ئەم لێکۆڵینەوە تێگەیشتنێکی هاوشێوە لەگەڵ دەستووری ساڵی (١٩٢١) وەک دەستوورێکی دامەزرێنەر دەگرێتەبەر، لە ناو ئەزموونە دەستوورییەکانی تورکیادا گرنگەو وەک ئەزموونێک کە شایەنی ئەوە بێت ئەمڕۆ دووبارە ئاماژەیپێبدرێتەوە، لە بەردەم کارەکتەرە سیاسییەکاندا وەستاوە.

ئەنجام
پابەندبوونی هەموو ئەو پێکهاتانەی دەوڵەت پێکدەهێنن بە دەستووری ئێستا، یەکێکە لە بونیادە بنەڕەتییەکانی شارستانیەتی هاوچەرخ‌و ئەنجامی تێگەیشتن لە “سەروەریی یاسا”. کاتێک سەیری مێژووی کورتی سیاسەتی تورکیا دەکەین، سەبارەت بە لابردنی پارێزبەندی لە سەر ژمارەیەک پەرلەمانتاری پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە)، کە هاوسەرۆکانی ئەو حیزبەیشی تێدا بوو، لێدوانەکانی سەرکردەی ئۆپۆزسیۆنی ئەو سەردەمە؛ کەمال کیچدارئۆغڵو، کە گوتبووی: “پڕۆژەی هەڵگرتنی پارێزبەندی نادەستوورییە، بەڵام دەنگیپێدەدەین لە پەرلەمان‌و من پابەند نیم بە بڕیاری دادگای دەستوورییەوەو ڕێزیشیلێناگرم”، لەو ڕێبازانەن کە ئەو بنەما نایاساییەیان خوڵقاند کە ئەمڕۆ لە تورکیادا هاتووەتەکایەوە.
لەدەستدانی ئەمنیەتی یاسایی بە ناچاری دەبێتە هۆی جێگرتنەوەی ئاژاوەو حوکمڕانیی ئارەزوومەندانە، وەک ئەوەی ئەمڕۆ ئەزموونیدەکەین. ئیرادەی پابەندبوونی ڕەها بە ستانداردی یاساوە بۆ دەوڵەت زۆر گرنگە، کە بوونی خۆی وەک ڕێکخراوێکی سیاسی بپارێزێتو پەرەیپێبدات. خراپترین ڕێگە بۆ هەستکردن بە گرنگی‌و پێویستیی یاسا، ئەزموونکردنی نەبوونیەتی. هەرچەندە ئەم چوارچێوەیە، کە قەیرانی دەستووریی ئەمڕۆ ئاشکرادەکات، پاشخانێکی مێژوویی هەیە، دەتوانرێت بە ئەزموونکردنی نەبوونی یاسا لە میانەی ئەنجامەکانی خاڵی وەرچەرخانی دەوڵەت لە دوای ساڵی (٢٠١٥) تێبگەین.

نزیکەی دوو ساڵە پارتی دەسەڵاتدار لە چوارچێوەی داڕشتن‌و پێویستیی دەستوورێکی نوێدا کۆمەڵێک لێکۆڵینەوەو دانوستان دەکات، کەواتە ئایا ئەم دانوستانانەو ئەم کارنامانە، پڕۆسەی داڕشتنی دەستوور، گوتارو گەڕانە، ئامانجێکە کە بە شێوەیەکی نمونەیی باس لە پێویستیی دەستوورێک بکات؟ ئایا بۆ “ستراتیژی” بەهێزکردنی ئەو گۆڕانکارییە ڕژێمییەیە کە لە ساڵی (٢٠١٧)دا کرا، یان مانۆڕێکی “تاکتیکی”یە بۆ خزمەتکردنی سیاسەتی ڕاستەقینەی ئەمڕۆو دۆخی هاوکات؟
وەڵامی هەموو پرسیارێک دەکرێت “بەڵێ” بێت. ئاشکرایە کە حکومەتی ئێستا ئامانجی چڕکردنەوەی دەسەڵاتی گشتییە لە ناوەندێکی دیاریکراودا، واتە لە کەسایەتیی سەرۆککۆماردا، بە چڕبوونەوەیەک کە سیستەمی سەرۆکایەتی بەهێزبکات، کە لە ساڵی (٢٠١٧)وە پەسەندکراوە، لە بریی دەستورێکی جەوهەریی دیموکراسی. دەتوانین بڵێین: دانوستانەکانی ئەمڕۆ سەبارەت بە پڕۆسەی دەستوورسازی، زەمینەیەکیان هەیە کە گۆڕانی ڕژێم لە ساڵی (٢٠١٧)دا بەهێزتردەکات‌و بەدامەزراوەیی‌و هەمیشەییدەکات. جگە لەوەیش، یەکێک لە تایبەتمەندییە دیاریکەرەکانی دەقێکی دەستووریی دیموکراسی؛ ڕوانگەی حکومەت بۆ ماف‌و ئازادییە بنەڕەتییەکان‌و سەربەخۆیی دادوەری، بە تایبەتی “یاسای دەزگای کاریگەری (Etki Ajanı Yasası)، کە لەم دواییانەدا لە چوارچێوەی “پاکێجی دادوەری نۆیەمدا (9. Yargı Paketi) هێنرایە بەرنامەی کار، بە ئاسانی لە پراکتیکەکانی سزادانی بەکۆمەڵ‌و زۆریی گیراوانی دۆسیەی کۆبانێ‌و ئازادکردنی ئەوانەی بە تۆمەتی کودەتا لە زیندان ڕاگیراون، دەتوانین تێبگەین. حکومەت، کە شێوازی ڕێکخستنی مافە بنەڕەتییەکانی دەستووری ساڵی (١٩٨٢) دەخاتە ناوەندی پێویستیی دەستوورێکی نوێ، لە ڕووی نزیکبوونەوەی لە مافە بنەڕەتییەکانەوە بە ئامادەکردنی “یاسای دەزگای کاریگەر”، بە نزیکەیی لە پاش دەستووری ساڵی (١٩٨٢)ەوە جێی خۆی کردووەتەوە.
لە چوارچێوەی دۆسیەی کۆبانێدا، کە تێیدا سیاسەتمەدارانی کوردو ئەندامانی هەدەپە دادگاییکران، ئەوە ڕاستییەکە کە سیاسەتمەداران‌و پارێزەران لە چوارچێوەی سیاسەتی دیموکراسیدا لە سەری هاوڕان، کە دۆسیەی پەیوەندیدار نموونەیەکی ڕوونی دەستوەردانی سیاسییە لە دەسەڵاتی دادوەریدا. ئەو بڕیارانەی لە سەر حیسابی پابەندنەبوون بە یاسا بەرکارەکانی ناوخۆی وڵات‌و پابەندنەبوون بە ڕێککەوتن‌و یاسا نێودەوڵەتییە پابەندکەرەکانەوە، جگە لە بنەما جەوهەری‌و ڕێکارەکان، مەبەستی پڕۆسەی داڕشتنی دەستوور ئاشکرادەکەن.
کەشوهەوای سیاسی‌و پێکهاتەی ژمارەیی پارتی دەسەڵاتدار، کە لە دوای هەڵبژاردنی شارەوانییەکانی (٣١)ی ئادار لە تورکیادا سەریهەڵدا، حکومەتی ئێستا پاڵدەنێت بۆ کاری ستراتیژی‌و تاکتیکی نوێ. لەم چوارچێوەیەدا نەبوونی هیچ هەڵبژاردنێک لە وڵاتدا لە (٤) ساڵی داهاتوودا پێویستی بە دەستپێشخەریی نوێ هەیە، کە کارنامەی سیاسی دیاریبکات. لە پێناو ئەمەیشدا پڕۆسەی داڕشتنی دەستوور وەک پرسێکی کارنامەیی زۆر عەقڵانی لە ڕووی ئەندازیاریی کارنامەدا دەردەکەوێت. ئەم دۆخە دەتوانرێت وەک چارەسەرێکی هێورکەرەوە هەژماربکرێت‌و بەردەوامیی قەیرانی دەستووری لە تورکیاو پێویستیی دەستوورێک کە بتوانێت پابەندکەر بێت لە چارەسەرکردنی کێشە بنەڕەتییەکان، نیشاندەدات.

لەگەڵ کێشە کەڵەکەبووە مێژووییەکان‌و ڕەنگدانەوەی دۆخی گشتیی وڵاتەکەو جیهان لەمڕۆدا، تورکیا توشی قەیرانێکی دەستووری بووە، لە چوارچێوەی بەرەنگاربوونەوەی دۆخی ئابووری‌و تەنگەتاویی سیاسی، پێدەچێت پارتی دەسەڵاتدار مشتومڕی دەستوورێکی نوێ بهێنێتەئاراوەو لە دەرفەتێکیشدا لە ڕێگەی ڕیفراندۆمەوە بیگشتێنێت بە سەر وڵات‌و کۆمەڵگەدا، ئەمەیش وەک تاکتیکێکی کورتمەودای پاری دەسەڵاتدار دێتەبەرچاو. هەڵبژاردنی شارەوانییەکانی (٣١)ی ئادارو ئەو دۆخەی بە هۆی کێشە ناوخۆیی‌و دەرەکییەکانەوە هاتووەتەئاراوە، پڕۆسەی هەمواری دەستووری لە چوارچێوەی نۆڕم‌و ئاساییکردنەوەی سیاسەتدا؛ بارودۆخی ناوخۆی تورکیای کردووە بە یەکێک لە بابەتە سەرەکییەکانی بەردەم بەرەی ئۆپۆزسیۆن.
هەنگاوی یەکەم بەرەو چارەسەرکردنی نموونەیی کێشە بنەڕەتییەکانی تورکیاو گەیاندنی بۆ ئاستی شارستانیەتە هاوچەرخەکان، کە ئامانجی ستراتیژیی ویستی دامەزرێنەری کۆمارە، هێنانەکایەی دەستوورێکی مەدەنی‌و فرەیی‌و دیموکراسییە. دامەزراندنی مافی مرۆڤ‌و کولتووری کۆمەڵایەتی‌و سیاسی، کە بە ئیرادەی دڵسۆزیی ڕەها بۆ ئەم دەستوورە دابمەزرێت، تاکە واقیعێکە کە پێویستە، هەر بۆیە پێویستە پرەنسیپی بنەڕەتیی سەدەی دووەمی تورکیا (Türkiyenin İkinci Yüzyılı) بریتی بێت لە ڕێگری لە فیداکردنی ئەم واقیعە بۆ بارودۆخە کاتی‌و بەرژەوەندییەکان.
_______________
لینکی بابەتەکە لە ئینتەرنێت
http://spectrumhouse.com.tr/cgi-sys/suspendedpage.cgi