كوردی
چەمكناسی: بزاڤی مەشروتە
ئامادەكردن: هەورامان فەریق
بزاڤی مەشروتە یەكێكە لە ڕووداوە گرنگ و قۆناغە هەستیارەكانی ئێران. ڕووداوێك كە خاڵێكی وەرچەرخانی گرنگە لە مێژووی ئەو وڵاتەدا و خۆیان ناوی “نهضت” و “شۆڕشی مەشروتە”ی ئێرانیشی لێدەنێن. مەبەست لێی حكومەتی خاوەن پەڕلەمانە كە نوێنەرانی نەتەوە بەسەر كاروباری دەوڵەتدا چاودێرییان هەبێت. بزاڤی مەشروتە پاش (151) ساڵ لە حكومەتی قاجار هاتە كایەوە و حكومەتی پشتبەستوو بە بیركردنەوەی تاكەكەسی و دیكتاتۆری و دەسەڵاتی پاشایەتی خستەژێر چاودێری یاساوە. هەر بۆیە هاوواتای مەشروتە “ماف”ە، ماف بەو واتایەی كە هەموو خەڵكی ئێران بڕیاردەر بن و دەنگ بدەن. دەستووری مەشروتە كە بە (51) بنەماوە واژۆی موزەفەرەدین شای لەسەركرا، شەش بەشە و هەر بەشێك لە كۆمەڵێك مادەی تایبەت بە ڕێكارەكان و ئەركەكان و مافەكان پێكدێت.
ئەحمەدی كەسرەوی بنچینە و سەرچاوەی مەشروتە بۆ “هۆشیاری ئێرانییەكان” دەگەڕێنێتەوە. هۆشیارییان بەرامبەر بە دواكەوتووی خۆیان و لاوازی بەرامبەر بە وڵاتانی پێشكەوتوو و ناڕەزایەتی بەرامبەر بە حكومەت. ئەو لە كتێبی “مێژووی مەشروتەی ئێران”دا باس لەوە دەكات كە پاش كوژرانی نادرشا، ڕەوتی بەرەو خواربوونەوەی ئێران دەست پێدەكات. ڕۆشنبیرانی ئەو دەمە لەسەرتاوە بەنیازبوون كە وشەیەكی هاوواتای زاراوە فەڕەنسییەكە بە واتای “Constitutionnel”، بدۆزنەوە كە لە وشەی لاتینی “Contitutio” بە واتای دەستوور (یاسای بنەڕەتی و بنەمایی) وەرگیرابوو. دەستوور كۆمەڵێك ڕیسا و یاسای دادوەری لەخۆ دەگرێت كە دەبێت چاودێر بێت بەسەر پەیوەندییەكانی نێوان حكومەت و خەڵكەوە. لە ئێران لەسەرەتاوە گروپێك لە نوێنەران زاراوەی مەشروعییەت یان مەشروتەی مەشروعەیان پێشنیاز كرد، تاوەكو حكومەت پابەند بكەن بە گونجان لەتەك بنەماكانی ئیسلامدا.
كەواتە مەشروتە بریتییە لە كۆمەڵێك لە ئایدیا، ڕوانین و مۆدێلەكانی ڕەفتار كە دەسەڵاتی حكومەت دەبێت پشتئەستوور بە زنجیرەیەك یاسایی سەرەكی بێت و پابەند بێت پێوەیان. ئەوەی لەم كورتە باسەدا گرنگە سەرنجی بخەمە سەر ئەو هۆكارانەیە كە بوونە هۆی یەكەم بزوسكی بزاڤی مەشروتە و زەمینەسازی خێرا و تەشەنەسەندنی. یەكەم چەخماخەی بزاڤ لە ساڵانی كۆتایی حكومەتی ناسرەدین شای قاجارەوە بیسترا. بە جۆرێك كە بە مردنی دۆخێكی خراپتر باڵی بەسەر وڵاتدا كێشا. موزەفەرەدین هاتەسەر تەختی دەسەڵات. لە سەرەتاوە دەرگای بۆ ڕیفۆرم و بۆچوونی جیاواز كردەوە. بۆ ڕزگاربوون لە دۆخی نالەبار و دانەوەی قەرزی ئینگلیز، پەنایان بۆ وەرگرتنی قەرز لە ڕووسیا برد. بۆ ئەم مەبەستە لەبری دوو جار قەرز ئیمتیازاتێكی زۆریان بە ڕووس دا. بەڵام دۆخەكە خراپتر دەبوو. تا دەهات دەنگی ناڕەزایەتی بەرزتر دەبوویەوە، نادادی، ناسەقامگیریی و قاتوقڕی نان تەنگی بە دەوڵەت هەڵچنی. ئیدی لێرەوە ئەنجومەنە نهێنییەكانی نەیارەكان لە شارە جیاوازەكاندا دەستیان بە چالاكی كرد و خەڵكی زاتی ئەوەیان پەیداكرد كە دەنگ هەڵبڕن.
هەڵبەت دەبێت بۆ ڕەگوڕیشەكانی بزاڤی مەشروتە ئاوڕ لە پێشتر بدەینەوە. بەتایبەت ئەوكاتەی كە ئێرانییەكان بۆ خوێندن و بازرگانی بەرەو ئەورووپا گەشتیان كردبوو و پێشكەوتنەكانی ڕۆژئاوایان بەتایبەت لەڕووی ئازادیخوازی و بنەماكانی دەسەڵاتی گەلەوە ئەزموون كردبوو. یەكێك لەو كەسانە میزرا ساڵحی شیرازی دامەزرێنەری یەكەم ڕۆژنامەی ئێران بوو. ئەو لە سەفەرنامەكەیدا تا توانی بەشانوباڵی ئینگلیزدا هەڵیدا، لە پەڕلەمان، یاساكان، دادوەری، زانكۆ، نەخۆشخانەوە تا سزادان. ئەم جۆرە هەوڵانە خەڵكیان بەرامبەر بە دنیای مۆدێرن هۆشیار كردەوە.
یەكێكی تر لە هۆكارەكانی كڵپەسەندنی ئاگری بزاڤ، ساڵی (1275)ی هەتاوی بوو. ئەو كاتەی كە دژایەتی لەتەك بێسپاردنی ئیمتیازی بازرگانی بە بێگانەكانی لێكەوتەوە. ئەو دەمەی كە بۆ یەكەمجار، نوێخوازان، پیاوانی ئایینی و خەڵك قۆڵیان بە قۆڵی یەكتریدا كرد و دروشمی دژایەتی زۆرداریی ناوخۆیی و كۆڵۆنیالیزمی دەرەكیان گوتەوە.
كەسرەوی هەروەها ڕووداوی نووزی بەلجیكی وەك یەكێك لە هۆكارەكان دەزانێت. كاتێك كە لە بۆنەی ساڵی نوێدا ئەورووپییە ئامادەبووەكانی بۆنەكە هەریەكە بە جلوبەرگێكەوە ئامادەبوو. نووز كە كار بەڕێكەری ڕووسەكان بوو بۆ كاروباری گومرگی ئێران، بە جلی پیاوانی ئایینی و نێرگەلەیەكەوە لە وێنەیەكدا دەركەوت. وێنەكە لە سەروبەندی ڕۆژانی عاشورادا بڵاو بوویەوە و ناڕەزایەتی زۆری بەدوای خۆیدا هێنا.
هەروەها ڕووداوەكانی بانكی قەرزپێدانی ڕووس و گۆڕستانی مسوڵمانان، كە لە سەروبەندی كاركردن تیایدا، ئێسك و پروسكی مردووەكان دەركەوتن و بەو ناوەدا بڵاو ببوونەوە، فەلاقەكردنی دوو بازرگان بە تاوانی گرانفرۆشی، ناڕەزایەتی پیاوانی ئایینی و ڕۆشتنیان بۆ مەزاری عەبدولعەزیم، ئەمانە ئاگری ڕاپەڕینەكەیان خۆشتر كرد. لەو كاتەوە لەسەركارلادانی عەینودەولە و دامەزراندنی دادپەروەری خانە و ئەنجومەنی شورای نەتەوەیی، بوون بە بەشێك لە داواكارییەكانی ناڕازییەكان. لە ئەنجامدا هەڵبژاردنی ئەنجومەن لە مانگی 8ی ساڵی 1285ی هەتاوی ئەنجامدرا و یەكەم ئەنجومەنی مەشروتە دامەزرا. لیژنەیەك بۆ نووسینەوەی دەستوور دیاری كرا كە بە سەرنجدان لە دەستووری بەلجیكا و فەڕەنسا، دەستی بە ئامادەكردنی یاسای نوێ كرد و دواجار واژۆی شای لەسەر كرا.
هەڵبەت واژۆکە زۆری بەسەردا تێنەپەڕیبوو، كە شا مرد و محەمەد عەلی شا هاتە سەر دەسەڵات و بەردەوامی ڕاپەڕینی مەشروتە كەوتە مەترسییەوە. شا فەرمانی هەڵوەشانەوەی ئەنجومەنی دەركرد، بەڵام بە هۆی بەرگری خەڵكییەوە نەچووە قۆناغی جێبەجێكردنەوە. نووسەر و ڕۆژنامەنووسان بەرگرییەكی سەختیان لێكرد. دواتر هەندێك لە ڕۆژنامەكان، پیرۆزییە ئایینییەكانی خەڵكیان دایە بەر هێرش، كە ئەمەش بووە هۆی توڕەبوونی زیاتری پیاوانی ئایینی لە تاران و بە ڕابەرایەتی شێخ فەزلوڵڵا و داواكاری مەشروتەی مەشروعەیان بەرزكردەوە. هەڵبەت كێشەی سەرەكی كەسانێكی وەك فەزلوڵڵا بوونی مەیلی ڕۆژئاواییگەرایی و سیكۆلاریستی بوو لە نووسینەوەی دەستووردا. هەر بۆیە مەشروتەی بەناشەرعی لەقەڵەم دەدا. ساڵێكی خایاند كە شا لە تیرۆرێكی گوماناوی ڕزگاری بوو، بۆ تۆڵەكردنەوە فەرمانی بە كۆڵۆنێل لیاخوفی ڕووسی كرد كە لە مانگی شەشی 1287 ئەنجومەنەكە بدەنە بەر تۆپ. هەروها بەندكردن، دوورخستنەوە و لەسێدارەدانی ئازادیخوازان و مەشروتەخوازان.
ناڕەزایەتی لە داخستنی شورا و هەنگاوەكانی محەمەد عەلیشا، نائارامی زیاتری لێكەوە و مەشروتەخوازانی شارەكانی تری هاندا كە لە ناوچەكانی دیكەوە بەرەو تاران بكشێن و لە (22/6/1288) دەرگای بەهجەت ئاباد بكەنەوە و بەهارستان داگیر بكەن و لە مزگەوتی سپەهسالار بگیرسێنەوە. شا بە (3000) سەرباز و (16) تۆپەوە بەرەو ڕوویان ڕۆشت و پێكدادان ڕوویدا. تا شوێنێك كە شا پەنای بۆ سەفارەتی ڕووسیا برد و لەسەركار لادرا و كوڕە (12) ساڵەكەی هاتە جێگەی.
لەو كاتە بەدواوە، خۆری مەشروتە ئاوابوو، ڕووسەكان لە باكوور و ئینگلیزەكان لە باشوور شوێن پێی خۆیان قایم كرد. هەر بۆیە دەتوانین زەمینەكانی بیچمگرتنی بزاڤی مەشروتە لە ڕەهەندەكانی هزری و كولتووری كە خۆی لە سەرهەڵدانی دوو جۆر چینی ناوەند كە یەكەمیان چینی ناوەندی بازرگانی پابەند بە ئابووری نەریتی و ئایدیۆلۆژیای ئیسلامیی، گرووپی دووەمیان چینی ڕۆشنبیران كە ئاوێزانی دنیا و هزری نوێ بوون، هەروەها زەمینەی سیاسی، كە خۆی لە ناكارامەیی و گەندەڵی شاكان و بەڕێوەبەرانی قاجار، زوڵم و ستەمیان و هەژموونی بێگانەكاندا دەبینییەوە و پاشان زەمینە ئابوورییەكانی وەك قەیرانی ئابووری كە بە هۆی شكستەكان بەرامبەر بە ڕووسیا هاتبوونە كایەوە و ڕێكەوتننامەكانی توركەمەنچای و گوڵستان، هاوردەكردنی بێسەروبەرانەی كاڵا، نەبوونی پشتیوانی دەوڵەت لە بەروبوومی ناوخۆ، وشكەساڵییەكان، كێشەی نان و بەهای دراوی ئێراندا كورت بكەینەوە.
كەریم موجتەهیدی لە توێژینەوەیەكدا بە ناوی “كۆمەڵێك تێبینی سەبارەت بە بزاڤی مەشروتەی ئێران” ڕەنگوبۆنێكی شیعەیانە دەدات بە گوتاری بزاڤەكە و پێیوایە كە ئەوەی كە بزاڤی مەشروتەی ئێرانی لە ڕەوتە شۆڕشگێڕییەكانی تر جیا دەكاتەوە دەكرێت لەم خاڵانەی خوارەوەدا كورت بكرێنەوە:
- بزاڤی مەشروتەی ئێران، باڵادەستی هێزێكی مەدەنی نییە بەسەر هێزێكی سەربازیی دیكتاتۆردا. لەم شۆڕشەدا سوپا چ بە ئاڕاستەی لایەنگری لە شا و چ بە ئاڕاستەی هێرش بۆ سەر خەڵك، پشكێكی زۆری نەبووە.
- بزاڤی مەشروتە هەروەها سەركەوتنی بیری نوێ نییە بەسەر نەریتدا (وەك شۆڕشی گەورەی فەرەنسا لە ساڵی 1789 یا ئەڵمانیای 1848)دا.
- شۆڕشی مەشروتەی ئێران، پەرچەكرداری سۆزی نەتەوەیی دژ بە زۆرداری و یاسا سەپێنراوەكانی بیانییەكان نەبووە؛ وەك ئسپانیای 1819 ز دژ بە فەرەنسییەكان یان ئیتاڵیا لە ساڵی 1866دا.
- لە شۆڕشی مەشروتەی ئێراندا لە هەندێك حاڵەتدا، جۆرێك یەكیەتی هەمەلایەنە بینراوە: پیاوانی ئایینی میللی و خەڵكی شاریی نەتەوەگەرا، بازرگانە گەورە و بچووكەكان، دووكاندارەكان و دەڵاڵانی دراو …هتد، بەڵام ئەوەی كە دەتوانێت لە یەك وشەدا بزاڤی مەشروتە بۆ ئێمە ڕوون بكاتەوە، هەمان ئەو وشەیەیە كە لە سەرەتای ئەم بزاڤەوە بنێشتە خۆشەی زاری خەڵك بووە، ئەویش دادپەروەری و دادپەروەریخوازییە.
بۆ نووسینی ئەم بابەتە سود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە:
- “نهضتِ مشروطه”؛ نخستین تلاش برای آزادی – ایسنا (isna.ir)
- مشروطه چیست؟ – مشروطه (mashruteh.org)
- خلاصه انقلاب مشروطه | ڕهبران، خواسته ها و نتایج نهضت مشروطه – کجارو (kojaro.com)
- ملاحظاتی درباره نهضت مشروطه ایران نسخه متنی (tebyan.net)
وەرزنامەی ئێرانناسی ژمارە (٥)، ساڵی دووەم، تشرینی یەكەمی 2022