ئامادەكردن: هەورامان فەریق كەریم

بەرژەوەندی یان بەرژەوەندییەكانی ڕژێم یەكێكە لەو چەمكە گرنگ و هەستیارانەی كە لە دوای شۆڕشی 1979ی ئێرانەوە بە مەبەستی پاراستنی ڕژێم داهێنراوە و زۆرترین مشتومڕی بەدوای خۆیدا هێناوە. لە ڕوانگەی لایەنگرانی شۆڕشی ئیسلامییەوە مەبەست لەم چەمكە نەك تەنیا بەرژەوەندییەكانی ڕژێم، بەڵكو بەرژەوەندییەكانی تاكەكانی ئەندامانی كۆمەڵگەیە. جیا لە واتا وشەسازییەكەی، پێناسەی هەمەكیی بۆ چەمكی بەرژەوەندی لە كاروباری حكومەتدا بریتییە لە ڕوانینێك كە دەوڵەتی ئیسلامی بە مەبەستی ڕەچاوكردنی بەرژەوەندییە مەعنەوی و مادییەكانی كۆمەڵگەی ئیسلامی بە ئاڕاستەی ئامانجەكانی شەرعی پیرۆز دەیگرێتەبەر (1).

بۆ تێگەیشتن لە بنەما فیقهییەكانی چەمكەكە؛ دەبێت بزانین كە خودی چەمكی بنەمای بەرژەوەندی (لەبەرامبەر چەمكی استصلاحی ئایینزای سوننی) لە هەناوی بیروباوەڕی ئایینزای شیعەوە هاتووەتە دەرەوە:

• بناغەی بەرژەوەندی بە واتای پاراستنی ڕژێم و دەسەڵاتی ئیسلامە كە فەقیهەكان بە پاراستنی “بیضە”ی ئیسلام لێكیان داوەتەوە. واتە حاڵەتی پێویست و ڕای هاوبەشی فوقەهای شیعەیە و هەر بنەمایەكی چەسپاوی ئیسلامی كە یەك نەگرێـتەوە لەگەڵی، دەبێت بە بنەمایەكی لاوەكی.
• بنەمای بەرژەوەندی بە واتای ڕەچاوكرتنی بەرژەوەندییە گشتییەكان دێت لەبەرامبەر بەرژەوەندییە تاكەكەسی و گروپییەكاندا.
• یان بە واتای بناغەی شیرازەی گشتی و ڕەچاوكردنی سیستمی شایستەی ژیانی مرۆیی(2).
• بەرژەوەندی ڕژێم حوكمە حكومەتییەكان لە خۆ دەگرێت. بەواتایەكی تر، حوكمە حكومەتییەكن لە لایەن حاكمی ئیسلامی بە گوێرەی بەرژەوەندییەكانی كۆمەڵگەی موسوڵمانان دەردەچن. حوكمە سەرەتاییەكان لە لایەن شەرعدانەری پیرۆز و حوكمە لاوەكییەكان بە گوێرەی پێویستی و حوكمە حكومەتییەكان لەسەر بنەمای بەرژەوەندییەكانی كۆمەڵگەی ئیسلامی. لە هزری شیعە و موعتەزیلەدا بە پێچەوانەی ئەشاعرە بەرژەوەندی و موفسیدە لە پیشترن لە حوكمی شەرعی؛ بەو واتایەی كە لەبەر بوونی بەرژەوەندی پێویست، حاڵەتێك و فەرمانێك واجیب بووە و لەسەر بنەمای بوونی موفسیدەیەكی پێویستیش، حاڵەتێك و فەرمانێك رێگەی لێگیراوە (3 ). لە بەرامبەردا ڕوانگەیەكی تر هەیە كە پێی وایە ئامانج لە داهێنان و بەكارهێنانی ئەم چەمكە پاراستنی بەرژەوەندییەكانی دەسەڵاتداران و ڕژێم بوو.

هەڵبەت ڕاجیایی لە ناو سەركردەكانی شۆڕش و مەرجەعییەتی شیعەدا سەبارەت بە واتای بەرژەوەندی هەبوو. بۆ نموونە نائیینی بۆ حاڵەتێك بەكاری دەهێنا كە دەقێك سەبارەت پێی بوونی نییە. سەدر پێی وابوو كە لە كایەی منطقە الفراغدا خۆی دەبینێتەوە و خومەینی بەرژەوەندی ڕۆڵی كات و شوێنە لە ئیجتیهاددا(4).

لە ڕووی كردەییەوە مشتومڕ لەسەر ئەم چەمكە دامەزراندنی ئەنجومەنی دەستنیشانكردنی بەرژەوەندییەكانی ڕژێمی بە دوا خۆیدا هێنا كە دامەزراوەیەكە لە ساڵی 1987ز لەسەر خواستی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی شورای ئیسلامیی لە لایەن ئایەتوڵا خومەینییەوە دامەزرا(5). ئەویش دوابەدوای ئەو ناكۆكییانەی كە لە نێوان ئەنجومی شورا و ئەنجومەنی پاسەوانانەوە لەسەر بڕگەكانی ئەنجومەن و گونجاندنی لەگەڵ شەرعدا ڕوویاندا. بەم شێوەیە كاتێك كە ئەنجومەن دەنگی لەسەر بڕگەیەك دەدا ئەنجومەنی پاسەوانان كە بەرپرسی بەدواداچونی بڕگەكانی پەرلەمان بوو بەو نیازەی كە دژ نەوەستێت لەگەڵ دەستوور و شەرعدا، بۆ نمونە ئەگەر بڕگەیەكی بە شەرعی هەژمار نەكردایە و ناڕەزایەتی پەرلەمانی لێبكەوتایەتەوە، دەبووە هۆی دروستبوونی ناكۆكی. هەر بۆیە ئەوكاتە بەرژەوەندییەكانی ڕژێم بوو كە ڕۆڵی یەكلاكەرەوەی دەبینی. كەواتە ئەنجومەنی شورای ئیسلامی (پەرلەمان) ناتوانێت یاساگەلێك دابنێت كە دژ بووەستێتەوە لەگەڵ بنەماكانی ئایینزای فەرمی وڵاتدا كە خۆی لە دەستووردا دەبینێتەوە. دەستنیشانكردنی ئەم حاڵەتە بە ئەستۆی ئەنجومەنی پاسەوانانە. بەڵام بەكردار لەبەر ناڕەزایەتییە بەردەوامەكانی ئەنجومەنی پاسەوانان سەبارەت بە بڕگەكانی پەرلەمان، لەبەر ناكۆكییان لەگەڵ شەرع و سووربوونی ئەنجومەن لەسەر پێویستیی ئەم بڕگانە، ئەم دوو دامەزراوەیە بەرامبەر بە یەكتری وەستابوونەوە. بە دەربڕینێكی تر بەرژەوەندییەكانی ڕژێم لە بەرامبەر بنەما شەرعییەكاندا دەوەستانەوە.

بە ڕواڵەت لە سەرەتاوە وەها دەردەكەوت كە “دیاریكردنی بەرژوەندی” لە ئەستۆی پەرلەمانە و ئەنجومەنی پاسەوانان رۆڵێكی ئەوتۆی نییە. بەمپێیە ئەگەر بڕگەیەكی پەرلەمان پەسەند بكرێت، ئەو بڕگەیە لە “بەرژەوەندی نەتەوەیی و كۆمەڵایەتی” جێبەجێ دەكرێت. بەڵام ئەگەر بڕگەیەك جێی پەسەندی ئەنجومەنی پاسەوانان نەبێت، لە حاڵێكدا كە بە گوێرەی پەرلەمان، جێبەجێكردنی بە چاكە و سوودی كۆمەڵگە و جێبەجێنەكردنی خراپەی لێبكەوێتەوە، لەم حاڵەتەدا “چاكە و بەرژەوەندی كۆمەڵگە” لە بەرامبەر بنەماكانی ئیسلامدا (یان دەستووردا) ڕادەوەستێت. بە واتایەكیتر، “بەرژەوەندی نەتەوەیی و كۆمەڵایەتی” لەگەڵ “بنەما ئیسلامییەكان”دا، مانعة المجمع دەبن كە دەبنە هۆی بنبەستی سیاسی. ئەمەش ڕەنگە لە بەرژەوەندی نەبێت. جەختكردنەوە لەسەر جێبەجێكردنی یەك بەشی ڕژێم كە بناغەی رژێم ڕووبەڕووی مەترسی بكاتەوە، لەگەڵ ئەقڵ و لۆجیكدا سازگار نییە. بۆیە بنەمای بەرژەوەندی ڕژێم بەسەر تەواوی ئەو بنەمایانەدا لەپێشتر دەبێت. كەوابوو ئەگەر بەرژەوەندیی كۆمەڵایەتی بە پێوەری پەرلەمان یەك نەگرێت لەگەڵ پێوەرە شەرعییەكاندا بە گوێرەی ئەنجومەنی پاسەوانان، ئەوە بەرژەوەندی ڕژێمە كە وەك بەرژەوەندی باڵاتر دەبێت دەستنیشان بكرێت و جێبەجێ بكرێت. ئەم حاڵەتانە پێوستی بە مەرجەعێكی یاسایی هەیە كە دەستوور لە ژێر ناوی “ئەنجومەنی دەستنیشانكردنی بەرژەوەندییەكانی ڕژێمدا” دیاری كردووە(6). ئەندامانی ئەم ئەنجومەنە لە لایەن دامەزراوەی ڕێبەرییەوە دیاری دەكرێن و دەسەڵاتی (جگە لە ڕێبەر) بەسەر هەموو دامەزراوە سیاسییەكانی دیكەدا زیاترە.

بەرژەوەندییەكانی رژێم تەنیا لە بڕگ و بنەماكانی پەیوەست بە ناكۆكی نێوان هێزەكانی دیكە یان برگە شەرعییەكان كورت ناكرێنەوە. كۆمەڵێك كێشە هەر لە سەرەتای شۆڕشەوە بەرۆكی حكومەتیان گرت كە پێویستیان بە چارەسەری خێرا هەبوون. بۆ نمونە لەسەرووبەندی جەنگی عێراق و ئێراندا كێشەگەلێكی وەك كێشەی زەوی و زار و یاساكانی بنبڕكردنی مادەی هۆشبەر، یاسای كار و دەسەڵاتەكانی دەوڵەت و .. سەریان هەڵدا. لێرەوە چەمكی “چارەسەری كێشەكانی ڕژێم” هاتە ئاراوە بۆ چارەسەری ئەو كێشانەی كە رێگاچارەی یاساییان بۆ دیاری نەكرابوون و ناونرابوون ئەو كێشانەی كە “بە ڕێگەی ئاسایی چارەسەر ناكرێن”. هەر بۆیە هەمان ئەنجومەن بەرپرسیارییەتی دیاریكردنی ئەو كێشانەیشی پێ سپێردرا.

لەگەڵ هەموو ئەمانەدا كە ئاماژەیان پێكرا، لە ماوەی چوار دەیەی ڕابردوودا ئەم چەمكە هەم ڕووی تێگەیشتن و گوتارەوە، هەم لەڕووی پراكتیك و جێبەجێكردنەوە، هەم لە ڕووی بكەرەكان و تایبەتمەندییەكانی ئەو كەسانەوە كە بۆ ئەركی دەستنیشانكردنی بەرژەوەندییەكانی ڕژێمیان پێ دەسپێردرێت، ڕووبەڕووی تەنگ و چەڵەمە و ڕەخنەی زۆر جدی بووەتەوە. لە ئایەتوڵا مونتەزرییەوە كە باس لە تایبەتمەندییەكانی وەك هەڵبژاردنی ئەندامانی ئەنجومەن دەكات لە لایەن خەڵكەوە بە شێوەی ئازادانە ـ كە بۆ گەڕانەوە بۆ وشەی بەرژەوەندی پێویستە لە چوارچێوە و بنەماگەلی دیاریكراودا بێت ئەگینا ئیمامی موسوڵمانان لە پێناوی بەرژەوەندیدا دەتوانێت یەك لەسەر سێ تاكەكانی كۆمەڵگە لەبەر دوو لەسەر سێكەی تر بكوژێت(7)ـ چ رۆشنبیرانی ئایینی وەك موحسین كەدیڤەر كە لە بنەمادا چڕكردنەوەی دەسەڵاتی دیاریكردنی بەرژەوەندییەكان لە دەستی دەسەڵاتدارێكی ئایینیدا ڕەت دەكاتەوە و پێی وایە كە ئەگەر لە حكومەتێكی ئایینیدا دەسەڵاتدار نوێنەری بێچەندوچۆنی خودایە لە سەر زەوی، بەرژەوەندی بەهێزترین ئامرازی جێبەجێكردنی ئامانجەكانی حكومەت دەبێت. لە وەها حكومەتێكدا دەسەڵاتداری ئایینیی هەرچی بە بەرژوەندی بزانێت ڕێگەی پێدەدات و دەتوانێت دەستێوەردانی تێدا بكات. لە بەرامبەریشدا بەرامبەر بە هیچ دامەزراوەیەكی مرۆییدا وەڵامگۆ نابێت(8) چونكە هەر بە یاسای خودایی لە ژێر چاودێری هیچ دامەزراوەیەكدا خۆی نابینێتەوە. هەر بۆیە لە دیاریكردنی بەرژەوەندیدا دەبێت چەند خاڵێك ڕەچاو بكرێن: یەكەم، ڕێساگەلی نەوعیی لە جیاتی سەلیقەی تاكەكەسیی ببنە پێوەر. دووەم، خستنەئەستۆی دەستنیشانكردنی بەرژوەندی بە ئەقڵی ـ كۆ و نوێنەرانی شارەزای خەڵك نەك چڕكردنەوەی لە دەستی یەك كەس. سێیەم، دامەزراوەی دیاریكردنی بەرژەوەندی دەبێت بەرپرسیار بێت بەرامبەر دامەزراوە یاساییە مرۆییەكانیتر و چوارەم دەبێت دیاریكردنی بەرژەوەندی سەربەخۆ بێت لە حكومەت. ئەگەر جیا نەبێت دین دەبێت قوربانی دەسەڵاتی سیاسی(9).

سەرچاوەكان:

• زیباكلام، صادق، حق گو جواد، (1389)، فصلنامەی سیاست، مجلەی دانشكدە حقوق و علوم سیاسی، دورە 41، شمارە 2، تابستان 1390، صفخات 160-143. ص، 151.
• مجمع تشخیص مصلحت نظام – ویکی شیعه (wikishia.net)
• زیباكلام، صادق، حق گو جواد، (1389)، فصلنامەی سیاست، مجلەی دانشكدە حقوق و علوم سیاسی، دورە 41، شمارە 2، تابستان 1390، صفخات 160-143. ص، 148.
• – گفتگو با آیت اللە العظمی حسینعلی منتظری. تحت عنوان پرسشهایی پیرامون جایگاه قانونی مجمع تشخصیل مصلحت نظام (چشم انداز ایران، شمارە 23)
• مجمع تشخیص مصلحت نظام (maslahat.ir)
• مجمع تشخیص مصلحت نظام – ویکی فقه (wikifeqh.ir)
• گفتگو با آیت اللە العظمی حسینعلی منتظری. تحت عنوان پرسشهایی پیرامون جایگاه قانونی مجمع تشخصیل مصلحت نظام (چشم انداز ایران، شمارە 23)
• https://kadivar.com/863/
• هەمان