كوردی
چەمكناسی: ئیرانشەهری
هەورامان فەریق
مشومڕێكی قووڵ و درێژخایەن سەبارەت بە ناوی “ئێران” و مێژوو و ڕەگوڕیشەی ئێران لە ڕووی مێژوویی، سیاسی، كۆمەڵایەتی و جوگرافییەوە هەیە. لەو شوێنەوە كە بابەتی سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزم و دەوڵەت و نەتەوە هێندە نوێیە كە ئیدی بیانوویەك بۆ مشتومڕ سەبارەت بە سەرهەڵدانی چەمكی ئێران وەك نەتەوە و دەوڵەت نامێنێتەوە، بەڵام نزیكەی چوار دەیەیە كە چەمك و تیۆری ئیرانشەهری[1] لە لایەن نووسەری ئێرانیی سەید جەوادی تەباتەباییەوە[2] وەك هزر، ئایدیا و تیۆرێكی نوێ و بەتایبەت لە هزری سیاسیدا خراوەتەڕوو. هەر لەو كاتەوە ئەم تیۆرە ڕووبەڕووی دوو ئاڕاستەی یار و نەیار بووەتەوە. هەندێك لەوانەی كە زۆر لە خەمی ئێران و پاراستنیدان و بەشان وباڵیدا هەڵدەدەن، تا سەر ئێسقان پشتیوانی لە بۆچوونەكانی دەكەن و ئەوانەش كە ڕەخنە لەم جۆرە تیۆرانە دەگرن و پێیانوایە كە ئەم جۆرە تیۆرانە جگە لە “تەوەهومی مێژووی پڕشكۆ”ی ئێران و جۆرێك ڕەگەزپەرەستی و ڕەتكردنەوەی “ئەویدی نافارس” شتێكیتر نییە. لەم كورتەباسەدا زۆر بەكورتی ئایدیای ئیرانشەهری بە واتا نوێیەكەی “هزری سیاسی” ڕوون دەكەینەوە.
تەباتەبایی لە تیۆرەكەی خۆیدا سەبارەت بە ئیرانشەهری كە نزیكەی چل ساڵ بەرلە ئێستا و لە كتێبی “دەروازەیەك بۆ هزری سیاسی لە ئێران[3]” بڵاوی كردۆتەوە، هەروەها لە كتێبی “خواجە نظام الملك”، سەرنجی لەسەر چەند دەستەواژەیەكی سەرەكی چڕ كردووەتەوە. لەوانە: تایبەتبوونی و جیاوازبوونی ئێران، جیاكردنەوەی هزری ئێرانیی و هزری ئیسلامیی، هزری دینی نەتەوەیی، ئایدیای نوێ لە كۆندا، شوێنەوارگەرایی و جیاكردنەوەی ئیرانشەهری لە ناسیۆنالیزم. مەبەستی ناوبراو زیاتر “بەردەوامیی مێژوویی و كولتووریی ئێرانە لە دۆخی داڕووخانی وردەوردەی هزر و داڕمانی مێژوویی”دا.
تەباتەبایی ئاماژە بەوە دەكات كە ئامانجی لە هێنانەكایەی ئەم چەمكە لایەنێكی جیاكردنەوەیە لە نێوان ئێران و وڵاتانی دیكەدا كە ئەو دەرفەتە بە مێژوونووس دەبەخشێت كە بتوانێت تایبەمەندییەكانی ئەو وڵاتە ڕوون بكاتەوە. هەر بۆیە سەرەتا لە تاووتوێكردنی “هزری سیاسی خواجە نیزامولمولك و ڕاڤەی سیاسەتنامەكەیەوە دەست پێدەكات. ئەو ڕەخنە لە نووسەرانی وەك ڕۆزتال و لمتۆن دەگرێت كە پێشتر وەك ئێرانناسانی دیكە گومانیان دەكرد كە هەرچی لە سەردەمی ئیسلامیدا بەرهەم هاتووە دەبێت بێ ئەملاوئەولا “ئیسلامیی” بێت. لە دەیەكانی كۆتایی سەدەی پێنجەمدا گومانی تێدا نەبوو كە ئێران ڕێگای خۆی لە دەزگای خەلافەت جیا كردووە و ڕێگەیەكی جیاوازی گرتووەتە بەر. هەندێك لەو بزوتنەوانەی سەردەمی ئیسلامیی وەها دابڕانێكی لە نێوان ئێران و دەزگای خەلافەتدا دروستكردبوو، كە گەڕانەوەی ئێران بۆ مەیدانی خەلافەت ئەگەری نەبوو. هزری ئیرانشەهری دوو بەشی مێژووی ئێران، واتە سەردەمی كۆن و سەردەمی پاش ئیسلام پێكەوە دەبەستێتەوە و بەردەوامیی مێژوویی، كولتووری و هزریی ئێران گەرەنتی دەكات.
ئەو دەڵێت ئیرانشەهری ناوێكە كە ساسانییەكان بۆ قەڵەمڕەوی بەرفراوانی خۆیان بەكاریان هێناوە. بەڵام نایشارێتەوە كە ڕاستە سەدەیەك زیاترە ئێرانناسی و مێژوونووسی ئێرانیی گۆڕانكاری بەسەرهاتووە، بەڵام هێشتا سەرەتاكانی نووسینەوەی مێژوویەكی گشتگیر فەراهەم نەبووە. ئەوەی هەیە بەكارهێنانی ئایدیۆلۆژیا سیاسییەكانە سەبارەت بەو مێژووە.
یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی مێژوویی ئێران بەردەوامیی مێژوویی ئەم وڵاتەیە، كە طەبەری لە سەرەتای سەردەمی ئیسلامیدا ئاماژەی پێكردوە. هەربۆیە بەكارهێنانی ئەم جۆرە چەمكانە مەقولەیەكی ڕوونی مێژوویی نییە كە لەسەر بنەمای ناوی كۆنی ئێران لە فارسی كۆن و ئاڤێستادا، سەرەتا لە زمانی پەهلەوی ساساندا بەكارهات و ئەم بەكارهێنانە تا یەكەمین سەدەكانی قۆناغی ئیسلامیش بەردەوامی هەبوو. لێرەوە ڕەخنە لە هەندێك بیرمەند و مێژوونووس دەگرێت لەبەرئەوەی كە ناكرێت قۆناغێكی مێژوویی بەبێ لەبەرچاوگرتنی قۆناغی پێش ئەوە بنووسرێتەوە. بۆ نموونە ئەو كارەی كە ئابراهامیان قۆناغی دەستپێكی لە دامەزراندنی حیزبی تودەوە دەستپێكردووە.
تەباتەبایی بۆ سەلماندنی تیۆرەكەی وەك خۆی بانگەشەی بۆ دەكات پەنا بۆ بەڵگەی مێژوویی دەبات، بۆیە یەكێك لەو بەرهەمانەی كە دەستی بۆدەبات بەرهەمەكانی شێخی تووسی (طوسی)یە. تووسی لەگەڵ ئەوەی كە شارەزای زانستەكانی سەردەم بووە و هەم زانستە ئاینییەكانیشی زانیوە، بەڵام كاتێك سەبارەت بە سیاسەت دوواوە مەبەستی نەتەوایەتی بووە. تووسی یەكەمین كەسە كە سەبارەت بە هزری ئیرانشەهری قسەی هەبووە و بە جیاكردنەوەی نیزامنامەی شەریعەت لە نیزامنامەی سیاسەت، ڕێگەی دروستكردنی دەوڵەتی لەسەر بنەمای نیزامنامە سیاسییەكان داناوە. بۆیە تەباتەبایی دەڵێت كاتێك كە من باسی ئیرانشەهری دەكەم بە واتای بەردەوامیی هزری ئێرانیی دێت لە سەردەمی ئیسلامیدا. من ئەم زاراوەیەم لە شوێنكی ترەوە قەرز نەكردووە، بەڵكو ئەم وشەیە لە هەموو سەرچاوە ئێرانییەكاندا هاتووە و لێرەدا شار بە واتای دەوڵەت و (ایرانشهر) بە واتای وڵات و دەوڵەتی ئێرانە. ئێرانییەكان تەنانەت كاتێك كە هێشتا ئایینزای شیعە بەربڵاو نەبووبووەوە، ئیرانشەهرییانە بیریان دەكردەوە، واتە كێشە و لەپێشتریان بەڕێوەبردنی دەوڵەت بوو. هەڵبەت حوكمەكانیشیان جێبەجێ دەكرد، بەڵام بابەتی ئیرانشەهریش لە گرنگترین لەپێشترەكان بوو.
ئەو بەڵكە بۆ بەكارهێنانی ئەو چەمكە دەهێنێتەوە كە لە تاوتوێكردنی هەندێك لە شەریعەتنامەنووسە زۆر گرنگەكانەوە كە لە ناوچەی كولتووریی ئێراندا بوونیان هەبووە لە بەسرەوە تا بەغدا و خۆراسانی گەورە، هیچ نووسەرێك نابینرێت كە سەبارەت بە خەلافەت قسەی كردبێت، چونكە بونیادی بیركردنەوەی ئێمە لەتەك خەلافەتدا بە هیچ شێوەیەك سازگار نییە.
بەڕای تەباتەبایی ئێران هەر لە سەرەتاوە وڵاتێكی جیاواز و خاوەنی سیستەمێكی هزریی جیاواز لە جیهانی عەرەب بووە. ئیرانشەهر واتە ئێرانی گەورەی كولتووریی و ئەم سنوورە جوگرافییە لە بوخاراوە تا شام و میسری گرتووەتەوە. ئێران واقعییەتێكی مێژووییە و بەهیچ جۆرێك ئەم چەمكە دروستكراوی ڕەزاشا نییە و هەركەس ئەو قسەیە دەكات نازانێت كە تا سەردەمی ڕەزاشا لە زمانە ئەوروپییەكاندا بە (پێرشیا) ناوی هاتووە و دواتر دەگەنەوە ئەو ئەنجامەی كە ئەم (پێرشیا)یە لە دۆخی جوگرفیای سیاسیی ئێراندا بەشێكە لە فارس و بۆیە پێشنیازی ئەوەیان كرد كە وشەی ئێران كە لانیكەم (٢٠٠٠) ساڵ مێژووی هەیە بەكار بهێنن.
تەباتەبایی بۆ سەلماندنی بۆچوونەكانی پەنا بۆ زۆر بەڵگە دەبات، لەوانەش بەكارهێنانی سەدان جاری وشەی ئێران لە شانامەی فردەوسی و بەرهەمە كۆنەكانی تردا بەڵگەیە لەسەر ڕاستییەكی ئاڵۆز كە بە ئاسانی ناتوانرێت نكۆڵی لێبكرێت و بەكارهێنانی هاوشانی چەمكی كۆنی “ڕەگەز” بە ڕەگەزپەرستانە پێناسە بكرێت. ئەوەی جێی تێڕامانە بەكارهێنانی وشەی ڕەگەز بەو واتا بایۆلۆجییە نییە كە لە ئەدەبیاتی ئەورووپیدا بەكارهاتووە. هەر بۆیە ئەو هێرشی توند دەكاتە سەر ئەو كەسانەی كە نەیاری ئیرانشەهرین و پێیوایە كە ئەو كەسانە ئامانجگەلی ستراتیژیی دیكەیان هەیە كە بریتییە لە لاوازكردنی یەكگرتووییەك كە لە وڵاتدا هاتووەتە ئاراوە. ئەمە یەكگرتووییەكە كە لە زۆر جێگەی دنیادا و بەتایبەت لە وڵاتانی دراوسێدا وەك ئەفغانستان و عێراق نەهاتووەتە ئاراوە. سعودیە و سوریا بە وڵات نازانێت. پێیوایە كە ئامانجی سەرەكی نەیاران لاوازكردنی ئەو یەكگرتووییەیە كە بە شێوەیەكی سروشتی لە مێژووی گۆڕانكاریی ئێمەدا بەدی هاتووە. نەیارەكان بە دوای بەرژەوەندییە مافیاییەكانی خۆیانەوەن.
هەر لێرەوە ناوبراو ڕووبەڕووی كۆمەڵێك ڕەخنە دەكرێتەوە. هەندێك لە ڕەخنەكان هەڵێنجاوی خودی بۆچوونەكانی ئەون. بۆ نمونە ئەو خۆی ئاماژە بەوە دەكات كە كاتێك سەبارەت بە جیابوونەوەی هزری ئێرانیی لە هزری ئیسلامیی دەدوێت باس لەوەش دەكات كە هێشتا نەیانتوانیوە وردەكارییەكانی ئەم بۆچوونە بە تەواوی بخەنەڕوو.
هەروەها جیاوازی دەكات لە نێوان ئایینداریی ئێرانییەكان و ئایینداری موسوڵمانانیتر و بانگەشەی ئەوە دەكات كە ئایینداریی ئێرانییەكان بەشێك بووە لە كولتووری “نەتەوەیی” ئێرانییەكان، بەڵام دەستەوەستانە لە ڕوونكردنەوەیەكی ڕون سەبارەت بە پێناسەی “نەتەوایەتی”ی ئێرانیی و خۆشی ئاماژەی پێكردووە.
لە كۆتاییدا دەبێت ئاماژە بە گرنگترین ڕەخنە بكەم كە ڕووبەڕووی تیۆرەكەی تەباتەبایی دەبێتەوە ئەویش پەیوەستكردنی بابەتی ئیرانشەهرە بە نەتەوە و نەتەوایەتی و ناسیۆنالیزمەوە. بە قسەی تەباتەبایی بێت مێژووی ئێران دەگەڕێتەوە بە سەردەمانێكی زۆر پێش ئیسلام و سەردەمی زەردەشت، یان بوونی هەستی نەتەوایەتی ئێرانیی لە سەدەی سیانزەی زایینییەوە، بەڵام نابێت ئەوەمان لەبیر بچێت، نەتەوە بە واتا نوێیەكەی، ناسیۆنالیزم وەك بزووتنەوەیەكی مۆدێرن و هۆشیاری نەتەوەیی جگە لەوەی كە بەرهەم و زادەی ئەورووپان، لە سەدەی هەژدەی زایینییەوە دەركەوتوون و پێش ئەو سەردەمە ئەم چەمكانە بوونیان نەبووە. هەر لەڕێوە تیۆری ئیرانشەهری تەباتەباییش لەرزۆك و فشۆڵ دێتەپێشچاو و ڕەنگە بخرێتە چوارچێوەی ئەو ڕەخنانەوە كە خۆی ئاڕاستەی نەیارەكانی دەكات.
- بۆ نووسینی ئەم بابەتە سوود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە:
- رساله‌ای درباره مفهوم ایرانشهر از جواد (tarikhirani.ir)
- ایران به عنوان ایرانشهر / جواد | مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (cgie.org.ir)
- فیرحی داود (1399)، ئیرانشەهری و مسالەی ایران، فصلنامه دولت پژوهی، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، سال پنجم، شماره 12 ، بهار 2311 ، صفحات 12 2، ص4.
- طباطبایی، سیدجواد (1391)، ابن خلدون و علوم اجتماعی، تهران: ثالث.ص141
- محامد تبریز عطا (1396)، ایرانشری، عامل بقا یا استبداد؟ درنگی در آراء سید جوادطباطبایی و محمد علی همان كاتوزیان، فصلنامەی انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، سال سیزدهم، شمارە 47، ص8.
[1] airyānēmxšaƟra ئەم چەمكە لە فارسییەكەدا بە ایرانشهری هاتووە و پێم باش نەبوو بكرێتە كوردی واتە بكرێتە ئێرانشاری، چونكە چەمكێكی تایبەتە بە مێژووی ئێران ئەو شارە بە واتای شار نایێت هێندەی بە واتای قەڵەمڕەو، دەوڵەت و نەتەوە دیت.
[2] – طباطبایی
[3] – درأمدی فلسفی بر اندیشە سیاسی در ایران
