نووسەر: هەورامان فەریق كەریم

چەمكناسی: نەرمەهێز

نووسەر: هەورامان فەریق كەریم

لە وشەنامەدا هێز بەمشێوەیە پێناسە كراوە: توانای ئەنجامدانی كارەكان یان كۆنتڕۆڵی ئەوانیتر، ناچاركردنی ئەوانیتر بە ئەنجامدانی كارێك كە نایانەوێت. لە ڕابردوودا وڵاتان و هێزەكان بۆ ئەوەی بە ئامانجەكانیان بگەن زیاتر پێویستیان بە هێزی سەربازی هەبوو. بەڵام بە پێشكەوتنی لایەنەكانی وەك ئابوری، زانست و تەكنەلۆجیا ئیدی هێزی نەرمیش گرنگییەكی زۆری پەیداكرد. بۆیە لە سەدەی بیست و یەكدا وڵاتێكی وەك ئەمریكا و زلهێزەكانی دیكە هێندەی مەبەستیانە كۆنتڕۆڵی كایەی سیاسی بگرنە دەست و هێزەكانی دیكە ناچار بە ئەنجامدانی ئەو كارانە بكەن كە خۆیان دەیانەوێت، هێندە بە نیازی دەستوەردانی سەربازیی نین. هەڵبەت سەركەوتن تەنیا لە ڕێگەی كۆنتڕۆڵ و نفوزەوە بەدەست ناهێنرێت، بەڵكو وەك جۆزێف نای دەڵێت “لە ڕوانینی كۆندا بۆ سیاسەت، دەوڵەتەكان تاكە یاریكەرانی گرنگی نێو سیاسەتە جیهانییەكانن و بە كردەیی تەنیا چەند دەوڵەتی بەهێز بابەتی سیاسەتە جیهانییەكانن”.

كۆمپانیا فرە نەتەوەكان خاوەنی سەرچاوەگەلی ئابوری بەرچاون، ئەگەرچی خاوەنی هێزی سەربازییش نین[1]. بە گۆڕانی یاریكەرەكان ئامانجەكانیش دەگۆڕدرێن. هەروەك چۆن ئامرازەكانی هێزیش دەگۆڕدرێن، ستراتیژەكانیش دەگۆڕدرێن. بەڵام خاڵێكی جەوهەری لەم گۆڕانەدا ئەوەیە كە هەر ستراتیژێك كە بیەوێت درێژە بەخۆی بدات، دەبێت بەردەوامی و گۆڕان پێكەوە ئاوێتە بكات. لەم نێوەندەشدا مۆدێرنیتە، بەشداربوون و پەیوەندییە ڕوو لە زیادبووەكانی وڵاتانی پێگەیشتوو، هاوشان لەگەڵ ئەو هۆشیارییەی كە ناسیۆنالیزم لەو وڵاتانەدا گەشەی پێداوە، ئەمانە هەموویان بوونەتە هۆی ئەوەی كە پشتبەستنی وڵاتانی زلهێز بە هێزی سەربازیی پێداچوونەوەی پێدا بكرێت. ئەمە جگە لەوەی كە كۆمپانیا فرە نەتەوەكانیش ڕۆڵی یەكلاكەرەوە لە گۆڕانی ستراتیژەكانی بەكارهێنانی هێز دەبینن؛ وەك ئەوەی كە ئێستا لە شەڕی نێوان ڕووسیا و ئۆكرانیادا بە ئاشكرا دەبینرێت.

وادیارە دۆخی ئێستا هەر ئەو دۆخەیە كە جۆزێف نای پێشبینی كردبوو، قۆناغی تێپەڕبوون لە “دەوڵەمەندی سەروەت و سامان” بەرەو “دەوڵەمەندی زانیاری” داتا و زانیارییەكان دەبنە هێز و توانای وەڵامدانەوەی لەجێ بە زانیارییە نوێیەكان دەبێتە سەرچاوەیەكی گرنگی هێز. ئیدی كەرەستەی خاو لەچاو سەرهەڵدانی ئابوورییەكی پشتبەستوو بە زانیارییەكان بایەخێكی كەمتر پەیدا دەكات. ئەوە سەتەلایتەكان و كێبڵەكانی فایبەری ڕووناكین كە سەرنجی بینەران لە وڵاتانی پێشكەوتوو بە لای یەك بابەت ڕادەكێشن. لە ڕووی سیخوڕیشەوە ئێستا یارییەكە گۆڕانی بەسەردا هاتووە. جاران هێزەكان لەسەر سیخوڕی مرۆیی سەرمایەگوزارییان دەكرد، ئێستا چاودێرییە ئەلیكترۆنییەكان كە لە ڕێگەی بۆشایی ئاسمانەوە ئەنجامدەدرێن، دەستڕاگەیشتنی بەردەوامی زلهێزەكانی بە زانیاری هەمەڕەنگی سەربازیی، ئابوریی و سیاسیی مسۆگەر كردووە.

سەرەڕای هەندێك لە ڕەهەندەكانی هێز كە ئاماژەیان پێكرا، لایەنێكی دیكەی هێز كاتێك ڕوودەدا كە وڵاتێك كارێكی وەها بكات، كە وڵاتانی دیكە هەمان ئەو شتە داوا بكەن كە وڵاتی یەكەم دەیەوێت، ئەمە لە ڕوانگەی نایەوە و بە پێچەوانەوەی هێزی ڕەق پێیدەوترێت نەرمەهێز، یان هێزی باوەڕپێهێنەر. ئەگەر دەوڵەتێك بتوانێت شەرعییەت بدات بە هێزی خۆی لە ڕوانگەی ئەوانیترەوە، بۆ گەیشتن بە خواستەكانی ڕووبەڕووی بەرەنگارییەكی كەمتر دەبێتەوە[2]. هۆكاری ئەم گۆڕانكارییە لە جیهانبینی و ستراتیژ ئەوەیە كە لە ڕابردوودا ئابوورییەكان كەمتر وابەستەی یەكتری بوون و هێزی سەربازیی كۆدەنگی لەسەربوو. ئەم هێزە هەروەك چۆن لە بنەما و دامەزراوەكانی ڕژێمە نێودەوڵەتییەكانەوە سەرچاوە دەگرێت، مەیلی بەرەو لای ئەوەیە كە لە سەرچاوەگەلی دیكەی وەك ڕاكێشانی كەلتووری و ئایدیۆلۆجیشەوە سەرچاوە بگرێت. لێرەوە وادیارە كە ویلایەتە یەكگرتووەكان خاوەنی هێزی باوەڕپێهێنەری زیاترە لە چاو وڵاتانی دیكە. كۆمپانیا فرە نەتەوەییەكان سەرچاوەیەكی دیكەی هێزی باوەڕپێهێنەرن. ئەم كۆمپانیا گەورانە ٣٤% سەر بە ویلایەتە یەكگرتووەكانن و ١٨% یان یابانین.

ئەگەر باسی نەرمەهێزەكانی وڵاتانی جیهانی سێیەم و لە ناویشیاندا كۆماری ئیسلامیی ئێران بكەین دەكرێت سەرچاوەكانی نەرمەهێزی ئێرانیی لە ڕوانگەی خۆیانەوە لە سێ ئاستدا كورت بكەینەوە:

• یەكەم، لەسەر ئاستی كەلتووریی:
• كەلتوور و شارستانییەتی ئێرانیی:
• زمان و ئەدەبیاتی فارسی،
• دابونەریت و ڕیوڕەسمەكان،
• هونەرەكان
• شوێنەوارە مێژووییەكان.

• كەلتووری ئیسلامیی:
• نفوزی مەرجەعییەتی شیعە،
• كەلتووری شەهیدی
• كەلتووری چاوەڕوانی (انتظار)

• دووەم، ئاستی بەهاكانی شۆرشی ئیسلامیی:
• مۆدێلی ئیسلامی سیاسیی،
• سەربەخۆیی و بەرگری،
• پشتیوانیی لە ستەملێكراوانی جیهانیی (مستضعفین جهان)

• سێیەم ئاستی سیاسەتی دەرەوەی ئێران:
• دژایەتی سیستەمی دەسەڵات،
• پشتیوانیی لە ڕاپەڕینە ئازادیخوازییەكان،
• هەڵوێستی مرۆڤدۆستانە[3].

بە گەڕانەوە بۆ ڕوانینی نای ئەو بەشە لە كەلتوور و شارستانییەتی ئێرانی وەك سەرچاوەی نەرمەهێز دەكرێت سودی لێوەربگیرێت كە لە ڕوانگەی كۆمەڵگەكانی دەرەوە سەرنجڕاكێشن. واتە نەرمەهێز ڕووی لە وڵاتانی دەرەوە و كۆمەڵگەكانی دەرەوەیە. لە ڕووی كەلتوورییەوە ئێران زمان و ئەدەبیاتی فارسی وەك نەرمەهێز لە زۆربەی وڵاتانی دراوسێی خۆی بەكاردەهێنێت. پێیانوایە كە ئێران و زمانی فارسی خاوەنی كەلتوور و ئەدیبانێكی گەورەی وەك حافز، سەعدی، مەولەوی و …هتد، كە لە لایەن نەتەوە و وڵاتانی دیكە و بەتایبەت ئەو وڵاتانەی كە زمانی فەرمیان فارسییە جێی بایەخ و سەرنجە.

دابونەریت و ڕێوڕەسمەكانی هەڵقوڵاو لە كەلتووری ئێرانیی یەكێكی دیكەیە لە سەرچاوەكانی نەرمەهێز. یەكێك لەوانە نەورۆزە. یونسكۆ نەورۆزی وەك نەریتێكی كەلتووری و جەژنێكی كۆن ناساندووە كە سیمبولی یەكەم ڕۆژی بەهار و بووژانەوەی سروشتە.

بەرهەمە هونەرییەكانی وڵاتانیش یەكێكە لە سەرچاوەكانی دیكەی نەرمەهێز. هۆڵیود و بۆڵیود و جۆرەكانی هونەری موزیك و گۆرانی و كاری دەستی نمونەی ئەو جۆرە لە سەرچاوەكانی نەرمەهێزن كە هەندێك جار وەك گەورەترین و تەنانەت مەترسیدارترین هەڕەشەكان بۆ سەر نەتەوەكانی دیكە لێكدەدرێنەوە. ئێرانیش لە ڕێگەی فیلمە سینەمایی و زنجیرەكانییەوە توانیویەتی كاریگەرییەكی بەرچاو لەسەر بەكاربەرانی بەرهەمە هونەرییەكانی خۆی لە وڵاتانی دراوسێی خۆی بەتایبەت هەرێمی كوردستان جێبهێڵێت. چوارەم سەرچاوەی كەلتووریی نەرمەهێزی ئێرانیی شوێنەوارە كۆنەكانی ئێرانن. لە ڕێگەی شوێنەوارە سروشتی و كەلتوورییەكانییەوە توانیویەتی سەرنجی ژمارەیەكی زۆر لە خەڵكی وڵاتانی دیكە بۆ لای خۆی ڕابكێشێت.

دووەم سەرچاوەی سەرەكی كەلتووریی نەرمەهێزی ئێرانیی بریتییە لە كەلتوری ئیسلامیی كە خۆی لە دوو ڕەگەزی سەرەكیدا دەبینێتەوە. یەكەمیان نفوزی مەرجەعییەتی شیعەیە، دووەمیان كەلتووری شەهیدبوون و چاوەڕوانی. لەبەرئەوەی دوو ئاستەكەی دیكەی سەرچاوەكانی نەرمەهێز، كە بەهاكانی شۆرشی ئیسلامیی و سیاسەتی دەرەوەی كۆماری ئیسلامیین، دیسانەوە لە ژێر هەژموونی گوتاری ئایینزای شیعیدا خۆیان دەبیننەوە، بۆیە زیاتر جەخت لەسەر كەلتووری ئیسلامیی و مەرجەعییەتی شیعە دەكەینەوە.

مەرجەعییەت بێ دوودڵی یەكێكە لە گرنگترین دامەزراوەكانی كۆمەڵگە شیعەكان كە لەبەر كاركردە گرنگەكەی لە ئایینزای شیعەدا قورساییەكی زۆری بە ئاڕاستەی كاریگەریدانان لەسەر بیركردنەوە و ڕای گشتی شیعەكان، ڕێكخستنی ڕەفتارە تاكەكەسی و كۆمەڵایەتییەكان و دیاریكردنی بەرنامەی كاریان هەیە. بۆیە لەبەرئەوە پانتایی هەژموونی مەرجەعییەت هەرگیز لە ناو سنوورە جوگرفیاییەكاندا سنووردار ناكرێت و تەنانەت شیعەكانی ناو وڵاتە بیانییەكانش لەخۆ دەگرێت دەكرێت ئەم دامەزراوەیە بە سەرچاوەیەكی بەرهەمهێنەری نەرمەهێز هەژمار بكرێت[4]. دیسانەوە لەژێر كاریگەریی ئایدیۆلۆژی و گوتاری شیعەدا ڕەگەزی شەهیدبوون و چاوەڕوانی (استشهاد و انتظار) دوو ڕەگەزی چارەنووسساز لە كولتووری شیعە پێكدەهێنن. كەلتووری شەهیدبوون لە باوەڕ بە ژیانی نەمری پاش مردن و كوژران لەپێناو دروشمەكانی ئیسلام و بەختەوەری ئەودنیاوە سەرچاوە دەگرێت. ئەم جۆرە لە بیركردنەوەیە جیا لە هێز و وزە و ورە ئەو هەستەش لە ناخی شیعەیەكدا دەچێنێت كە تێكۆشەری شیعە نەبەزە. لە لایەكی دیكەوە ئایینزای شیعە چارەنووسێكی زۆر ڕۆشن و ئایدیالی بۆ جیهان وێنا دەكات و باوەڕی وایە، كە لە كۆتایی مێژوودا بە ڕاپەڕینی سەرتاسەری مەهدی مەوعود وەك دوا نەوەی پێشەوایانی خودا هەموو ڕژێمە كافرەكان دەڕوخێن و دادپەروەریی جیهانیی لەژێر بەیداخی ئیمامی بێتاواندا پێكدەهێنرێت، بە تێکڕا ئەم دوو ڕەگەزە لە كەلتووری شیعەدا هێزێكی حاشاهەڵنەگر بە شیعەكان دەبەخشن.

دووەمی ئاست لە سەرچاوەكانی نەرمەهێزی ئێرانیی بریتییە لە بەهاكانی شۆڕشی ئیسلامیی، كە خۆی لە مۆدێلی ئیسلامی سیاسیی و بەتایبەت مۆدێلی ویلایەتی فەقیهدا دەبینێتەوە. لەو شوێنەوە كە بیركردنەوەی ئیسلامیی سنوورێك ناناسێت و پانتایی نفوزی ئەم دامەزراوەیە تەنیا لە ناو سنووری وڵاتدا قەتیس نامێنێت، توانا و هێزێكی گەورە بەم دامەزراوەیە دەبەخشێت. لە ڕێگەی ویلایەتی فەقیهەوە فەرمانەكان بۆ لایەنگرانی شیعە لە سەرتاسەری جیهاندا ئاڕاستە دەكرێن، ئەمەش وەك یەكێك لە سەرچاوەكانی نەرمەهێز ڕۆڵ دەبینێت.

لە گۆشەنیگای سیاسەتی دەرەوەی ئێرانەوە لە مامەڵەكردن لەتەك عێراقی نوێدا، دەرفەت زۆر كەم و ئاستی هەڕەشەكان بەرزدەکاتەوە و كێبڕكێی یاریكەرە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكان بۆ چەسپاندنی هەژموونی خۆیان لە زیادبووندایە. بۆ ئێران گرنگترین ئاڵنگارییەكانی عێراق بەرامبەر بە بەرژەوەندییەكانی ئێران بۆ ئاڵنگارییەكانی پەیوەست بە دەوڵەتسازی و نفوزی عەرەبی ـ سوننی و لە هەمووی گرنگتر نفوزی ئەمریكا لە عێراق دەگەڕێتەوە.[5]

[1] نای

[2] – نای، جوزف (1382) قدرت نرم، برگران، محمد حسینی مقدم، ص 14

[3] – سعیدی روح الامین و مقدم فر حمیدرضا، (1393)، منابع قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران، فصلنامە مطالعات قدرت نرم، ص 16

[4] – همان، ص 10.

[5]  – عطایی و ئەوانیتر، (1389)، دیپلماسی عمومی و قدرت نرم؛ ایران و آمریكا در عراق جدید، ص 12.

وەرزنامەی ئێرانناسی ژمارە (٣) نیسانی ٢٠٢٢ .