هۆشمەن عەتا

سەرەتا:

پەیوەندیەكانی عەرەبستانی سعودیە و ئێران ڕەگوڕیشەیەكی مێژووی قووڵیان هەیە، بەجۆرێك ناكۆكییە مێژووییەكانی سەرەتای سەرهەڵدان و فراوانخوازییەكانی سوپای ئیسلام لەسەر خاكی ئێرانی كۆن، هێشتا کۆمەڵێک پرسی زیندوون و كاریگەری نەك لەسەر پەیوەندییە سیاسییەكانی نێوان هەردوو دەوڵەت، بەڵكو لەسەر ئاستی جەماوەرییش هەیە[1]. لەسەردەمی نوێدا، هەردوولا زلهێزی كەنداوی فارس بوون، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەوڵی ڕاگرتنی ئاسایشی كەنداوی بە ڕاگرتنی هاوسەنگی هێز لەنێوان هەردوو دەوڵەتەكە دەدا، سەرباری ئەوەش پەیوەندییەكانی سعودیە و ئێرانی سەردەمی پەهلەوی لە دەیەی حەفتای سەدەی بیستەم بەرەوپێشچوونی باشی بەخۆوە بینی. لەلایەكی دیكەوە، پەیوەندییەکانی نێوان سعودیە و ئێران لە دوای هاتنە سەركاری کۆماری ئیسلامیی وەرچەرخانێکی توندی بەخۆوە بینیووە. سعودیە مۆدێلی شۆڕشگێڕانەی ئیسلامیی ئێرانی وەک هەڕەشەیەکی ڕاستەوخۆ بۆ سەر ئەو ڕەوایەتییە ئایینییەی کە وڵاتەكەی لەسەر بنیات نراوە دەبینی. هەر لەسەرەتاوە، ڕكابەریی پەرەی دەسەند، ئەمەش وایکرد ئەو وڵاتە لەکاتی جەنگی ئێران-عێراق لە 1980-1988 پاڵپشتی بەغدا بکات. لە ماوەی دەیەکانی دواتردا، گرژییەکانی نێوان هەردوولا بەردەوامبوو لە هەڵكشان و داكشان. پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی سعودیە و ئێران لە دوای هاتنەسەركاری كۆماری ئیسلامیی لەئێران لە دوو قۆناغدا پچڕاون، یەكەمیان لەماوەی 1987-1991، دووەمیان لە ماوەی 2016-2023 بۆ ماوەی حەوت ساڵ دوای هەندێک بابەتی وەک دەستێوەردان لە یەمەن، بۆردومانی باڵیۆزخانەی ئێران لە یەمەن، ڕووداوەکانی حەج ساڵی ٢٠١٥، لەسێدارەدانی شێخ نەمر ئەلنومەیر سەركردەی شیعە لە سعودیە، هێرشکردنە سەر نوێنەرایەتییە دیپلۆماسییەکانی سعودییە لە ئێران. پاش زنجیرەیەك گفتوگۆ و دانوستان لەنێوان هەردووڵات، پێویستی ڕێكەوتن بۆ هەردولا هاتە ئاراوە، لەسەر ئاستی ئێران خۆپیشاندانەكانی دوای كوشتنی ژینا ئەمینی دۆخی ناوخۆی و دەرەكی ئەو وڵاتەی تێكدابوو، سعودیەش لەسەر ئاستی ناوچەكە هەژموون و كاریگەری لە یەمەن و سووریا لەبەرامبەر ئێران لە پاشەكشەدابوو، لەلایەكی دیكەوە پاش كوشتنی خاشوقچی وێنەی محەمەد بن سەلمان شازادەی جێنیشینی سعودیە لە ڕۆژئاوادا لەپاشەكشەدا بوو، لێرەوە لە مانگی ئاداری ٢٠٢٣، نێوەندگیریی چین، گفتوگۆکانی ئێران و سعودیە گەشتنە ئەنجام و ڕێکەوتن لەسەر دووبارە دامەزراندنەوەی پەیوەندییەکان. بەڵام تایبەتمەندی ئەم ڕێكەوتنە بریتییبوو لە ئامادەیی لایەنی سێیەم كە ئەویش چینە، هەرچەندە زەمینەسازی بۆ ڕێكەوتنەكە پێش ڕاگەیاندنی لە پەكینی پایتەختی چین، چەندین خولی گفتوگۆ و دانوستان ئێران و سعودیە لە عێراق و عومان بەڕێوەچووبوون، بەڵام شوێنی ڕاگەیاندنی ڕیكەوتنەكە و ئامادەیی كاربەدەستانی باڵای چین، پەیامێكی سیمبولی بوو كە لەوانەیە وەرچەرخانێكی تازەبێت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. هەرچەندە تەمەندرێژی ئەم ڕێكەوتنەش لە مێژووی درێژخایەنی پەیوەندییە دووقۆڵییەکانی نێوان ڕیاز و تاران، تا ئێستاش نادیارە. سەرباری ئاسایكردنەوەی پەیوەندییەكان و دەستپێكردنەوەی هەماهەنگی دیپلۆماسی، هێشتا هەردوولا لەچەندین دۆسیەی هەڵواسراودا لە كێبڕكدان. لەوانە هەوڵی هەردوولا لە سەپاندنی هەژموونی هەرێمیی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، کاریگەریی جیاوازییە مەزهەبییەكان و جیاوازی لەسەر تێڕوانین و مامەڵە لەگەڵ ئەمریکا و ئیسرائیل.

چین و سعودیە و ئێران:

لە 10ی ئاداردا، ئێران و سعودیە دوای حەوت ساڵ لە پچڕانی پەیوەندییەکانیان، ڕێکەوتن لەسەر گەڕاندنەوەی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان. هەردولا پابەندبوون بە کردنەوەی باڵیۆزخانەکانی تاران و ڕیاز هەتا مانگی ئایاری ٢٠٢٣. ڕێککەوتنەکە بە نێوەندگیری چین، زیندووکردنەوە و جێبەجێکردنی ڕێکەوتنی هاوکاری ئاسایشی لە ٢٠٠١ و پەیماننامەی ساڵی ١٩٩٨ بۆ پەرەپێدانی هاوکاریی لە بواری بازرگانی، وەبەرهێنان، تەکنەلۆژیا و ڕۆشنبیری لەخۆگرتبوو. ئێران و سعودیە ڕێزگرتنیان لە “سەروەری دەوڵەتان” و “دەستوەرنەدان لە کاروباری ناوخۆ” دووپات کردەوە. ئەم هەنگاوە بووە هۆی کەمبوونەوەی بەرچاوی گرژییەکان. چونكە هەردوو وڵات بە تایبەتی لەدوای سەرهەڵدانی ڕاپەڕینەكانی بەهاری عەرەبیی، لەسەر ململانێکانی ناوچەیی بەتایبەت سووریا و یەمەن پێکدادانیان هەبووە.[2]

چین كە ئەندازیاری سەركەوتنی ڕێكەوتنامەكەیە پەیوەندی بەهێزی لەگەڵ هەردوو هێزە ڕكابەرەكە هەبوو. مێژووی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی نێوان چین و سعودیە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1939، کاتێک شانشینی سعودیە وەک یەکەم وڵاتی عەرەبی پەیوەندییە سیاسییەکانی لەگەڵ چین ئاساییکردەوە. پەیوەندییە دووقۆڵییەکان لەگەڵ ئیمزاکردنی ڕێکەوتنی متمانەی نێوان هەردوو وڵات لە شاری جددە لە ١٩٤٦دا نزیکتر بووەوە، بەڵام کاتێک پارتی كۆمۆنیستی چین لە ١٩٤٩دا هاتە سەر دەسەڵات، پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی نێوان هەردوو وڵات پچڕا. بەڵام لە دوای 1978 واتە لەگەڵ دەستپێکردنی سیاسەتی ڕیفۆرم و كرانەوە لە چین لە سەردەمی دینگ شیاو پینگ، پەیوەندی نافەرمی لە نێوان هەردوو وڵات دامەزرا، دواجار لەگەڵ فراوانبوونی پەیوەندییەکان، پەیوەندیی دیپلۆماسی نێوان پەکین و ڕیاز لە 1990 بە فەڕمی دەستیپێكردەوە .[3]

چین گرنگییەکی بەرچاو بە سعودیە و پەیوەندییە دووقۆڵیەکەی لەگەڵ ئەم وڵاتە دەدات بە هۆکاری جۆراوجۆر، یەکەم، ئەزموونی مێژوویی دەریدەخات کە سعودیە هاوبەشێکی متمانەپێکراو بووە بۆ هەموو کڕیارانی نەوتەکەی. دووەم، سعودیە گەورەترین هەناردەکاری نەوتە لە جیهاندا و توانای بەرهەمهێنانی نەوتی لە ئێستادا 12 ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا تێدەپەڕێنێت. سێیەم، جگە لە سەرچاوەکانی دەرهێنانی نەوت، سعودیە زیاتر لە 17%ی یەدەگی نەوتی جیهانی لە دەستدایە، چوارەم، سعودیە گەورەترین ئابووریی لەناو وڵاتانی عەرەبی لە ناوچەکەدا هەیە و ئەندامی گرووپی بیست وڵاتە پیشەسازییەكەی جیهانە، پێنجەم: چین ئاگاداری ڕۆڵی سەرەکی سعودیەیە لە ئۆپێک و پێگەی ئەو وڵاتەیە لە دانانی نرخی نەوتی جیهانیی. لەو سۆنگەیەوە، دەتوانرێت گرنگی سعودیە بۆ چین لە چەمكی گەرەنتیکردنی ئاسایشی وزەدا کورت بکرێتەوە.[4]

لەلایەكی دیكەوە لە ڕوانگەی سعودیەوە، چین بە بازاڕێکی گرنگ دادەنرێت بۆ ساغكردنەوەی نەوت. لە دوای هێرشەکانی ١١ی ئەیلولەوە، سعودیە جگە لە ئەمریکا، پەیوەندییەکانی لەگەڵ زلهێزەکانی دیکەی جیهان ڕێکخستنەوەی خستۆتە بەرنامەی کارەوە. جگە لەوەش پێشهاتەکانی بازاڕی دابینکردن و داواکاری وزە، سعودیەی زیاتر بەرەو ڕۆژهەڵات و بەتایبەتی بەرەو چین پاڵناوە. پرۆژەی ڕێگای ئاوریشمی نوێی چین و دیدگای 2030ی سعودیە لە ئامانج و پلانەکاندا لێكچونی بەرچاوی هەیە. فراوانبوونی پەیوەندییە دووقۆڵییەکانی نێوان هەردوو وڵات لە ساڵانی ڕابردوودا بووەتە هۆی فراوانبوونی هاوکارییەکان لە بوارەکانی وزە، بازرگانی و وەبەرهێنان. لە شوباتی 2019، سعودیە زیاتر لە 30 ڕێکەوتننامەی هاوکاری ئابووری لەگەڵ چین واژۆکرد، کە بەهاکەیان بە زیاتر لە 28 ملیار دۆلار مەزەندە دەکرێت. بەپێی ئاماری نەتەوە یەکگرتووەکان، چین لە ٢٠١١ەوە بووەتە گرنگترین هاوبەشی بازرگانی ڕیاز و بەهای هەناردەی چین بۆ سعودیە لە ساڵی ٢٠٢٠ یەکسانە بە یەک ملیار و بیست و هەشت ملیۆن دۆلار.[5]

هەرچی پەیوەندییەكانی ئێران و چین، ئەوا دادەنرێـت بە پەیوەندییەكی مێژووی دوورودرێژ، كە ڕەگ و ڕیشەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی شارستانیەتی هان لە چین و ساسانی لە ئێرانی كۆن، ئەو پەیوەندییانە هەر بەردەوام بوون، لەسەردەمی مێژووی نوێدا و لە چاخی دەسەڵاتدارێتی بنەماڵەی سەفەوی زۆر پەرەسەندووبووە. بەڕادەیەك پەیوەندییەكانی چووەتە قووڵایی فەرهەنگ و ئەدەبی گەلانی چین و ئێرانەوە. لە دوای هاتنەسەركاری پارتی كۆمۆنیستی چین لە 1949، ئێرانی سەردەمی محەمەد ڕەزاشا بەشوێن ئەمریكادا پەیوەندییەكانی لەگەڵ چین پچڕاند. دواتر لە ساتی ئاسایی بوونەوەی پەیوەندییەكانی ئەمریكا و چین لەسەردەمی نیكسن-كیسنجەردا، ئێرانیش دەرفەتی ژیانەوەی پەیوەندییەكانی بۆ هاتە پێشەوە. پەیوەندییەكانی ئێران و چین بە فەرمی لە 1971 دەستپێدەكەن. هەرچەندە بەهۆكاری نزیكی ڕژێمی ئێران لە ئەمریكا لە سەردەمی شادا پەیوەندییەكان تا ڕادەیەك سنوورداربوون، بەڵام لەپاش هاتنەسەركاری ڕژێمی كۆماری ئیسلامیی ئاسۆیەكی نوێ لەبەردەم پەیوەندییە دولایەنەكان كرایەوە. بە تایبەتی كاتێك ئێران دروشمی “نە ڕۆژهەڵات و نە ڕۆژئاوا، بەڵكو كۆماری ئیسلامیی” بەرزكردبووەوە. مەبەست لەو دروشمەش دوركەوتنەوەبوو لە ئەمریكا و سۆڤیەت كە جیهان لە جەنگی سارددابوو لەو ماوەدا، ئێرانی نوێ دەیویست خۆی بەدووربگرێت لە هەردوولا. بۆئەوەش چین دەبووە بژاردەیەكی باش وەك زلهێزێك كە ڕكابەری لەگەڵ هەردوو وڵاتەكەدا هەبوو. لەقۆناغی جەنگی عێراق-ئێران، چین چەكی بەهەردوولا دەفڕۆشت، بەهۆی ئەوەی كە ئێران لەژێر گەمارۆكانی ڕۆژئاوادابوو، چین لە پاش ڕووسیا دووەم دابینكەر و فڕۆشیاری چەكبوو بە ئێران. هەتا 1997 پەیوەندیەكانی هەردوولا لە بوارەكانی ئاڵوگۆڕی وزە، چەك، شمەك، وەبەرهێنان پێشكەوتنی زۆری بەخۆوەبینی. بەڵام دوای ئاساییبونەوەی پەیوەندی چین و ئەمریكا لەسەردەمی زیمینگ-كلینتۆندا، چین لە ژێر فشاری ئەمریكا، پەیوەندیی وهاریكارییە هەمەلایەنەكانی لەگەڵ ئێرن كەمكردەوە بەتایبەت لە بواری تەكنەلۆجیای ئەتۆمییدا.

هێرشەکانی سەر دامەزراوە نەوتییەکانی ئارامکۆی سعودیە لە ئەبقائیق و خورەیس لە ئەیلوولی ٢٠١٩ و هەڵوێست و پەرچەكرداری لاوازی واشنتۆن لەو بارەوە، وەرچەرخانێكی گرنگبوو لە تێڕوانینی ئاسایشیی سعودیە. لێرەوە ڕیاز دەركی ئەوەی كرد کە تەنیا پشت بە هاوپەیمانی لەگەڵ ئەمریکا نەبەستێت، هەربۆیە هەوڵەکانی چڕتر کردەوە بۆ هەمەچەشنکردنی هاوبەشە ئەمنی و سەربازییەکانی، لەوانەش بەهێزکردنی هاوکارییە ئەمنییەکانی لەگەڵ چین و ڕووسیا.[6]

هەرچەندە چین لە دۆسیەی ئەتۆمی ئێران بەشێك بووە لەو بلۆكە سیاسییەی كە بە وڵاتانی پێنج كۆ یەك ناسراون، لەگەڵ ئێران لە دانوستاندا بوون بۆ سنوورداركردنی وزەی ئەتۆمی ئێرانیی، لەهەمانكاتیشدا دەنگی بەهەموو ئەو بڕیارانە داوە كە لە ئەنجومەنی ئاسایش بۆ سزادانی ئێران لە نێوان 2006-2013 دراون، یان لانیكەم بێدەنگ بووە و ڤیتۆی نەكردوون، ئەوەش نیگەرانی زۆری لەسەر ئاستی جیاواز لە ناوخۆی ئێران دروستكرد سەبارەت بە توانای ئەو وڵاتە لە پاراستنی بەرژەوەندییەكانی ئێران. هۆكاری ئەوەش چینییەكان ئەمریكایان بەلاوە گرنگترە و قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانییان لەگەڵ ئەو وڵاتە زۆر زیاترە وەك لە ئێران، لە لایەكی دیكەوە چین نایەوێت لەسەر ئێران بكەوێتە كێبڕكێ لەگەڵ ئەمریكا لەسەر ئاستی جیهان پەیوەندییەكان تێكبدات. ئەوەش مانای لاوازی پێگەی ئێران نایەت بۆ چین، بەڵكو ئێران لە سیاسەتی دەرەوەی چین پێگەیەكی بەرچاوی هەیە. بە چەندین هۆكار لەوانە، ئێران دەتوانێت ڕۆڵێکی بەرچاو لە دەستەبەرکردنی ئاسایشی وزەی چین بگێڕێت. هەرچەندە پشکی ئێران لە بازاڕی هاوردەکردنی وزەی چین بە بەراورد بە سعودیە کەمترە، بەڵام خاوەندارێتی ئێران بە 25%ی یەدەگی نەوتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و 12%ی یەدەگی نەوتی جیهان، پێگەی ئەو وڵاتە لە سیاسەتی وزەی چین زیاتر كردووە.[7]

سیاسەتی وزەی چین لەم ساڵانەی دواییدا گۆڕانکاری بەسەردا هاتووە و لەبری ئەوەی پشت بە مامەڵەی نەوتی خاو ببەستن، دەسەڵاتدارانی چین واژۆکردنی گرێبەستی درێژخایەن و هەمەچەشنکردنی سەرچاوەکانی دابینکردنی وزەیان خستۆتە بەرنامەی کار. بەشێکی گرنگی ڕێکەوتنی ٢٥ ساڵەی نێوان ئێران و چین ئاماژە بە هاوکاریی دوولایەنە لە بواری وزەش دەکات کە لە چوارچێوەی تێگەیشتن لە سیاسەتی گەورەی چین لە بواری وزەدا دەتوانین لە گرنگییەکەی تێبگەین. لەلایەكی دیكەوە، بە پێچەوانەی سعودیە و کۆمپانیاکانی دیکەی دابینکەرانی وزە لە کەنداوی فارس، ئێران هاوپەیمان و هاوبەشێکی ستراتیژی ئەمریکا نییە و ئەگەر شەڕی بازرگانی نێوان چین و ئەمریکا ڕووبدات، تاران دەستبەرداری فرۆشتنی نەوت و گاز بە پەکین نابێت، بەڵكو بە پێچەوانەوە پەرەدەسێنێت. هەروەها هەژموونی ئێران بەسەر گەرووی هورمزدا، وەک تاکە ڕێڕەوی ئاوی کەنداوی فارس بە ئاوە کراوەکانەوە دەبەستێتەوە، ئەو متمانەیە بە چین دەبەخشێت کە لە ئەگەری ڕوودانی دۆخێکی نالەباردا، گواستنەوەی وزە لە کەنداوی فارسەوە بۆ چین بەردەوام دەبێت.[8]

هەردوو هێزەكە پەیوەندی قووڵ و ستراتیژییان لەگەڵ چین هەیە، چین لە 1999 ڕێكەوتنی “هاوبەشی ستراتیژی” لەگەڵ سعودیە و لە ساڵی 2000 هەمان ڕێكەوتنی لەگەڵ ئێران ئەنجامداوە. سعودیە یەكێكە لە دەوڵەمەنترین وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و خاوەنی پێگەیەكی گرنگە لەناوچەكە و لەلایەكی دیكەوە هاوپەیمانی ئەمریكایە. ئێران یەكێكە لە ئەكتەرە گرنگەكان لەناوچەكە وڵاتێكی پانوبەرینی خاوەن جیۆپۆلەتیكێكی گرنگە. لە هەمانكاتدا ئێران نەیاری ئەمریكایەو ڕێك پێچەوانەی سعودییە، بە هەماهەنگی كردن لەگەڵ ئێران چین دەكرێت هاوبەشێكی ستراتیژی لە ناوچەكە پەیدابكات.[9]

هەریەكە لە ئێران و چین دوو هاوبەشی بازرگانی، ستراتییژی و جیۆپۆلەتیكی چینن، هەربۆیە چین خواستی زۆری هەبوو بە نزیككردنەوەی هەردوولا لە یەكتری، بەتایبەت پاش پچڕانی پەیوەندییەكانی نێوان هەردوو وڵات و پەرەسەندنی تەنگژەكانی یەمەن نیگەرانییەكانی چین زیاتر دەركەوت. ئەوەش زیاتر كاتێك دەركەوت كە حوسیەكانی یەمەن كە بەهێزێكی پڕۆكسی ئێران دادەنرێن لەكاتی كێشمەكێشی جەنگی ناوخۆی یەمەن هێرشیان كردە سەر كێڵگە نەوتییەكانی سعودیە و نزیكەی نیوەی توانای بەرهەمهێنانی نەوتی خاوی ئەو وڵاتەیان پەكخست، ئەوەش كاریگەریی لەسەر نرخی نەوت و ئاسایشی وزەی چین دەبوو.

پێگەی چین لە ڕێكەوتنەكەی ئاداری 2023

پاش زنجیرەیەك لە دانوستان و گفتوگۆی دوو لایەنی ئێران و سعودیە لە عێراق و عومان، دواجار لەسەر بانگهێشتی سەرۆکكۆماری چین شی جی پینگ، لە نێوان 6-10ی ئادار لە پەکین میوانداری شاندەکانی ئێران و سعودیەی کرد، وەزیری دەرەوەی چین (وانگ یی) ڕایگەیاند كە هەردوولا پەرۆشییان بۆ ڕیكەوتن نیشانداوە. شاندی ئێرانیی بە سەرۆکایەتی عەلی شەمخانی سکرتێری ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نەتەوەیی کە سیاسەتی ئاسایشی نەتەوەیی بوو، ڕایگەیاند كە ڕاستكردنەوەی هەڵە تێگەیشتنەکان و ئاوڕدانەوە لە ئایندەی پەیوەندییەکانی تاران و ڕیاز بە دڵنیاییەوە دەبێتە هۆی پەرەسەندنی سەقامگیری و ئاسایشی ناوچەکە. شاندی سعودیەش لە لایەن موساعید بن محەمەد ئەلعەیبان، وەزیری دەوڵەت و ڕاوێژکاری ئاسایشی نیشتمانی سعودیە سەرۆكایەتی دەكرا. فەیسەڵ بن فەرحان ئال سعود، وەزیری دەرەوەی سعودیە ڕایگەیاند، ڕێکەوتنەکە “بەڵگەی خواستی هاوبەشمانە بۆ چارەسەرکردنی [کێشەکان] لە ڕێگەی گفتوگۆوە.” هەرچەندە کە هەردوو وڵات نەگەیشتبوونە یەکلاکردنەوەی هەموو ناکۆکییە هەڵپەسێردراوەکان.[10]

ئێران و سعودیە دوو هێزی هەرێمین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە ململانێیەكی مێژوویی و هەمەلایەنەیان هەیە، هەردووكیشیان لە ڕیزبەندی سەرەوەی وڵاتانی وەبەرهێنی نەوتن، كە چین پەیوەندی و بەرژەوەندی لە مێژینەی لەگەڵ هەردووكیان هەیە. لە هەمانكاتدا ستراتیژی نوێی چین لە ئێستادا بریتیە لە دروستكردنی هاوسەنگی لەنێوان وڵاتانی دابینكەری نەوت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بۆ ئەوەی لە هەر ئاڵنگارییەك دووربكەوێتەوە كە لەو ناوچە قەیراناوییەی جیهان لەپڕ سەرهەڵدەدەن. لەگەڵ زیادبوونی خواستی چین بۆ وزە، ئامادەیی ئەو وڵاتە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست زیاتر دەبێت. پێگەی ناوچەكە لە پۆژەی ستراتیژی مەزنی چین (پشتێنەو ڕێگە) یان ڕێگەی ئاوریشمی نوێ جێگەیەگی تایبەتی هەیە. [11]

بڕیاربەدەستانی چین هێشتا ئەو پشتبەستنە زۆرەی وڵاتەكەیان بە هاوردەكردنی وزە بە سەرچاوەیەكی لاوازیی دەبینن. نائارامییەكان لە ناوچەی كەنداو، كە نیوەی نەوتی هەناردەكراوی چین پێكدەهێنێت، مایەی نیگەرانی بەردەوامە بۆ چین. لە هەمانكاتدا، كەمبوونەوەی پێویستی ئەمریكا بۆ نەوتی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەو پرسیارەی لای چین وروژاندووە، ئایا ئەمریكا تاكەی ئامادەیە سەقامگیریی و ئۆقرەیی ئەو ناوچەیە بپارێزێت. [12]

توانای چین بۆ بە ئەنجام گەیاندنی ڕێكەوتنەكە ڕەنگدانەوەی گەشەسەندنی کاریگەرییەکانی ئەو وڵاتە بوو لە ناوچەکەدا. لە نزیك مەودادا، چین وڵاتێکی سەرەکی هاوردەکاری نەوتی هەردوو وڵاتی ئێران و سعودیە بوو. بۆیە پەرۆشی سەقامگیریی لە کەنداودا بۆ تێپەڕبوونی سەلامەتی نەوت و کاڵاکان بوو. لە سەردەمی شی جی پینگ، چین پەیوەندییەکانی لەگەڵ وڵاتانی كەنداو پتەوتر کردووە. لە کانوونی دووەمی ٢٠٢٢، شی بەشدرایی لوتکەی چین و دەوڵەتانی عەرەب کە ١٤ سەرکردەی عەرەبی لەخۆگرتبوو، سەردانی سعودیەی کرد. لە شوباتی ٢٠٢٣ میوانداری ئیبراهیم ڕەئیسی سەرۆککۆماری ئێرانی کرد بۆ سەردانێکی فەرمی تەنها چەند هەفتەیەک پێش ئەوەی تاران و ڕیاز ڕێكەوتنەكە ئاشكرابكەن.[13]

لەو بەیاننامە هاوبەشەی كە لە ڕۆژی 10ی ئاداری 2023 هەرسێ وڵات واژۆیانكرد هاتبوو “هەرسێ وڵات ڕایدەگەیەنن، پەیماننامەیەك لە نێوان شانشینی سعودیە و کۆماری ئیسلامیی ئێران کراوە، کە بریتییە لە ڕێکەوتنێک بۆ دەستپێکردنەوەی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی نێوانیان و دووبارەکردنەوەی باڵیۆزخانە و نوێنەرایەتییەکانیان لە ماوەی دوو مانگ زیاتر نەبێت، ڕێکەوتنەکە دووپاتکردنەوەیان لە ڕێزگرتن لە سەروەری و دەستوەرنەدان لە کاروباری ناوخۆیی دەوڵەتان لەخۆدەگرێت. هەروەها ڕێکەوتوون کە وەزیرانی دەرەوەی هەردوو وڵات کۆببنەوە بۆ جێبەجێکردنی ئەم خواستە و ڕێکخستنی گەڕانەوەی باڵیۆزەکانیان و تاوتوێکردنی ڕێگەکانی پەرەپێدانی پەیوەندییە دووقۆڵییەکان. هەروەها ڕێکەوتن لەسەر جێبەجێکردنی ڕێکەوتنی هاوکاری ئەمنی نێوانیان کە لە 17/4/2001 واژۆ کرا، لەگەڵ ڕێکەوتنی گشتی هاوکاری لە بوارەکانی ئابووری، بازرگانی، وەبەرهێنان، تەکنەلۆجیا، زانست، ڕۆشنبیری، وەرزش، و لاوان، کە لە 27/5/1998 واژۆ کرا. سێ وڵاتەکە ئارەزووی خۆیان دەربڕی بۆ ئەوەی هەموو هەوڵەکانیان بەرەو پەرەپێدانی ئاشتی و ئاسایشی ناوچەیی و نێودەوڵەتی بخەنەگەڕ”.[14]

لە ٦ی حوزەیرانی ٢٠٢٣ ئێران باڵیۆزخانەی خۆی لە ڕیاز کردەوە. هەروەها ئێران کونسوڵخانەی لە جددە كردەوە، هەروەها نووسینگەی نوێنەرایەتی بۆ ڕێکخراوی هاریکاری ئیسلامیی کە ڕێکخراوێکی 57 وڵاتە و بارەگاکەی لە سعودیە هەیە دانا. لە ٥ی ئەیلولی ٢٠٢٣ هەردوو وڵات باڵیۆزیان ئاڵوگۆڕ کرد. عەلیڕەزا عینایەتی باڵیۆزی ئێران گەیشتە ڕیاز. عەبدوڵڵا بن سعود ئەلعینزی باڵیۆزی سعودیە گەیشتە تاران.[15]

شرۆڤەكاران ڕێکەوتنەکەیان لەبەر چەند هۆکارێک بە گرنگ زانی. دەكرێت ڕێگەیەك بێت كە ململانێی بە جەنگی نوێنەرایەتی ئێران و سعودیە كەمبكاتەوە، بەو جۆرەش سەقامگیری بۆ یەمەن، سووریا، عێراق، لوبنان و بەحرەین بهێنێتە ئاراوە. ئەو ڕاستییەی کە ئەم ڕێکەوتنە بە چاودێری چین ئەنجامداراوە نەك ئەمریکا، دەتوانێت مانای ئەوە بێت کە کاریگەریی ئەمریکا لە ناوچەکەدا کەم دەبێتەوە. هەروەها ئەم ڕێکەوتنە دەتوانێت ئاسایشی وزەی چین زیاتربكات بە لەبەرچاوگرتنی پشتبەستنی چین بە ئێران و سعودیە بۆ نەوت. لەلایەكەوە ڕێکەوتنەکە ڕێگری لە پەیوەندییەکانی ئیسرائیل و سعودیە دەکات، لە لایەكی دیكەوە وا دەبینرێت ململانێی ئیسرائیل لەگەڵ فەلەستینییەکان زیاتر بەربەستێکە بۆ پەیوەندییەکانی لەگەڵ سعودیە نەک ئێران.

باڵیۆزی چین لە تاران پێیوایە كە ڕێكەوتنەكە سێ پەیامی گرنگی تێدایە كە ئەوانیش بریتین لە “یەکەم، گەرەنتییەکی بەهێزترە بۆ پاراستنی ئاشتی و سەقامگیری ناوچەکە، کە گرنگییەکی زۆری هەیە بۆ بەهێزکردنی یەکڕیزی و هاوکاری وڵاتانی ناوچەکە و کەمکردنەوەی گرژییە ناوچەییەکان. دووەم، پیشاندانی مۆدێلێکی گرنگە بۆ وڵاتانی جیهان بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان لە ڕێگەی دانوستان و ڕاوێژکارییەوە، هاوتەریب لەگەڵ ئیرادەی گەل و بەپێی ڕەوتی سەردەم و بەرژەوەندی هاوبەشی وڵاتانی ناوچەکە. سێیەمیان دابینکردنی مۆدێلێکی نایاب بۆ پاڵپشتیکردنی دەستپێشخەرییە ئەمنییەکانی جیهانی و دروستکردنی کۆمەڵگەیەکی مرۆیی کە داهاتوویەکی هاوبەشی هەبێت. ئەمە هەنگاوێکی بچووکە بۆ ئێران و سعودیە بۆ بەرقەرارکردنی ئاشتی و هەنگاوێکی گەورەیە بۆ مرۆڤایەتی بۆ تێپەڕاندنی ململانێکان و بەرقەراركردنی ئاشتی”.[16]

لە ڕاستیدا گرژی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست شتێک نییە کە خزمەت بە بەرژەوەندییەکانی چین بکات. ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەک ڕێگەیەکی ستراتیژی گرنگ دادەنرێت بۆ ڕێڕەوی بازرگانی و دەریایی کە ئاسیا بە ئەورووپا و ئەفریقا دەبەستێتەوە و بۆ داهاتووی پڕۆژەی پشتێن و ڕێگای چین گرنگە. بەپێی خەمڵاندنەکان، لەم ساڵانەی دواییدا بازرگانی چین لەگەڵ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست زۆر زیاتر لە بازرگانی ئەمریکا لەگەڵ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست گەشەی کردووە. لە 2021 هاوردەی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە 130 ملیار دۆلار بووە، لە بەرامبەردا بۆ ئەمەریکا 34 ملیار دۆلار بووە، هەروەها هەناردەی چین بۆ ناوچەکە 129 ملیار دۆلار بووە، ئەمەش بەراورد بە هەناردەی ئەمریکا 48 ملیار دۆلار بووە. هەروەها بەهۆی ڕێبازی ئابووریی پەکین، قەبارەی وەبەرهێنانی چین لە وڵاتانی کەنداو لە ٢٠٢١ گەیشتووەتە ئامارێکی سەرنجڕاکێش کە ٣٣٠ ملیار دۆلار بووە. دەکرێ بڵێین شێوازی مامەڵەی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ دوورکەوتنەوەیە لە زیادبوونی گرژی لە ناوچەکەدا و چین کەرەستە و ئیعتباری پێویستی بۆ ئەو مەبەستە هەیە. چین پەیوەندییە ئابوورییەکانی لەگەڵ هەموو ئەکتەرە ناوچەییەکان لە گەشەکردندایە، ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی کە پەکین کاریگەری سیاسی لەم وڵاتانەشدا هەبێت. بەڵام پەکین کەمتر ئەم کاریگەرییە سیاسییە بەکاردەهێنێت. بۆ نموونه له پەیوەندی ئێران و وڵاتانی دیکەی ناوچەکەدا پەکین پەیوەندییەکی باشی لەگەڵ ئێران و سعودیەش هەیه و به پێچەوانەی ئەمریکا، دەتوانێت ببێته هۆی هاریکاری و گەڕانەوە بۆ هاوكێشە سیاسیەكان بە شێوازێكی ئەرێنی لە نێوان وڵاتان، چین ئێستا بەبێ دەستێوەردان هەمان ئەركی “دەسەڵاتی بەرقەراركەری ئۆقرەیی” جێبەجێ دەكات کە ئەمریکا بە دەیان ساڵ هەوڵیدا بە شەڕ و دەستێوەردان نیشانی بدات.[17]

ئاشتەوایی نێوان ڕیاز و تاران، سەرنجێکی بەرچاوی لە بواری زانستە سیاسییەكاندا بە هەمانشێوە دروستکردووە. ژمارەیەکی زۆر لە شارەزایان و کارگێڕانی ڕۆژئاوایی بە ڕێکەوتنی ئاشتی نێوان ڕیاز و تاران تووشی شۆکبوون. ڕۆژئاوا بە تایبەتی واشنتۆن تووشی شۆکبوو بەهۆی ئەرکی پەکین و گەڕاندنەوەی پەیوەندییەکانی تاران لەگەڵ ڕیاز کە دەبێتە هۆی دەربازبوون لە زیادبوونی فشارەکانی ڕۆژئاوا کە پەیوەندییان بە پشتگیریکردنی ڕووسیا لە ئۆکرانیا و پلانە ئەتۆمییەکەیەوە هەیە. سەرەڕای ئەوەش، دان بەوەدا بنێین کە پرۆسەی لێکنزیکبوونەوە هێشتا لە قۆناغی سەرەتاییدایە و زۆرترین کاریگەری لەسەر پاشخانی جیۆپۆلەتیکی و جیۆ-ئابووری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هێشتا ناڕوونە. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا گرنگە کاردانەوەی ئایندەیی ئەم ئاشتەواییە لەسەر کایە سیاسی و ئابوورییەکانی دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بدۆزرێتەوە و هەڵسەنگاندنی بۆ بکرێت.[18]

لە کۆتاییدا ڕۆڵی نێوەندگیری چین لە ڕێکەوتنی ئاشتی ڕیاز و تاران هەژموون و کاریگەرییەکانی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست زیاتر دەکات. گەشەسەندنی ئابووریی چین جێگیرتر دەبێت، چونکە وەک ئەکتەرێکی گرنگ لە یەکلاکردنەوەی ناکۆکییە درێژخایەنەکانی ناوچەکەدا دەردەكەوێت. پەکین وانیشاندەدات كە سیاسەتی دەستوەرنەدان لە کاروباری ناوخۆییدا وڵاتانی جیهاندا پەیڕەو دەكات، بە هەڵوێستی نەریتی خۆی لە ململانێکان دوور دەخاتەوە و لەبەرامبەردا هەوڵدەدات چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان لەڕێگەی دیالۆگەوە چارەسەر بكات. پەکین بە ناوبژیوانی ڕێکەوتنی ئاشتی ڕیاز و تاران متمانەی زیاتری بۆ خۆی لە تواناکانی چارەسەری پرسە نێودەوڵەتییەكان زیاتر كرد. ڕەنگە دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا هەوڵەكانی چین لە بواری ڕێکخستنی دیپلۆماسی، ئابووری، سەربازیی و نێودەوڵەتی ئەرێنیتر ببینن. لە کاتێکدا ئەمریکا هەوڵی داوە سەرنجی خۆی بخاتە ناوچەی ئاسیا و زەریای هێمن، دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەدوای پڕکردنەوەی ئەو شوێنە نێوەندگیرییەی کە ئەمریکا لە دوای خۆی بەجێی هێشتوون.[19]

بۆیە ئامادەبوونی چین لە ڕێکەوتنەکەدا هێمایەك بوو بۆ سەربەخۆیی لە بڕیاری سعودیە بۆ سنووردانان لە دەستێوەردانەكانی ئەمریکا. ئەمە درێژكراوەی هەمان ئەو پەیامە بوو کە ڕیاز لە مانگی تشرینی دووەمی 2022 ناردبووی، کاتێک سەرکردایەتی بلۆکی نەوتی ئۆپێک پڵەسی کرد، سەرەڕای ناڕەزایەتی ئەمریکا، بەرهەمهێنانی دوو ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا كەمكردەوە. لەو کاتەدا کۆشکی سپی سعودیەی تۆمەتبار کرد بەوەی کە یارمەتی ڕووسیای داوە لە شەڕەکەیدا دژی ئۆکرانیا و ڕایگەیاند کە هەڵوێستی بۆ ئەم بڕیارە دەبێت، بەڵام سعودیە پێداگری لەسەر هەنگاونان بەرەو پێشەوە کرد، لە کاتێکدا ئەمریکا ناچاربوو لە کۆتاییدا هەڵوێستی خۆی نەرم بکاتەوە.[20]

لە لایەکی دیکەوە، لە لایەنی ئێرانەوە، ئەو ڕێکەوتنە گوزارشت لە باوەڕی سەرکردەکانی تاران دەکات کە باشترین ڕێگە بۆ کەمکردنەوەی نفوزی ئەمریکا و کۆنتڕۆڵکردنی دەستوەردانەکانی ئیسرائیل لە ناوچەکەدا ئەوەیە گرژییەکانی لەگەڵ دراوسێ عەرەبەکانی كەمبكاتەوە. ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەكانی عەرەب-ئیسڕائیل مەترسیدارترین گۆڕانکاریی دەبوو لە ژینگەی ئاسایشی ناوچەکەدا بۆ ئێران. هاوکات نزیکبوونەوە لەگەڵ سعودیە خزمەت بە سیاسەتی ئێرانیش دەکات بەرامبەر ئەمریکا، تاران بە تەواوکردنی ئاشتەوایی لەگەڵ سعودیە کە دیارترین نەیاری ناوچەییە و گرنگترین هاوپەیمانی ئەمریکایە لە ناوچەکەدا، گرنگترین چەك لە واشنتۆن دەسەنێتەوە بەو بانگەشەی كەوا ئێران دەوڵەتێکە ئاسایشی ناوچەکە و جیهانی تێکدەدات، جگە لە ناساندنی پەکین وەك ناوبژیوانێک كە لە سیستەمی ئاسایشی ناوچەکەدا قۆرخکاری ئەمریکا کەمدەکاتەوە و لە بەرژەوەندی ئێراندایە.[21] هەروەها ڕێکەوتنی ئاشتەوایی سعودیە و ئێران هاوکاتبوو لەگەڵ شەپۆلێکی بێوێنەی ناڕەزایەتییە ناوخۆییەکانی تاران کە لە چارەکی کۆتایی 2022دەستیپێکرد، لە پاشخانی کوشتنی ژینا ئەمینی، داواکارییەکان بۆ گۆڕینی ڕژێم پەرەیسەند و ئێران پێیوابوو کە نەیارەکانی لە ڕۆژئاوا، بە تایبەتی لە ئەمریکا، هەوڵ دەدەن ناڕەزایەتییەکان بقۆزنەوە بۆ تێکدانی ڕژێم، ئەمە ڕێكەوتنە وای لێدەکات ناکۆکییە ناوچەییەکانی یەکلایی بکاتەوە بۆ ئەوەی دەرفەتێکی پێبدات بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئاستەنگە ناوخۆییەکانی.[22]

كاردانەوەكان لەسەر ڕێكەوتنەكە:

لە چوارچێوەی هەڵوێستە نێودەوڵەتییەکاندا، چین لە ڕێگەی دیپلۆماتکارە سەرەکییەکانیەوە ڕایگەیاند کە دانوستان و وتووێژەکانی سعودیە و ئێران لە پەکین سەرکەوتنە بۆ ئاشتی. سەبارەت بە ئەمەریکاش ڕایگەیاندووە کە ئاگاداری پەیوەندییەکانی سعودیە و ئێرانە و لەڕێگەی جۆن کیربی وتەبێژی ئەنجوومەنی ئاسایشی نیشتمانییەوە ئاماژەی بۆ ئەوە کرد کە ئەوەی بۆ واشنتن گرنگە کۆتاییهێنانە بە شەڕی یەمەن و ڕاگرتنی هێرشەکان بۆ سەر سعودیە.[23]

وەزارەتی دەرەوەی عێراق کە ڕۆڵی هەبوو لە نزیککردنەوەی تاران و ڕیاز، پێشوازیی بەغدای بۆ ڕێکەوتنەکە دەربڕی و هیوای خواست کە دەستپێکی لاپەڕەیەکی نوێ بێت لە پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی نێوان هەردوو وڵات. وەزارەتی دەرەوەی تورکیا دووپاتی کردەوه که دەستپێکردنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان ئێران و سعودیه هه نگاوێکی گرنگه که به شداریدەبێت له ئاسایش و سەقامگیری ناوچەکەدا. لای خۆیەوە وەزارەتی دەرەوەی لوبنان دووپاتی کردەوە کە ڕێکەوتنی سعودیە و ئێران کاریگەری ئەرێنی لەسەر پەیوەندییە گشتییەکانی ناوچەکە دەبێت. حەسەن نەسروڵڵا ئەمینداری گشتیی حیزبوڵڵا ڕێکەوتنەکەی بە گۆڕانکارییەکی باش لە ناوچەکە وەسف کرد. لە لایەکی دیکەوە، میدیاکانی ئیسرائیل لە زاری بەرپرسێکی ئیسرائیلییەوە ڕایانگەیاندووە، ڕێکەوتنی سعودیە و ئێران کاریگەری لەسەر ئەگەری ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان ڕیاز و تەلئەبیب دەبێت.[24]

ئەنجام

ڕیكەوتنی سعودیە و ئێران بە ناوبژیوانی چین وەرچەرخانێكی گرنگبوو لە مێژووی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. عەرەبستانی سعودیە كە هاوپەیمانێكی لەمێژینەی ستراتیژی ئەمریكا بەم هەنگاوە لەگەڵ یەكێك لە نەیارە سەرسەختەكانی ئەمریكا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پەیوەندییەكانی ئاساییكردەوە بە ناوبژیوانی هێزێكی جیهانی كە لە كێبڕكێدایە بۆ شوێنگرتنەوەی ئەو وڵاتە ئەویش چینە.

ئەگەرچی ڕێكەوتنەكە گرفتی زۆری هاتەپێش، بەتایبەت ڕوداوەكانی 7ی تشرینی یەكەمە 2023 و جەنگی حەماس و ئیسرائیل هەندێك كارتەكانی تێكەڵ كرد، بەڵام بۆ ئێران ئەو ڕێكەوتنە دەسكەوتێكی گرنگبوو چونكە ڕێكەوتنی سەدە و یان ئەوەی پێیدەوترا ڕێكەوتنی ئیبراهیمی لەنێوان ئیسرائیل و دەوڵەتانی كەنداودا لاوازكرد. پرۆسەی ئاسایكردنەوەی پەیوەندییەكانی ئیسرائیل-سعودیەی پەكخست.

لەلایەكی دیكەوە، عەرەبستانی سعودی لە مەترسی هێزە چەكدارییە پڕۆكسیەكانی ئێران بەتایبەت حوسییەكان ڕزگاریبوو، لەكاتێكدا بۆ چەندین ساڵ لەجەنگدابوو لەگەڵیان، لە بەرامبەردا هەڵوێستی وڵاتانی ڕۆژئاوا بەتایبەت ئەمریكا كاریگەری ئەوتۆی نەبوو كە بتوانێت هاوسەنگی هێز لەبەرژەوەندی سعودیە بگۆڕێت. سعودیە بەو هەنگاوە ئاشتیەی لەگەڵ ئێران خۆی لەمەترسی ئەو هێزە بە دوورگرت، لەكاتێكدا دوای جەنگی غەززە و ڕێگرییەكانی حوسی بۆ هاتوچۆی دەریاوانی لە گەروی باب ئەلمەندەب و دەریای سوور، بەهێزبوونی گرووپە میلیشیاییەكانی ئێران لە عێراق و سووریا و لوبنان، مەترسیەكانی پێشووی سعودیەی لە هەژموونی ئێران بەڕوونی پیشانی جیهاندا، بەڵام ئەمجارە نەك بۆ سعودیە، بەڵكو بۆ ئیسرائیل و ئەورووپا و ئەمریكا دەبێت.

[2][2] The Iran Primer: Iran and Saudi Arabia Restore Ties, the United States institute of peace, June 6, 2023.

[3] محمد جمشیدی و زکیه یزدانشناس، دیپلماسی اقتصادی و راهبرد چین در تنظیم روابط با ایران و عربستان سعودی، فصلنامە علمی مطالعات راهبردی سیاست گزاری عمومی، ۱۴۰۱ دوره .12 شماره ویژه، ص 119

[4] محمد جمشیدی و زکیه یزدانشناس، دیپلماسی اقتصادی و راهبرد چین در تنظیم روابط با ایران و عربستان سعودی، فصلنامە علمی مطالعات راهبردی سیاست گزاری عمومی، ۱۴۰۱ دوره .12 شماره ویژه، ص 119

[5] محمد جمشیدی و زکیه یزدانشناس، دیپلماسی اقتصادی و راهبرد چین در تنظیم روابط با ایران و عربستان سعودی، فصلنامە علمی مطالعات راهبردی سیاست گزاری عمومی، ۱۴۰۱ دوره .12 شماره ویژه، ص 120

[6] عارف عبد البصير، أسرار المصالحة السعودية الإيرانية.. ماذا ستكسب الرياض وطهران؟ وما طبيعة دور الصين؟ 13/3/2023

[7]محمد جمشیدی و زکیه یزدانشناس، دیپلماسی اقتصادی و راهبرد چین در تنظیم روابط با ایران و عربستان سعودی، فصلنامە علمی مطالعات راهبردی سیاست گزاری عمومی، ۱۴۰۱ دوره .12 شماره ویژه، ص 121

[8] Naser Al-Tamimi, China-Saudi Arabia Relations: Economic Partnership or Strategic Alliance? Number 2: June 2012, HH Sheikh Nasser alMohammad Al Sabah Publication Series, Durham University research online, retived from: China Saudi Arabia relations : economic partnership or strategic alliance? (worktribe.com)

[9] Scobell, A., & Nader, A. (2016). China in the Middle East, the Wary Dragon. California: Rand Corporation, P 12.

[10] The Iran Primer: Iran and Saudi Arabia Restore Ties, the United States institute of peace, June 6, 2023.

[11] Mahdi Salami Zavareh, Mehrdad Fallahi Barzoki, China’s Energy Security: I.R. Iran and Saudi Arabia’s Role in China’s Energy Diplomacy, Iran. Econ. Rev. Vol. 22, No. 3, 2018. pp 709.

[12] Mahdi Salami Zavareh, Mehrdad Fallahi Barzoki, China’s Energy Security: I.R. Iran and Saudi Arabia’s Role in China’s Energy Diplomacy, Iran. Econ. Rev. Vol. 22, No. 3, 2018. pp 710.

[13] The Iran Primer: Iran and Saudi Arabia Restore Ties, the United States institute of peace, June 6, 2023.

[14] Ministry of Foreign Affairs of the People’s Republic of China, Joint Trilateral Statement by the People’s Republic of China, the Kingdom of Saudi Arabia, and the Islamic Republic of Iran, 2023-03-10 22:56, retrieved from: Joint Trilateral Statement by the People’s Republic of China, the Kingdom of Saudi Arabia, and the Islamic Republic of Iran (fmprc.gov.cn)

[15] The Iran Primer: Iran and Saudi Arabia Restore Ties, the United States institute of peace, June 6, 2023.

[16] فارس نیوز، انگیزه‌ اصلی چین از میانجی‌گری میان ایران و عربستان/ سرعت جریان دلارزدایی در جهان، سفیر چین در تهران در خصوص از سرگیری روابط ایران و عربستان تأکید کرد: متأثر از آشتی تهران-ریاض، مذاکره در منطقه خاورمیانه، تنش‌زدایی و عادی‌سازی روابط در خاورمیانه تقویت و تعمیق یافته است. ۱۴:۲۰ ۱۴۰۲-۱-۱۷، وەرگیراوە لە: انگیزه‌ اصلی چین از میانجی‌گری میان ایران و عربستان/ سرعت جریان دلارزدایی در جهان | خبرگزاری فارس (farsnews.ir)

[17] خبرگزاری جمهوری اسلامی، توافق ایران-عربستان و نقش چین در منطقه، ۲۴ اسفند ۱۴۰۱، ۱۴:۰۴، وەرگیراوە لە: توافق ایران-عربستان و نقش چین در منطقه – ایرنا (irna.ir)

[18] Dr Hassan Farooq Mashwani, Samiya Shahzad, Muhammad Tariq Niz, Ammar Zulfiqar & Muhammad Akbar, China’s Growing Influence in the Middle East Politics: The Shifting Saudi-Iran

Rivalry to Rapprochement, Arbor journal, Vol. 11, N 1.

[19] Marks, J. China’s Evolving Conflict Mediation in the Middle East. Middle East Institute, 2022,

Retrieved from http://www.mei.edu/publications/chinas-evolving -conflict-mediation-middleeast.

[20] عارف عبد البصير، أسرار المصالحة السعودية الإيرانية.. ماذا ستكسب الرياض وطهران؟ وما طبيعة دور الصين؟ 13/3/2023

[21] عارف عبد البصير، أسرار المصالحة السعودية الإيرانية.. ماذا ستكسب الرياض وطهران؟ وما طبيعة دور الصين؟ 13/3/2023

[22] عارف عبد البصير، أسرار المصالحة السعودية الإيرانية.. ماذا ستكسب الرياض وطهران؟ وما طبيعة دور الصين؟ 13/3/2023

[23] الجزيرة، بعد 7 سنوات من القطيعة.. محللون يكشفون سر مصالحة السعودية وإيران 10/3/2023،

[24]  الجزيرة، بعد 7 سنوات من القطيعة.. محللون يكشفون سر مصالحة السعودية وإيران 10/3/2023،