نافع باباسەفەری، سەحەر باباسەفەری

وەرگێڕان: عەبدوڵڵا ڕەسوولی

 پوختە

 دەرفەت و قەیرانەكانی سنوور، زیاتر لەوەی كە دەبینرێت بەستراوەتەوە بە ژنانەوە. توێژەران لەبارەی سنوور، توێژینەوەیان لەبارەی بكەرانی پیاوەوە كردووە و زۆربەی كات ژنانی سەرسنوور پشتگوێ خراون. هەورامان وەكو ناوچەیەكی سنووری، وەكو ناوچە سنوورییەكانی دیكەی كوردستان، هەمیشە ڕووبەڕووی دەرفەت و قەیران بووەتەوە. بەشێوەیەك كە لەم ساڵانەی دوایی پیاوانێك لە هەورامانی ئێران وەك “كرێكاری سنووریی كۆچبەر” بە شێوەی هەقدەست، بە دوور لە خێزان لە كوردستانی عێراق كار دەكەن. ئەم توێژینەوەیە بە شێوەی ئێتنۆگرافی و لەسەر بنەمای چەمكەكانی ئێنتەرسێكشناڵیتی (تێكچندراوی) نووسراوە، بۆ ئەوەی شیكاریی ژیانی جیهانی ڕۆژانەی ژنانی هەورامی سەرسنوور بكات. لەسەر بنەمای ئەم توێژینەوەیە دەتوانین بڵێین بەشێوەیەکی گشتی، ناوەندنشینەكان و بەشێوەی تایبەت كۆمەڵگەی ئەكادیمی، پێویستی بە وشیاریی زۆرتر لە شێوازی جیاوازی ژیانی ژنانی سەرسنوور هەیە و دەبێت لە گۆڕانكاریی كۆمەڵایەتی، گرنگی زیاتر بەو ڕێگەیانە بدرێت، كە مەبەستی ژنانی سەرسنوورە و ئەم بابەتە پێویستی بە نزیكبوونەوەی ئاسۆی ژنانی سەرسنوور و گرنگی پێدان بە پێناسەی ژنان لە ژن بوون، شوناس، هەڵاواردن و دڵەڕاوكێیەكانی دیكەی ژیانی ڕۆژانەی ژنانی سەرسنوورە، كە دەبێت زۆربەی ڕۆژەكانی ساڵ بەبێ ئامادەبوونی پیاوان لەنێو خێزان، بە ئازارەوە تێپەڕێنن و باری ژیان لەسەر شان هەڵگرن. ئەنجامی ئەم ئێنتوگرافیایە پیشان دەدات چارەسەركردنی كێشەكانی ژیانی ڕۆژانەی ژنانی ناوچەی هەورامان، پێش ئەوەی كە ڕووبەڕووی هەژموونی سیستەمی پیاوسالارانە بێتەوە، لەگەڵ هەندێ هۆكاردا دەستەویەخەیە، كە لەمپەری بەردەم بەتوانابوونی نەك تەنها ژنان، بەڵكو لەمپەری بەردەم پیاوانیشە. لەسەر ئەم بنەمایە، چارەسەركردنی هەڵاواردنی تایبەتی ژنان، بەتەنهایی بەدی نایات لەبەرئەوەی شێوازێكی ئاڵۆز لە هەڵاواردن لەدژی پیاوان تێكچندراوە.

 وشە سەرەكییەكان: ژنانی هەورامان، ئێتنۆگرافیا، كرێكارانی كۆچبەری سنووریی، ئێنتەرسێكشناڵیتی.

 

 بەرایی و پرسی توێژینەوە

لە ژیانی هەنووكەیی مرۆڤی سەرسنووردا، سنوور نیشانەیەكی خلیسكە كە هەمیشە مرۆڤ پەراوێز دەخات. ئەم ڕستەیە لەگەڵ “مرۆڤی پەراوێزنشینی” زیمیل (1950، 413) یش كە “بوونەوەرێكی دووڕەگەیە” هاوچەشنە. مرۆڤێكی پەراوێزنشین كە بە هۆی سنوور لەنێوان كولتوورە جیاوازەكان و ڕەنگە “دژیەك” دەژیت و لە هەمانكاتدا كە سەر بە هەر دوو كولتوورە سەر بە هیچ یەكیان نییە. یەكێك لە ماناكانی سنوور كە زۆربەی کات بەكار دێت، سنووری سیاسی و جوگرافیاییە. دیاردەی سنوور هاوكات لەگەڵ بیچمگرتنی دەوڵەت نەتەوەی نوێ بە شێوازێكی جیاواز دروستكرا. پێش لە بیچمگرتنی دەوڵەتە مۆدێرنەكان “سەرحەد” دەست نیشانكەری سنووری بەرفراوانی ئیمپراتۆرییەكان بوو. بەڵام بیچمگرتنی دەوڵەت نەتەوە مۆدێرنەكان و برەوپەیداكردنی هزرە ناسیۆنالیستییەكان بارودۆخی بۆ وردبینی کردنی سنوورەكان ڕەخساند. دوای پێویستی ناسیۆنالیزم و هزرە نەتەوەگەراییەكان بۆ سنوور وەك هێمایەكی كولتووری و سیاسی، سنوور و سنوورنشینی وەك هۆكارێكی گرنگ لە “ژیانی ڕۆژانە”ی مرۆڤی ئەمڕۆییدا دروستكرا. هەموو ناوچە سنوورییەكانی ئێران بەهۆی بوونی هاوبەشی لەگەڵ ئەوبەر سنوور، هەمیشە بە مانایەك تووشی “ئەویتربوون” دەبن و لەلایەن ناوچە ناوەندییەكانی دیكەوە وەك “ئەویتر” و “ناخودی” وێنا دەكرێن (سەیری، مری داگلاس، 1966 بكەن). داگلاس لەو باوەڕە دایە: “هەر دیاردەیەك كە لە بارودۆخی “ئاسایی” یان باو دەربچێت بەرەو “پەراوێز” دەڕوات و ئەمە دەتوانێت خاوەنی تایبەتمەندی تابۆیی بێت، لەبەرئەوەی جۆرێك نیگەرانی و دڵەڕاوكێ لە لای مرۆڤ دروست دەكات، كە ئەو لە ناسكبوونی بارودۆخی “ئاسایی” ئاگادار دەكاتەوە. هەندێ ساتی ژیانیش وەكو لەدایكبوون، مردن و دووگیانی، حاڵەتگەلێك لە دەرەوەی ڕێككاریی بەردەوامی ژیانی ڕۆژانەیە و بەم بۆنەوەش تابۆگەلێكی جۆراوجۆر دروست دەكەن. لە ڕوانگەی داگلاسەوە دەرچوون لە بارودۆخی “ئاسایی” لە هەقیقەتدا لەگەڵ چەمكی “ئەویتر بوون”یش لە پەیوەندی دایە” (داگلاس 1966، وەرگیراو لە فكوهی 1392: 263). نیشتەجێبوونی سەرسنوور هەمان دیاردەی “نائاسایی”یە كە دەتوانێت لە شیكاریی پەراوێزكەوتنی سەرسنوورنشینان بەكار بێت. سنوور هەمیشە بۆ ناوەند هەڕەشەیەكی پەنگراوە، كە دەتوانێت بارودۆخی “ئاسایی” ناوەندنشینەكان لەرۆزك بكات. لەلایەكی دیكەوە سنوورەكان لە شوێنێك بەدواوە ئیدی پانتاییەك لە گۆی زەوی نین. مرۆڤی سەرسنوور لە شوێنێك بە دواوە، شوێنێك كە هەتا ئێستا هیچ جیاوازییەكی چییەتی لەگەڵ شوێنەكانی دیكەدا نەبووە. لە ژینگەیەكدا دەبینێتەوە كە ئەو لە تانوپۆی خۆیدا بەهەڵواسراوی هێشتۆتەوە. تانوپۆ لە هێمای سنوور كە مرۆڤی مۆدێرن بەپێی پێویستی خۆی ئەوی دروستكردووە و سەیری دەكات. بەباوەڕی گیرتێز “سەیركردنی ڕەهەندەكانی هێمایی كرداری كۆمەڵایەتی، بەتایبەت هونەر، ئایین، ئایدیۆلۆژیا، زانست، ماف، ئاكار و ئاوەزی باو بە مانای پشتكردن لە دژیەكییەكانی بوونی ژیانی مرۆیی بە بۆنەی جۆرگەلێك لە شێوازە سەرترەكان و سۆزداری سڕاوە نییە، بەڵكو بازدانە بۆ نێو ئەوان. كاری سەرەكی ئەنتروپۆلۆژیای ڕاڤەیی وەڵامدانەوە بە قووڵترین پرسیارەكانی ئێمەی ئەنتروپۆلۆژیست نییە، بەڵكو دەستڕاگەیشتن بەو وەڵامانەیە كە ئەوانیتر لە بوارەكانی دیكەی كولتووری بەو پرسیارانە داویانەتەوە و دواتر گونجاندنی ئەم وەڵامانە لە ڕەوتی تۆماركردنی ئەو شتەدایە، كە مرۆڤەكان بە شێوەیەكی شیاوی باس لە گۆشە و كەناری جیهاندا خستوویانەتە بەرباس” (گیرتێز، 1398، 47).

لە تیۆرییەكانی ئەم دواییەی زانستە كۆمەڵایەتییەكان لە سەدەی نۆزدەیەمەوە هەتا ئەمڕۆ، یەكێك لە كێشە گەورەكان كە بیرمەندان و تیۆرڤانان هەمیشە ڕووبەڕووی بوونەتەوە، دووریگرتنی ئەم تیۆری و توێژینەوانە لە ئاستی ورد و ڕەفتارەكان لە ئاستی ڕاستەقینە و لە ماوەی زەمەنی ڕاستەقینە لە ژیانی ڕۆژانەی مرۆڤەكاندا بووە. بە شێوەیەك كە گێرتێز دەڵێت: “چەمكی كولتوورێك كە من پەسەندی دەكەم، لە بنەماوە چەمكێكی نیشانە ناسانەیە. لە هاودەنگی لەگەڵ ماكس ڤێبەر، لێكۆڵەران لەو باوەڕەدان كە مرۆڤ ئاژەڵێكە كە لە تانوپۆی نیشانەیی خۆیدا دەور دراوە، هەڵوسراوە و لە ڕاستیدا كولتوور هەمان تانوپۆیە، لەمڕوەوە، شیكاریی كردنی كولتووری زانستی ئەزموونێك نییە، كە لە هەوڵی بینینەوەی یاسادا بێت، بەڵكو زانستێكی ڕاڤەییە لە هەوڵی بینینەوەی مانادا” (گیرنز، 1398: 10-9). ڕوانگەی گێرتێز بۆ كولتوور بە تێكەڵكردنی هێرمۆنتیكی ڕاڤەیی هایدیگەر و تێكەڵكردنی ئاسۆكانی گادامێر و لەلایەكی دیكەوە ئاڕاستەی ئێنتۆگرافیانە لە ئاست گۆڕەپان و چالاكان، كڵاوڕۆژنەیەكی بێكۆتایی بۆ تاوتوێ كردنی دیاردەكان تەسلیمی توێژەران دەكات. ئەم ڕوانگە بۆ كولتوور، حاڵەتێك لە بكەربوونی چالاكانی تێدایە، كە زۆرتر بە ئاڕاستەی فریدریك بارت (1969) لە كتێبی “گرووپە ئێتنیكیەكان و سنوورەكان” لە ئاست پرسی چالاكبوونی بكەران و چۆنیەتی دروستكردنی جیاوازییەكانەوە نزیكە و وا دێتە بەرچاوان كۆمەڵە تێبینییە باسكراوەكان دەتوانێت تێگەیشتن و ڕاڤەی ڕوونتر لە دیاردەی سەرسنووری بەدوور لە جێندەر دەستەبەر بكەن، بەڵام پرسیاری ئەم توێژینەوەیە شیكردنەوەی ژیانی جیهانی ڕۆژانەی ژنانی هەورامی سەرسنوورە.

خەڵكی هەورامان وەك بەشێك لە ناوچە سنوورییەكان بە درێژایی سەدەی كۆتایی زیاتر لە پێشوو، ژیانی خۆیان لەگەڵ چەمكی سنوور بە تێكچێندراو بینیوە و بەدرێژایی چەند دەیەی كۆتایی ڕەوتی مۆدێرنیزاسیۆن ژیانی خەڵكی هەورامانی گۆڕیوە، بەڵام سەرهەڵدانی ڕوانگە مۆدێرنیستییەكان، بەتایبەت ژیانی ژنانی گۆڕیوە و بۆ ئەوان، لە پاڵ دەرفەتە ڕەخساوەكان، قەیرانی جۆراوجۆریشی وەكو زۆربەی ناوچەكانی جیهان هێناوەتە ئاراوە و بە باوەڕی مەك لارن (2017) گۆڕانكاریی پێكهاتەیی لە بوارە جیاوازە كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكانی لێكەوتۆتەوە. بەڵام دیاردەی “سنوور” لە هەورامان، ئەم بابەتانەی زۆر جیاواز كردووە. یەكێك لەو بابەتانەی كە ژنانی ئەم ناوچەیە لە ژیانی ڕۆژانەی هەنووكەیی خۆیان، ئەزموونی دەكەن پرسی “كرێكاری” پیاوانی خێزانە. پیاو دەتوانێت باوك، مێرد یان كوڕی ئەوان بێت. لە هەورامان پیاوانی كرێكار تەنانەت ئەگەر دەرفەتی كار بە شێوەی هەقدەستیان هەبێت ئینتمایەكیان بۆ كار نییە، لەبەرئەوەی بڕە پارەیەك كە دەبێت لە كۆتایی ڕۆژدا وەریبگرن بەهای خۆی لەدەستداوە و بەم بۆنەوە، هەوڵ دەدەن چالاكییە زۆرتر جەستەتەوەرەكانی خۆیان لە دەرەوەی سنوور پێش بخەن و لە شێوازی جیاوازدا كرێكاری و كۆڵبەری سەریهەڵداوە. كرێكارانێك كە مەبەستی ئێمەیە، هەمان كرێكارانی سنووری نین لەبەرئەوەی ئەم زاراوەیە زۆرتر بەو كرێكارانەوە بەستراوەتەوە كە ڕۆژانە لە سنوور هاتووچۆ دەكەن و دوای كۆتایی هاتنی كاری ڕۆژانە دەگەڕێنەوە بۆ شوێنی نیشتەجێ بوونیان و لە كوردستانی ئێرانیش بەستراوەتەوە بە كۆڵبەرانەوە. كۆڵبەرانێك كە لە دەرەوەی سنوور نیشتەجێ بوونێكی مانگانە و ساڵانەیان نییە. لەلایەكی دیكەوە كرێكاری كۆچبەریش نین لەبەرئەوەی ناچنە نێو كولتوورێكی دیكەوە. وا هەست دەكرێ بۆ ئەم دیاردە، دەستەواژەی كرێكارانی سنووریی كۆچبەر، شیاوترە. لەبەرئەوە سنوورین و لە بواری كولتوورییەوە لەگەڵ شوێنی نوێ هاوبەشی زۆریان هەیە، بەڵام بە سنووری سیاسی لە یەكتر دابڕاون و كۆچبەر نین لەبەرئەوەی بە شێوەی مانگانە، وەرزی و هەندێ كات ساڵانە لە شوێنی كار نیشتەجێن، بەڵام هەمیشەیی نین. ژمارەیەك لەم كرێكارە سنووریانە زیاتر لە چەند مانگ لە دەرەوەی سنوور و بەدوور لە خێزان دەژین و لە سەرتاسەری ئەم ماوەدا، ژن هەوڵ دەدات ڕۆڵی پیاویش بگێرێت. گێڕانی دوو ڕۆڵ كە هەندێ كاتیش دژیەك بۆ ژنانی سەرسنوور زۆر دژوارە. ژنانێك كە لە چیندراوی شوێن (سەرسنوور) و كات (ڕۆژانەیی)دا بەندكراون، كە بە شێوەی پێكەوە زیادبوون و بە تەعبیری ئێنتەرسێكشناڵ زیاتر لە پێشوو پەراوێز دەخرێن. چەمكی ئێنتەرسێكشناڵیتی باسێكە لەبارەی ئەوەی كە هۆكارە جیاوازەكان چلۆن لەپەیوەندی لەگەڵ یەكتر دەبنە هۆی هەڵاواردن و نایەكسانی زۆرتر. ژنی سەرسنوور جیا لە هەڵاواردنە تایبەتەكانی سەرسنووری، دیاردەی “ژن بوونیش” ئەزموون دەكات و هەموو ئەم هۆكارانە بە شێوەی تێكچندراو دەبنە هۆی سەپاندن، سەركوت و هەڵاواردنی زۆرتر. لەنێو ئەو توێژینەوانەی كە هەتا ئێستا لەبارەی پرسی سەرسنووری ئەنجام دراون بە دەگمەن سەرنج دراوەتە ژنانی سەرسنوور و پرسەكانی پەیوەندیدار بەوان و وا هەست دەكرێ لە شوێنێكیش بڕیارە سەرنجی پێبدرێت، پێوەدانگێكی نێوئاخنییە بۆ “رزگاركردن”ی ژنانە، بەڵام بەباوەڕی ئەبولقود (2013: 127) كاتێك توانایی تێگەیشتن لەو كولتوورانە نییە، كە ژنان لەودا دەژین و تەنها بە چەمگەلێك وەكو خەبات لە دژی “كوشتنی نامووسی” لە هەوڵی ” ڕزگاركردنی ژنان لە دەستی پیاوانین، ئێمە لە تێگەیشتنی توندوتیژی ڕاستەقینە بەلاڕێدا ڕۆشتووین. بۆیە بەبێ لەبەرچاوگرتنی ژنان وەك چالاكانی سەرسنوور بە ڕۆڵگەلێكی ئێزدواجی، هەر جۆرە شیكارییەک ناكارامە و نەزۆكە، لەسەر ئەم بنەمایە تێگەیشتن لەم بابەتە كە ژنانی ناوچەی هەورامان بە چ شێوەیەك بابەتێكی وەها ئەزموون دەكەن لە ژیانیان، پرسیارێكی شیاوی تێڕامانە و شیكاریی كردنی ئەو پێویستییە.

 پێشینەی توێژینەوە

توێژینەوەی جۆراوجۆر لەبارەی پرسی سنوور و كۆڵبەری ئەنجام دراوە، بەڵام ئەوەی كە ئەزموونی گێڕانی ڕۆڵێكی ئێزدواجی (پیاو و ژن) لەلایەن ژنانی سنوورنشینەوە، چلۆن بۆ ژنان دەردەكەوێت بە شێوەی دیاریكراو تاوتوێ نەكراوە، بەم وەسفەوە توێژینەوەگەلێك كە لە دەوری پرسی كۆڵبەری و سنوورنشینی لەنێو كوردەكان ئەنجام دراوە تا ڕادەیەك پەیوەندی بە پرسی ئەم توێژینەوە هەیە و دەتوانن ڕێگاخۆشكەر بن بەتایبەت لە بواری كۆڵبەری، ئەنجامەكانی توێژینەوەی ڕەزا شائابادی، محەمەد (1400) لەژێر ناویی تێگەیشتن لە دیاردەی كۆڵبەری لە شارۆچكەی بانە، پیشان دەدات كە دیاردەی كۆڵبەری بابەتێكی پڕ لە مەترسییە و ئەم بابەتە وەك دیاردەیەكی مێژوودار و خاوەن بەستێن، بەرهەمی پەرچەكردار و كارلێكی كۆڵبەران لەگەڵ دەرفەت و سنوورە جوگرافیاییەكان، بژێوی، ئابووری و سیاسییە. هەروەها قادرزادە و غەیاسوەند (1402) لە توێژینەوەی كێشمەكێشی ڕەنج و گەنج (ڕێوشوێنەكانی پاراستنی سەرمایە و چۆنیەتی ڕووبەڕووبونەوەی كۆڵبەری لە گۆڕەپانی بازرگانی سنووری بانە)، نایەكسانییە ئاراییەكانیان ئەنجامی نەبوونی هۆكاربوونی گرووپە ژێردەستەكان دەزانن و لەو باوەڕەدان سەردەستە نادامەزراوەییەكان بە پەنابردنە بە شایستە نوێنی و سرووشتی نوێنی بارودۆخ، نەبینراوی، شكاندنی خۆحەشاردان و پێشڕەوی خشۆك ئاسا هەوڵ دەدەن كۆڵبەری بەردەوام بێت. لەلایەكی دیكەوە ژێردەستەكانیش لە ڕێگەی كۆڵبەرییەوە، وەك ڕێگاچارەیەك بۆ بەردەوامی ژیان، بەردەوامییان بە نۆژەنكردنەوەی جۆرێك ژیانی ئاكاری و بە هۆی پەسەندكردنی سازشگارانە، تەحەمول كردنی بەڵاكانی كۆڵبەری، ئاسایی كردن و خەباتی نێگەتیڤ، درێژەیان بە ئەگەری بابەتی كۆڵبەری و نابەرامبەرییە ئاراییەكان داوە.

 محەمەدپوور (2023)یش لە توێژینەوەی خوێن بۆ نان: كار ـ مەرگ، جەستە بێدەسەڵاتەكان و بارودۆخی بەدەر لە خۆرهەڵات، بەڵگەی بۆ ئەوە هێناوەتەوە كە دیاردەی كۆڵبەری، بەرهەمی هەژموونێکی ئەمنیەتی لە ئاڕاستەی بەردەوامی ئەم بابەتەیە. لە بواری سنوورنشینی لە كوردستانیش، دانش مێهر و هیدایەت (1400) لە توێژینەوەیەك لەژێر ناوی “سەرسنووری و پەراوێزكەوتنی بابەتی پەروەردەی ئێتنۆگرافیای دامەزاروەیی بارودۆخی پەروەردە و فێركردن لە ناوچە سنوورییەكانی كوردستان” پیشانیان داوە، كە هۆكارگەلێك وەكو زاڵبوونی ئابووری سنووری، كەمی ئیمكانیاتی پەروەردە و نەبوونی پەروەردەیی، بێكاری و كۆڵبەری و دوای ئەو بیچمگرتنی سوژەكانی سەرباز موعەلم ـ كۆڵبەر و قوتابی ـ كۆڵبەر، بابەتی پەروەردە لە ناوچە سنوورییەكانی كوردستانی پەراوێز خستووە و لەدواییدا بە وازهێنان لە خوێندن و نەخوێندەواری و ڕووبەڕووی دواكەوتوویی ئەم ناوچە بووینەتەوە.

 توێژینەوەی دیكەش لە بواری سەرسنوور بوون و كۆڵبەری ئەنجام دراوە، كە هەڵبەتە پەیوەندی كەمتریان لەگەڵ توێژینەوەی هەنووكەییدا هەیە (سەیری: سیاوەش پووری، تاجیك، نەوزەری (1402، محەمەدی، موسەوی جەد، ساڵحی، سەلماسی ( 1400) كەریمی و دانش مێهر (1398) ئەحمەدی، سەلیمی سوبحان، دێهقانی، و جیهانسوزی (1398) بكەن. میرزایی و عەبدزادە (1393) چاوخشاندنێكی ڕەخنەگرانەی پێشینەی ئەزموونی ئاماژەپێدراو پیشان دەدات، هەرچەندە پرسی سنوور و چەمگەلێك وەكو كۆڵبەری و پەروەردە بەباشی سەرنجی پێدراوە، بەڵام پرسی چۆنیەتی ڕووبەڕووبوونەوەی ژنان لەگەڵ دیاردەی سەرسنوور بوون و كرێكارانی كۆچبەری سنووری پشت گوێ خراوە و پێویستی بە شیكردنەوە بە ئاڕاستەیەكی خاوەن بەستێن هەیە.

 میتۆدی توێژینەوە

میتۆدی ئەم توێژینەوە چۆنایەتییە و لەسەر ئەم بنەمایە شیتەڵكاری جیهانی ژیانی ڕۆژانەی ژنانی هەورامی سەرسنوور كە بە میتۆدی ئێنتۆگرافی ژێر كۆمەڵەی ئەنتروپۆلۆژیا ڕاڤەدەكرێت، كە بە پێچەوانی ڕویور (فكوهی 1394: 218) بەستراوەتەوە بە ناوی كلیفۆرد گیرتێزەوە، هەوڵێكە بۆ تاوتوێكردنی ئێنتۆگرافیانە و خاوەن بەستێنی ئەم دیاردەیە. ئەم میتۆدناسییە لەبواری هەوڵدان بۆ كەشفكردنی هاوشێوەیی ئەزموونی ژیانی ژنانی هەورامان لەگەڵ دیاردەناسی یەكتر دەگرن، بەڵام بەسەرنجدان بەوەی كە سنووردار بە هاوشێوەبوون نەبووە و هەندێ جیاوازیی تێدا هەیە و هەروەها بینین و ئامادەبوون لە گۆڕەپانیش بەشێك لە پرۆسەی توێژینەوە بووە و لە بواری ئێتیك ڕاڤەی دووبارەی لەبەردەمان دەبێت، لەسەر ئەم بنەمایە، ئێتنۆگرافیا میتۆدی ئەم توێژینەوەیە.

 مەیدانی خوێندنەوەش سێ گوندی تا، فارس ئاوا و فەرەج ئاوا لە شارۆچكەی كامیاران، ناوچەی موچەش، گوندەكانی گاوەرۆ لە ناوچەی هەورامانی ژاوەرۆی پارێزگاری كوردستانن. كاری زۆربەی خەڵكی ئەم سێ گوندە باخدارییە و بەناوبانگترین میوەكانی ئەم سێ گوندە، گوێز و شلیكە. خەڵكی گوندەكانی فەرەج ئاوا و فارس ئاوا هەتا 50 ساڵ پێش بەشێك لە دانیشتوانی گوندی تا بوون، بەڵام هاتووچۆی ڕۆژانە لەنێوان باخەكان و گوندی تا كێشە بووە و لە هەمان ئەو باخانە كە ئێستا گوندە ماونەتەوە، بەم بۆنەوە خەڵكی سێ گوندەكە لەبواری كولتوورییەوە لە ئاست ناوچەكانی دیكەی هەورامان هاوشێوەبوونێكی زۆرتریان هەیە. خەڵكی ناوچەی هەورامان لەبواری ئایینییەوە زۆرتر خۆیان بە سوننی و شوێنكەوتووی ئیمام شافیعی دەزانن. ناوچەی هەورامان لە هێڵی كێوستانی خۆرئاوای ئێران و خۆرهەڵاتی هەرێمی كوردستان دایە. ئەم ناوچە لە باكوورەوە بە گوندەكانی سۆرانی زمانی شارۆچکەی سەوڵئاوا و سنە، لە خۆرئاوا بە گوندەكانی سۆرانی كوردستانی عێراق لە باشوور بە گوندەكانی سۆرانی شارەكانی پاوە و كامیاران، لە خۆرهەڵات بە گوندەكانی سۆرانی زمانی شاری كامیاران و سنە سنووری هەیە (مەحمودی، 1395). زۆرتر دەست نیشانكردنی سنووری هەورامان لەسەر بنەمای جوگرافیای سیاسی ئەنجام دراوە و ئەوەندە گرنگی بە هاوبەشی زمانی و كولتووری دانیشتوانی ئەم سنوورە نەدراوە، بەشێوەیەك كە بەشگەلێكی زۆر لە ناوچەی ناسراو بە هەورامانی كرماشان، لە بنەماوە هەورامی نین و تەنها لە بواری دابەشكردنی جوگرافیایی لە ناوچەی هەورامانی كرماشان دان (باباصفری، 1397)، بەم بۆنەوە هەڵبژاردنی ناوچەی توێژینەوە نەك لەسەر بنەمای سنوورە جوگرافیاییەكانی ئێستا، بەڵكو لەسەر بنەمای جیاكردنەوەی ناوچەی هەورامان لە بەرهەمی بەڕێز بەهمەن سوڵتانی لەژێر ناوی “مێژووی هەورامان” بووە، كە لەودا هەورامان دابەش كراوەتە سەر سێ بەشی هەورامانی تەخت، ژاوەرۆ و لهۆن. (سوڵتانی، 1386: 356).

وێنەی ژمارە ١: نەخشەی مەیدانی توێژینەوە

 

زانیارییەكانی توێژینەوە

 لەم بەشەدا چەمگەلێكی زۆر كە دەتوانن یەكبوونێك بە زانیارییەكانی ئێمە بدەن و لە ژێر ناوی چەمكەكانی بینین و گێڕانەوەش دەخرێنە بەرباس.

ژن بوون

 بۆ “وەرەتاو” ڕۆشتین. “وەرەتاو” بەمانای خۆرە و ناوی بەشێك لە باخەكانی گوندی تایە. ژنانی “وەوەتاو” بە پێچەوانەی ژنانێك كە لە باخەكانی ” شەم” و ” نسار” دان بە هۆی نزیكی بە گوندەوە، زیاتر لە هەر شوێنێكی دیكە لە باخدان. بەپێچەوانەی باخەكانی “نسار” خۆر تەواوی ڕۆژ لێدەدات. لەنێوان باخەكانیش تەنانەت ڕوەكێكی هەرزەش نابینیتەوە. تەنانەت لقێكی داری شكاو بە هۆی بەرهەمی زۆرەوە نابینرێتەوە. بنەكانی شلیك ئەوەندە جوان لقوپۆیان كراوە كە هەست دەكەی ئارایشگەرێكی شارەزا قژی كچێكی بڕیبێت. شینایی جوان، خاكی پاك، ئاوی ڕوون. ئەگەر بای پاییزی لەنێو لقی دارەكانەوە لە ئێمەی نەدەدا بێگومان هیچ نیشانەیەك لە هاتنی پاییز لە “وەرەتاو” نەدەبیندرا. ژن هەمان هێزی وزەی ژیان لە “وەرەتاو” توانیبوو جێگوركێ بە وەرزەكان بكات. لەم باخانە لە دەوری یەك كۆبوونەوە بەشێك لە ژیانی ڕۆژانەیە، ئێمەش چووینە ڕیزی كۆبوونەوەی ئەوانەوە. باخی ئێمە (هانەگەرمەلە) نزیك وەرەتاوە و لەگەڵ خەڵكی وەرەتاو هەستێی هاوماڵیمان هەیە. ژنێك بە عەلاگەیەكی ڕەش و گۆچانێكەوە، بەرەو لای ئێمە هات. بە سەرسووڕمانەوە سەیر یەكمان كرد. ئێمە ئەومان نەدەناسی. بەڵام زۆر زوو تێگەیشتین ناوی مینوە و دراوسێی ژینایە، بەڵام مێردەكەی كرێكاری سنووری نییە و ناچار نییە ڕۆڵی پیاوانەش بگێڕێت. مینو بە پەلە خۆی گەیاندە لامان. ژینا گوتی: “وەرە مینو، وەرە ماندوو بووی، وەرە چاییەك بخۆ”. دوایی هەموویان پێكەنین. یەكێك لەوان گوتی: “ئەمڕۆ مامۆ بە گۆچانەكەی لێی نەداوی؟” دوایی هەموویان پێكەنین. مینو چاییەكی سەر خەڵوزی بۆن خۆشی لە ژینا وەرگرت و بە پێكەنینەوە گوتی: “بڵێ پیرەپیاو تۆ كە ناتوانی بڕۆی گوێزەكان بتەكێنی، جڕ و جانەوەر بیخۆن یان ئێمە كۆی بكەینەوە و بیدەینە كونێكی ژیانمان؟” بوونی ئێمە لەوێ ئەوەندە بۆ ئاسایی بوو، كە هەستت دەكرد پێشتر ئاگادار بووە. بێ هیچ ڕاوەستەكردنێك هەموو شتێك وەكو خۆی بوو. پرسیارم كرد: “ئێوەم نەدیوە خەڵكی ئێرە نین، دروستە؟” بە ئارامییەوە چاییەكەی قوت دا و گوتی: “نەخێر، سنەییم، خۆشەویستی منی پەلكیشی ئێرە كرد” دوایی بە پێكەنینەوە گوتی: “ژیانی ئێرە وەك شار ئاسوودە نییە، بەڵام من لە ژیانم ڕازیم و ژیانم بەم سێ ساڵە دەزانم كە لێرەدا بووم”. ژینا گوتی: “ئاخر تۆ مێشك لە كەلەتدا نییە، بۆیە وا دەڵێی” دوایی نەزیرە گوتی: “بۆ تۆ هەموو شتێك خۆشییە، لەبەرئەوەی تەنها چوار پێنج مانگ لەنێو باخ دەژی و دوایی دەگەڕیتەوە سەر ژیانی خۆت لە سنە”. بۆ مینو ئەم ئەزموونەی چەند مانگە وەكو هەمان بارودۆخێكە كە لێكۆڵەرێك بۆ تێگەیشتن لە كرێكارانی كورەخانە دەڕوات بۆ كورەی خشت. هەر كاتێك كە ماندوو بوو دادەنیشتێت، كەسێك چاوەڕوانی كاری قوورسی لەو نییە. بەهەمان شێوە كە بۆردیو دەڵێت بینەری هاوبەش “ناتوانێت بە بیروباوەرێك بژیت، كە سەر بە باروخێكی بوونی بەتەواوی جیاوازە، كە بە یارمەتی وێژمان ئەگەری دیسان ژیانەوەی ئەو بە ئەوانیتر نادەن. كەسانێك كە دەیانەوێت باوەڕ بە بیروباوەڕی ئەوانیتر بێنن نە هەقیقەتی بابەتی و نە لە ئەزموونی زەینی ئەم بیرباوەڕە تێناگەن” (جنكینز، 1385: 94). مینوش نەیدەتوانی لە ژنانی “وەرەتاو” تێبگات. “ژن بوون” بۆ مینو پێناسەیەكی جیاوازی لە ژنانی دیكەی “وەرەتاو” هەبوو. ژینا ژنێكی تەنها بوو، كە چەندین ساڵ بوو مێردەكەی كۆچی دوایی كردبوو، دوو كچ و دوو كوڕی بە كاركردن لەهەمان باخ گەورە كردبوو. ژینا چل و حەوت ساڵیەتی و زۆر سەرحاڵە. وا هەست دەكرا هیچ شتێك لە سەرحاڵبوونی كەم نەدەكردەوە. “ژن بوون”ی كەسانێک وەكو ژینا، دروستكراوێكە كە بەرهەمی ئەو شتێكە كە لە سەرتاسەری ژیانی ڕۆژانەی ڕوویداوە. ژینا خودی سنوورە. خۆبوون و نەبوون. هەمان نیوەچڵییە كە لە دواییدا نازانێت سەر بەم كۆمەڵگەیەیە یان نییە؟ هەمان ئەو شتەی كە تەنانەت “ژن بوونیشی” لە تانۆپۆیەك لە ڕووداوەكان بە هەڵواسراوی ماوەتەوە.

 ژینا دەڵێت:

“مێردەكەم كە كۆچی دوایی كرد وەك دارێكم پێهات لەسەر ئاوی ڕووبار. بەو مانایە نییە كە پێشتر بارودۆخم زۆر باش بووە، نەخێر! من پێشتر وەكو ئەم ژنانە بووم. ئەم ژنانە كە هەر كارێك بكەن لە دواییدا هەر ژنن. هەر ئەوانەی كە لە دواییدا نازانن هەن یان نین؟ من بە هیچ شێوەیەك نیم. كاتێك مێردەكەم كۆچی دوایی كرد من كۆتاییم هات. من ژنێكی بیست و چەند ساڵە مامەوە بە چوار منداڵەوە. كاتێك مێردەكەم كۆچی دوایی كرد، شەرواڵێكی پیاوانەم لە بەركرد و گوتم ژینا! هەتا ئێستا ژن بووی لەمە بەدواوە تۆ پیاوی. هەر كاتێك كوڕەكەم دەڵێت دەمەوێت بڕۆم بۆ هەرێمی كوردستان، من لە نێودەچم. هەر جار كە كوڕەكەم دەیەوێت ژن بێنێت من زیاتر لەنێو دەچم. من دوای مێردەكەم مافی ژیانم نییە. منیش لەگەڵ مردنی مێردەكەم كۆتاییم هات. وا بیر دەكەمەوە ئەگەر كوڕەكەم ژن بێنێت و ژنەكەی بڵێت نامەوێ لەگەڵ دایكت بژیم دەبێت من چی بكەم؟ دەزانن سنوور بۆ ژنە تەنهاكان زۆر تۆقێنەرە؟ من وام، چارەنووسم یەكلایی نەبووەتەوە، من هەموو ساتێك نیگەرانی ئەوەم كە ڕۆژەكانی دواترم لە كام لای سنوور دەبم، هەر نائارامی و شەڕێك بۆ من وەكو مردنێكە”.

 كوڕەكەی ژینا وەكو كرێكاری سنووری كۆچبەر ئەگەری جێبەجێكردنی كارەكانی باخ و ئاودێری نییە، كارگەلێك كە ئەزموونی ژیانی ئێمە پیشان دەدات، كە تەنانەت سەرتر لە كارێكە كە باوكێك لەگەڵ كوڕەكانی جێبەجێی دەكەن. ئاودێری و كاروبارەكانی دیكەی باخ لە پاڵ قەیرانەكانی بەردەم بێوەژنێكی گەنج، دیاردەیەكی جیاواز لە هەڵواسراوی درێژخایەنی نییە، بەڵام تەنانەت دەرفەتی بیركردنەوە لەبارەی بارودۆخی ئاراییش ناهێنێتە ئاراوە. مرۆڤێكی هەڵواسراو، كە دەبێت بەبێ ئەوەی بەشوێنێک بەسترابێتەوە، هێز بە ڕووداوەكان بدات و خەبات بكات و بۆ مانەوەی خێزانی شەڕ بكات. هەمان هێزی شەڕكەرە كە مان و نەمانی خێزان بەو بەستراوەتەوە، لێرەدایە كە ژن هەمان ئەو نیوەچڵەیە كە لەسەر لێواری چەقۆی دووەمی “بوون” و “نەبوون” هەنگاو دەنێت. هەمان چالاكێك كە چالاكییەكانی نابیندرێت، بەڵام بەبێ ئەو بوونێك نالوێت. پیاوانی سەرسنوور لە نێوان “بوون” و ” نەبوون” لە هاتووچۆ دان، بەڵام ژنان بە هەڵواسراوی لەودان. ژن لە تانۆپۆیەك كە دروستكراوی هەمان هاتوچۆی ڕۆژانەیە بە هەڵواسراوی ماوەتەوە. نیوەچڵێكی بەتەواو مانایە، كە ئەبولقود (1991) لە نێوەچڵەكان مەبەستیەتی. لێرەدا دروستكراوی ” شوناس” لەژێر كاریگەری هەر گۆڕانێكی كۆمەڵایەتی، كولتووری، سیاسی و تەنانەت ئابووری دایە. لەسەر بنەمای ئاڕاستەی پۆست پێكهاتەگەرا ناتوانین هیچ سەرباشقەیەكی گشگیر و نەگۆڕ بۆ شوناس (خود و ئەویتر) لەبەرچاو بگرین. ئەویتر لە بارودۆخێكی مێژوویی، ئابووری، كۆمەڵایەتی و سیاسی تایبەت بە دانانی مەودا و لەسەر بنەمای جیاوازییەكان لەگەڵ “خود” بیچم دەگرێت. بۆیە شوناس، هەڵواسراو لە تانوپۆیەك لە بارودۆخی ئابووری و كۆمەڵایەتی دایە و بەتەواوی پەیوەندی بەم بابەتەوە هەیە، كە “ئەویتر” چلۆن دروست دەبێت. ئەویتر لە كۆمەڵگەی تاوتوێ كراو زیاتر لەوەی كە بەدیاریكراوی سنوورنشین نەبێت و ناوەندنیشین بێت، بەستراوەتەوە بە پەیوەندییەكەوە كە لەودا “ئەویترێك كە سنوورنشین نییە” لە پەیوەندی لەگەڵ دانیشتوانی ئەم ناوچەیە چەندە خۆی بە “خودی” دەزانێت و ئاماژە بەو پارامێترانە دەدات، كە ئەوان بە یەكتر دەبەستێتەوە. میوانی ناسنوورنشین ئەگەر جەخت لەسەر جیاوازییەكان بكاتەوە بۆ دانیشتوان ” ئەویتر”ە و ئەگەر جەخت لەسەر خاڵە هاوبەشەكان لە نێوان ئەوان بكات، باسێك لە ” ئەویتر” لە ئارادا نییە. بۆیە لەم بارودۆخە تایبەتە مێژوویی، سیاسی و كۆمەڵایەتییەدا دانیشتوانی ئەم ناوچانە “ئەویتری جێندەری” بە شێوەیەكی بەرچاو دروست نەكراوە. ژنان لەم ناوچانە بەرژەوەندی هاوبەشیان لەگەڵ پیاوان هەیە و هەست دەكەی لەم بارودۆخەدا دژیەكی بەرژەوەندی جێندەری بەرچاویان لە نێوان ئەوان بەرچاو ناكەوێت. ژنانی ئەم ناوچانە كێشەی بنەمایی دیكەیان هەیە، كە لەگەڵ پیاوان هاوبەشە و چارەسەركردنی كێشەی پیاوان بە مانای چارەسەركردنی بەشێك لە كێشەی ئەوانیشە.

 ئاسۆ ژنێكی سی و هەشت ساڵەی دانیشتووی فەرەج ئاوایە، كە دە ساڵ پێش ئێستا هاوسەری كۆچی دوایی كردووە و بارودۆخێك كە ڕووبەڕووی بووەتەوە هاوشێوەی بارودۆخی ژینایە ئەویش مێردەكەی لەدەستداوە و ڕۆڵی باوكی لەنێو خێزان لە ئەستۆیە و لە گوند و باخیش ڕۆڵی پیاوی ماڵ دەگێڕێت، ئاسۆ دەڵێت:

” من كاتێك خوالێخۆشبوو مێردم بوو هیچ كاتێك دەستم لە گێرفانی خۆمدا نەبوو. ئێستاش كە كوڕەكانم گەورەبوون، چەند مانگ چەند مانگ دەڕۆن بۆ كرێكاریی لە هەرێم. سووكایەتییە ئەگەر من داهاتی باخەكەیان پێ نەدەم. بە خوا تەنانەت قڕانێك لەو پارە نانێمە گیرفانی خۆم. ئەوانیش ئەزموونیان نییە، كە جارێك پارەیەك بنێننە گیرفانی من. لەبەر خۆیانەوە دەڵێن هەر شتێكی بووێت بە خۆمان دەڵێت. منیش كە هەزار ساڵ ناڵێم. پێشتر دەڕۆشتم گوێزم دەهێنا و كاكڵەكەیم دەردەهێنا كەمێك باش بوو گیرفانم بەتاڵ نەبوو. دوایی كوڕەكان گوتیان خەڵك لە پشت سەرمان قسە دەكەن پارەت دەوێ خۆمان پێت دەدەین ئیدی كار مەکە بۆ ئێمە ناخۆشە”.

 دروستكردنی سنوور

 سنوور چەمكێكی نەگۆڕ نییە. بەهەر ڕووداوێكی سیاسی و یان هەر دیاردەیەكی كولتووری یان كۆمەڵایەتی، تێگەیشتن لە سنوور بۆ خەڵك و تەنانەت چاودێران و بیرمەندان دەگۆڕێت. لەگەڵ هەر ڕێككەوتنامەیەكی سیاسی و لەگەڵ هەر دوژمن یان هاوپەیمان لەگەڵ سیاسەتمەدارانی دراوسێ، ژیانی ئابووری، كۆمەڵایەتی و كولتووری سنوورنشینیش دەگۆڕێت. هیچ شوێنێكی سەرزەمین بە ڕادەی ناوچە سنوورییەكان، لەژێر كاریگەریی ڕووداو و گۆڕانكارییەكاندا نین.

 مریەم دانیشتوانی گوندی تایە و بارودۆخێكی دارایی باشتری لە بەراورد لەگەڵ كۆی خەڵكی گوند هەیە، مێردەكەیشی یەكێك لە كرێكارانی كۆچبەری سنووری نییە و تەنها ڕۆڵی دایك و هاوسەری لە ئەستۆیە لەسەر ئەم بنەمایە كاتی پێویستی بۆ جێبەجێكردنی كاروباری كۆمەڵایەتی و خوێندنەوە هەیە ئەویش دەڵێت:

” جارێك یەكێك لە هاوڕێیەكانی مێردەكەم كە ئەسفەهانییە هات بۆ ماڵمان، لەبەرئەوەی مێردەكەم میوەی “بەهێ” گوند لە خەڵك دەكرێ و بەوانەی كە كارخانەیان هەیە دەفرۆشێت، پیاوی خاوەن كارخانە بە منی گوت بەهیچ شێوەیەك چاوەڕوانی ئەوە نەبوون خەڵكی ئێوە هەرچەندە خوێندەوارییەكی زۆریان نییە ئەوەندە ئاگایان لە مێژوو و سیاسەت و هەواڵی ڕۆژ هەبێت و وشیار بن. منیش پێم گوت ناچارین بەڕێز ناچار. ئێمە دەبێت هەمیشە یان خۆمان بسەلمێنین لەبەرئەوەی لەبواری زمانی و ئێتنیكی و ئایینزاییەوە جیاوازین یان دەبێت بزانین كە چ بەڵایەك بەسەرمان دێت، یان دەیانەوێـت چ سیاسەتێك بۆ ئێمەی خەڵكی سەرسنوور جێبەجێ بكەن. بەخوا هیچ شوێنێك بە ڕادەی ئێمە لە حەوادا نین. كوڕانی ئێمە نیوەی ساڵ لە كوردستانی عێراق دیار نییە كوێین”.

 كۆمەڵێك لە هۆكارەكانی جیهانی ئەمڕۆ، بەتایبەت لە چەند ساڵی ڕابردوو، بەستێنێكی هێناوەتە ئاراوە، كە دیسان دیاردەی سنوور بە سیمایەكی جیاوازتر دروست بكرێتەوە. هەرچەندە سنوور دروستكراوێكی مێژووییە، بەڵام بە شێوەیەكی ڕۆژانە دیسان دروست دەكرێتەوە. سنوورنشینی بابەتێكی ڕێژەییە كە گۆڕانی ئەو لەگەڵ گۆڕانكاریی كولتووری، كۆمەڵایەتی و گەشەكردنی پەیوەندییەكان، گواستنەوە و زۆر هۆكاری دیكە، بە شێوەیەكی بێكۆتایی درێژەی هەیە. ئەو ناوچانەی كە هەتا چەند ساڵ پێش خۆیان بە سنووری نەدەزانی، هەنووكە تێگەیشتن و پێناسەیەكی جیاوازیان لە خۆیان هەیە. میدیاكان هەموو ڕۆژێك سنووری بوونی ئەوان بە بیریان دێننەوە. كولتوور لەگەڵ هێماكانیان سنوورنشین بیر ئەوان دێننەوە و بە هۆی كاركردی هێمای سنوور بۆ كۆمەڵگە، هەموو ڕۆژێک “ئەویترەكان” و “ناخودییەكان” دەئافرێن. تابلۆكانی بەخێرهاتنی سەر ڕێگەكان، باسی سنوورنشینی دانیشتوانی ئەم ناوچانە دەكەن. بۆ ئەوەی بەم كارە سنوورنشینەكان بە هەڵواسراوی بهێڵنەوە. لە چەند دەیەی ڕابردوو خەڵكی تا فارس ئاوا و فەرەج ئاوا وەك ناوچە سنوورییەكان، بە هۆی بوونی مەدوایەكی زۆر لە خاڵە سنوورییەكان خۆیان بە سنوورنشین نەدەزانی. ئەوان بەڕادەی ئەمڕۆ لەژێر كاریگەری دیاردەی سنووردا نەبوون. هەرچەندە دیسان بە هەر ڕادەیەك كە لە سنوور مەودایان هەبێت كەمتر دەكەونە ژێر كاریگەرییەوە، بەڵام دیسانیش بە دانانی پاشگری سنووری لە پاڵ ژمارەیەك لە پارێزگاكان و گشتگیركردنی ئەم دیاردەیە، تەنانەت دوورترین ناوچەكانی “پارێزگا سنوورییەكان” خۆیان بە سنوورنشین دەزانن، لەبەرئەوەی لەو پەیوەندیانەی كە لەگەڵ ناوەندنشینەكان هەیانە كوردستان بەتەواوی سنوورە. كرێكارانی سنوور و كۆچبەر و كۆڵبەر پێشتر بەرتەسك ببووەوە بە هەمان قەڵەمڕەوی سفری سنوور، بەڵام ئەمڕۆ دیاردەی دروستكراوی سنوور، زیاتر لە پێشوو لەم سێ گوندە، باوە. باسەكانی هایدیگەر لەبارەی كاتمەندی و شوێنمەندی دازاین و ئەوەی كە هایدیگەر بە “گوزارشتی دازاین لە ڕۆژانەی ئەودا” ناوی دێنێت، لە ناوچەی توێژینەوەی ئێمە بەباشی هەست پێكراو و شیاوی تێگەیشتنە. ئەوەی كە ئەگەر “تێگەیشتنی بنەمایی و سەرەتایی لە كردار و گوتاری ڕۆژانە، كە تاكەكان خۆیان ئەو پشت گوێ دەخەن و ئەگەر بە بیر ئەوان بێتەوە ئەو دەناسنەوە” (دریفۆس و ڕابینۆ 1392: 51) سەرنجی پێبدرێت، دەتوانین شیكارییەكی جیاواز و ڕوونتر دەستەبەر بكرێت. گرنگی ڕۆژانەبوون لە توێژینەوە چ لە ڕوانگەی پێكهاتەگەرایی و چ پۆست پێكهاتەگەرایی شیاوی ئینكاركردن نییە. چ بە پەیڕەوی لە پێكهاتەگەراكان لە “دوبارە بوونەوە”ی ڕۆژانە قسە بكەین و لە باسی سوژە بوون و هۆكاربوونی كردەگەرایانی پانتایی ڕۆژانە قسە بكەین، “ژیانی ڕۆژانە سەرەكیترین قەڵەمڕەوی بەرهەمهێنانی مانایە. قەڵەمڕەوێك كە لەودا تواناییە تاكەكەسی و جەمعییەكان دروست دەكرێت” (لاجوردی،ن 1388: 27). لەسەر ئەم بنەمایە هەوڵ دەدرێت بۆ ئەوەی لە ڕۆژانە بوونی خەڵكی گوند بە گوزارشتی هایدیگەری ئەو لە هەوڵدان بۆ تێگەیشتنی دیاردەناسانە ئامادەییمان هەبێت و لەلایەكی دیكەوە وەك ئەنتروپۆلۆژیا كە لەپێشتربوون بۆ مەیدانە، دەبێت ڕۆژ و شەوانی زۆرتر لە مەیدانی توێژینەوەدا بین.

لەو ساڵانەی كە ئێمە لە مەیدانی خوێندنەوە دوور بووین، گۆڕانكاریی قووڵ لە ژیانی ڕۆژانەی ژنان و پیاوانی ئەم سێ گوندەدا ڕوویداوە. خەڵكی گوند لە شەوانی دوورودرێژی پاییز و زستان زۆرتر نایانەوێت تەنها بن و تەنها نابن یان بۆ شەونشینی دەڕۆن یان شەونشینی لەماڵیان دەبێت. ئەم شەونشینیانە جیاوازە لەگەڵ ئەو میوانیانەدا كە لە شار ئەزموون دەكرێت. شەونشینییەكان كەشێكی شیاو بۆ توێژینەوەی ئێمە لەبارەی سنوورنشینی بوو. زۆربەی ئەو باسانەی كە لەم شەوە دوورودرێژانەی پاییز باس دەكرا لەو شتانە بوو، كە دانیشتوان كەمتر بیریان لێ كردبووەوە. لێرەدا سنوورنشینی لەو شتانە بوو، كە بەسەر ئەواندا سەپا بوو. زۆربەیان بە سەرسووڕمانەوە دەیانپرسی: “مەگەر ئێمەش سنوورنشینین؟” زۆربەی ئەوانیش كە وا هەست دەكرا پێشتر بیریان لەم پرسە نەكردبووەوە و ڕەنگە لە بنەماوە دەرفەتی ئەوەیان نەبوو بیری لێ بكەنەوە بۆ ئەوەی پیشان بدەن لەوانیتر خوێندەوارترن بە شێوەیەكی گاڵتەئامێز ڕوو بەوانیتر دەیانگوت: “كەوایە چی كاكە وا بیر دەكەیتەوە تارانیت؟ ئەم هەمووە دەڵێن پارێزگاری سنووری كوردستان، نەتبیستووە؟” چ لە باسەكانی “ژن بوون” و چ ” سنوورنشینی”، ئێمە لە ژیانی ڕۆژانەی ئەوان خاڵگەلێكی تاریكمان بیریان هێنایەوە، كە لەسەر بنەمای كۆمەڵەیەك لە “شێوە خووەكان” (بە تەعبیری بۆردیو) هیچ كات بە پێویستیان نەزانیبوو بیری لێ بكەنەوە. ئێمە لەم پەیوەندییە هاتووچۆیەدا، چ لە لای خۆمان و چ لەلای ئەوان، هەستمان بە گۆڕان دەكرد. هەر وێناكردنێك كە بۆ ئێمە پێشتر لەبارەی سنوورنشینی و ژنانی سەرسنوور لەسەر بنەمای توێژینەوەكانی پێشوو، بیچمی گرتبوو یەك بە یەك تووشی گۆڕانكاری دەبوون و ئەمە تەنها تایبەتی ئێمە نەبوو، بەڵكو ئەوانەش چاوپێكەوتنیان لەگەڵ كرا دانیان بەوەدا دەنا، كە ڕوانگەیان گۆڕانی بەسەر هاتووە. ئارامی و بێجووڵەییان هیچ نیشانەیەك لە سنوورنشین بوونی ئەوانی نییە. ئێمە بە توێژینەوەی خۆمان، وەكو زۆربەی هێماكان و نیشانەگەلێك كە پێداگیرین ئەوان بە سنووری دروستكراو دەكەن، بە جۆرێكی دیكە سنوور و هەڵواسراوبوونی تایبەتی ئەوان دروست بكەینەوە. هەرچەندە لە بەراورد لەگەڵ چەند ساڵی دوایی سنوورنشینی بە “بوونی” ئەوان نزیكتر لە پێشووە لە ساڵانی ڕابردوو سنوورەكانی سنوورنشینی ئەوەندە بەرفراوان نەببوو. بەپێی خواست و پێویستی ژیانی مۆدێرن كۆمەڵگە و حكومەت بۆ پێشخستنی ئامانجەكانی خۆی، پانتایی سنوورنشینیان زیاتر لە پێشوو بەرفراوان كردووە.

كێوستان بێوەژنێكە كە نەخۆشی گورچیلەی هەیە و كوڕەكانی تێچوونی دەرمانەكەی دەدەن، لەم بارەیەوە دەڵێت:

” پێم خۆشە بمرم و كوڕەكەم نەڕوات بۆ كۆڵبەری. ڕەنگە ئەگەر نەخۆش نەبام ناچار نەبوو بۆ پارەی زیاتر گیانی بخاتە مەترسی و بڕوات. من بە هیچ شێوەیەك ئاگادار نەبووم ساڵێك دەبێ دەڕوا. من بەم نزیكانە زانیم. هەموو شەوێك خەون دەبینم بە كوڕەكەمەوە تیر لێیداوە و من ناتوانم كارێكی بۆ بكەم. لە خەوا دەقیژێنم و هاوار دەكەم. هەتا چەند ساڵ پێش نەك كوڕەكانی من، كە هیچ كەسێك ڕۆحیشی ئاگادار نەبوو، كە دەتوانێت كۆڵبەری بكات. لەبەرئەوەی پێشتر خەڵك ئەوەندە پەیوەندییان لەگەڵ دەرەوەی گوندەكەیان نەبوو و لانی زۆر مانگێک جارێک دەڕۆشتن هەتا شاری نزیكیان بۆ كڕینی پێویستی خێزانەكەیان. بەڵام ئێستا مرۆڤەكان ئارام و قەراریان لێ بڕاوە  نابەسترێن بە هیچ كوێوە، یەكێكیان ئەم كوڕەی منە. سەردەمەكە سەردەمێكی دیكەیە، من هەتا پێش ئەوەی كوڕەكەم بڕوات بۆ كۆڵبەری بە هیچ شێوەیەك خۆم بە سنوورنشین نەدەزانی، سنوورم بە هەمان مەریوان و نۆدشە و بانە و ئەم جۆرە شوێنانە دەزانی”.

 

 تابۆی سنوور

 سنوور “تابۆ”یە، تابۆیەكە كە سنوورنشینەكان دەكاتە “ئەویتر” و ناخودی. سنوور هەمان دیاردەیە كە “ڕێككاریی بەردەوامی ڕۆژانە”ی بابەتی بۆچوونی مێری داگلاس (1966) تێك دەدات. هەمان ئەو شتەیە كە “بەرگەنەگری خوو” بۆ ئێمە ئاشكرا دەكات و ئەم دەرچوونە لە بارودۆخی “ئاسایی” لە ڕاستیدا لەگەڵ چەمكی “ئەویتر بوون” لە پەیوەندی دایە. ئەگەر ئێمە لە دانیشتوانی شوێنیكین كە دەمانەوێت خوێندنەوە لەبارەیەوە بكەین، بەڵام بەمەشەوە، ڕەفتاری ئەوان لەگەڵ كەسانێك كە بۆ یەكەمین جار دەبینن، بە باشی لێ تێدەگەین. دانیشتوانی ئەم سێ گوندە، لەگەڵ كەسانی بێگانە وەها ڕەفتار دەكەن كە بەڕاستی هەست دەکەی ئەوان (كەسانی نامۆ) لە هەمان شوێن لەدایكبوون. لێرەدا بە سەختی دەتوانین لە “دوور” بوونی مەبەستی مارگرێت مید و گریگوری بیتسۆن، قسە بكەین. هەموو شتێك لە “نزیكی” یەكی نامۆ لەگەڵ ئەوان دایە. هیچ سنوورێك لە نێوان جیهانی ژیانی ئەوان و ئەوانیتر نییە. “ئەویتر” لەلای ئەم خەڵكە، بوونەوەرێكی نەناسراوی نەبوونی جێگەی متمانە نییە، كە دەبێت “دووری” لەو بگیریت. چۆنیەتی دروستكردنی “ئەویتر” دەربڕینی هێماییە، كە بەو دەتوانین دەستمان بە تێگەیشتن لە سنوور لەم ناوچانە ڕابگات. دروستكردنێكی دیكە لەم ناوچانە زۆر جیاوازە. “ئەویتر” هەتا كاتێك خۆی نەخاتە بەرامبەر ئەوانەوە “خودی” لەبەرچاو ناگیریت. “ئەویتر بوون” چەمكێكی ڕێژەییە كە بەتەواوی بەستراوەتەوە بە پەیوەندییەكەوە، كە بێگانە لە پەیوەندی لەگەڵ ئەوان بیچم دەدات. لەلایەكی دیكەوە بەڕای ئێمە پەیوەندییەكی نزیك لەنێوان “ئەویتر” و “سنوور” لەم ناوچەدا هەیە. بەهەمان شێوە كە گوترا كورتەمێژووی دروستكردنی چەمكی سنوور لەم ناوچە، هەوراز و نشێوی زۆری تێپەڕكردووە. دروستكردنی كۆمەڵایەتی سنوور ناتوانێت بەدوور لە چێندراوی كولتووری ئارایی درێژە بە خۆی بدات. میدیا و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان كە بوونیان بەستراوە بەم ڕەوتەیەوە، هەر یەك بە شێوەیەكی تابۆیی كە كۆمەڵگەی ناوەندنشین دەئافرێنن بۆ ئەوەی “ڕێككاری بەردەوامی ڕۆژانە” بپارێزێت، دەشكێنن و ناكاركردی دەكەن. ئەوان مانای هێماكان دەڕوخێنن و خۆیان هێما دەئافرێنن. هەندێ كات لە سیمای ناسیۆنالیزمی نەتەوەیی كوردی بەدەردەكەون و سنوورەكان بە نادادپەروەرانە دەزانن و هەندێ كات لە چوارچێوەی فیكری جیهان نیشتمانی و ڕەتكردنەوەی هەر جۆرە سنووردانانێك بەدەر دەكەون. سنوورەكانیش بەهەمان شێواز بە لاوازكردنی چاودێری كۆمەڵایەتی و تەنانەت هەندێ كات هاوبەندی كۆمەڵایەتی، بێكاریگەر دەبن و لە حاڵەتی تابۆ دێنەدەر. ڕۆشتنی دیاردەیەك بۆ نێو “ڕێككاریی ڕۆژانە” ژیان بەرهەمی كۆمەڵێك لە بگۆڕەكان و پەیوەندیی ئاڵۆزە، كە لە ڕەوتێكدا بەدی دێت و بانگەشەی شرۆڤەی پۆزیتیڤێستی ئەم بگۆڕانە و ڕەوتی ئارایی هەتا ئێستا چارەسەر نەكراوە، لەبەرئەوەی هەمیشە مانای نەماوە لەبەرئەوەی ئەم دیاردەیە ڕەوتێكە كە نە جارێك ڕوودەدات و نە مانای ئەو هەمیشە یەكسان دەبێت. هەرچەندە ناسیۆنالیزم خۆی بەهێزكەری دەسەڵاتی هێمایی سنوورەكانە، بەڵام بەهۆی بوونی هەستی ناسیۆنالیستی “كوردبوون” كە لەم ناوچەیە بەئاشكرا بەچاو دەبیندرێت و بەر گوێ دەكەوێت، ڕەوتی ناسیۆنالیزم لە دروستكردنی سنوورەكان و بەردەوامی ئەو، بەو جۆرەی كە وێژمانی زاڵ دەیەوێت لەم ناوچەدا ڕۆڵی پێچەوانەی پەیدا كردووە و لە هەوڵی لادانی سنوورە ئاراییەكان لە كوردستانە، بەمەشەوە، ئەم وێژمانەش سنووری تابۆ بوون تێپەڕناكات، لەبەرئەوەی كە تەنها سنووری نوێ دەئافرێنێت. سنوور، دەسەڵاتێكی هێماییە، كە بە هۆی ئێنتزاعی بوونیەوە، ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ هەژموونی ئەو ئاڵۆز و دژوارە، بەڵام لە ئەنجامدا تێپەڕبوونی مێژوویی كوردەكان، چالاكانی بابەتی تاوتوێ كردن وەك بەشێك لەم ڕەوتە مێژووییە، لەو باوەڕەدان كە ئامانجی ناسیۆنالیزمی كوردی ڕێگەیەكە بۆ ئەوەی ناوەندنشینەكان، ئەو لەژێر ناوێكی دیكەی سنوورنشین پێناسە بكەن و لەسەر ئەم بنەمایە لەم بارودۆخەدا پێیان باشە لە شوناسێكی فرەپارچە بژین و كاتێک كە پرسیار لە ئافراندنی سنوورە سیاسییە نوێیەكان دەكرێت هەمیشە تابۆی سنوور دوادەكەویت و بە شێوەیەك قسە دەكرێت، كە ئەو كات سنوور ئەو شتە نییە كە ئەمڕۆ هەیە و لە سەر ئەم بنەمایە بەرەو پێشوازیی ژینگەیەکی وەها ڕۆشتوون و لەو باوەڕەدان كە سنوورەكان لە حاڵی دەرچوون لە حاڵەتی تابۆیی خۆیاندان و سنوورنشینەكان لە حاڵەتی “ئەم یان ئەو” كە پیش لەم لەگەڵ سنوورەكان دروست دەبوو دەرچوون. ئەوان وا بیر دەكەنەوە سنوورە ئاراییەكان ژیانی خۆیان لە دەست داوە.

 مینو دایەنی دایەنگەی گوندی تاكە دەرچووی كۆمەڵناسییە لەو بارەیەوە دەڵێت: ” لێرە كەسێك كە پێشتر خۆی بە ئێرانی دەزانی لەلایەن هاوزمانەكانییەوە بەوە تۆمەتبار دەكرا، كە سیخۆرە، ئەگەریش نەیدەزانی لەلایەن خەڵكێكەوە كە خەڵكی كوردستان نییە بە جوداییخواز دەزانرا. من خۆم هەتا چەند ساڵ پێش لەنێوان بەرزەخی بوون و نەبووندا بووم، لەبەرئەوەی سنوور زۆر دیاردەیەكی دەست نیشانگەر دەهاتەبەرچاو. بەڵام ئێستا زۆربەی براكانم لێرە نین، لەوبەرن. منیش بارودۆخم باشە دەڕۆم و زۆركەس وەكو منیش گرفتاری ئەم پرسە بوون و چارەنووسی خۆیان یەكلایی كردۆتەوە و لە جیاتی ئەم یان ئەو بوون یان هیچ یەكیان هەڵدەبژێرن و بەتەواوی بۆیان گرنگ نییە و خۆیان بە جیهان نیشتمانی دەزانن و یان هۆیەك نابینەوە بۆ ئەم یان ئەو شوناس نرخێكی تایبەت بدەن”.

چیمەنیش باسی كچە جوانەكەی دەكات كچێكی 23 ساڵە كە ئەوانی بەجێهێشتووە و ڕۆشتۆتە نێو حیزبی “پارتی ئازادی كوردستان” پاك لەوبەر سنوورەكان لە هەرێمی كوردستان و ئەو دەڵێت:

” سەرەتا بە لای هەر كەسێكدا تێپەڕ دەبووم هەستم دەكرد لەبارەی من و كچەكەمەوە قسە دەكەن. واتە بیرم نەدەكردەوە دڵنیا بووم كە ئێستا دەڵێن چارەڕەشە، ئیدی چۆن دوای هەڵهاتنی كچەكەی سەر هەڵدەبڕێ. بەڵام ئێستا دەڵێم مەگەر كاتێك كچێك دەڕوات بۆ شارێكی دیكە لە نێو هەمان سنوور، كەسێك دەتوانێت شتێك بڵێت؟ باشە چ جیاوازییەك هەیە كچەكەم هێشتا لەنێو سنووری هاوزمان و هاوكولتوورەكانی خۆی دایە. ئەو ژیانی ئەوێی پێخۆشبوو جا چ كێشەیەكی هەیە. ئێستا نیگای خەڵكیش گۆڕاوە لە بەراورد لەگەڵ چەند ساڵ پێش كە كچەكەم ڕۆشتبوو. خەڵك بە هیچ شێوەیەك ئیدی سنووریان بۆ گرنگ نییە. من بیستوومە زۆربەی وڵاتان سنووریان نییە و هەموویان دەتوانن بە ئاسانی بڕۆنە نێو ولاتێكی دیكەوە، چۆن دەتەوێت لە شارێكەوە بۆ شارێكی دیكە بڕۆی”.

 

ڕزگاركردنێكی مۆسیۆنێرانە

 بارودۆخی گوندی فارس ئاوا جیاوازە لە فەرەج ئاوا، خانووەكان نوێ، ئێمكانیاتی خۆشگوەرانی زۆرتر و بە گشتی و بە ڕای خۆیان بارودۆخێكی كولتووری باشتریان هەیە. لەگەڵ گۆڕینی بارودۆخی كۆمەڵایەتی و ئابووری خێزانەكان و پیاوان، بارودۆخی ژنانیش دەگۆڕێت. زۆربەی پیاوانی فارس ئاوا سەرقاڵی كاری بازرگانی وشكەن و بارودۆخێكی ئابووری شیاویان هەیە و بەپێی ئەوەش، ژنانی ئەوانیش قازانجێك لەم ئیمتیازانە دەكەن و لە بەراورد لەگەڵ ژنانی فەرەج ئاوا بارودۆخێكی ئابووری باشتر ئەزموون دەكەن. كە پاییز دادێت هەتا وەرزی بەهار ژنانی فەرەج ئاوا سەرقاڵی شكاندنی گوێز و بە كاكڵەكردن بۆ بازرگانانی فارس ئاوان. هەرچەندە ژمارەیەك لە ژنانی فارس ئاواش هەندێ كات سەرقاڵی ئەم كارەن، بەڵام چۆنایەتی و چەند و چۆنی كارەكە زۆر جیاوازتر لە فەرەج ئاوایە. ژنانی فەرەج ئاوا بۆ یارمەتیدانی شووەكانیان لە دابینكردنی بژیوی ژیانی خێزان كار دەكەن لە كاتیێكدا كە ژنانی فارس ئاوا بۆ سەربەخۆبوونی دارایی هەوڵ دەدەن.

 لە دوورەوە گوێم لە دەنگی شكاندنی گوێزە و ئارام ئارام بۆنی كەمكۆڵەكانیش دەدا لە لووتم. لەو ژنانە نزیك دەبمەوە كە لە دەوری تەپە گوێزەكان دانیشتوون. ئەوان ئێمە دەناسن و ئێمەش تا ڕادەیەك ئەوان دەناسین. یەكێك لەوان خەڵكی فارس ئاوایە كە بۆ یارمەتی خزم و كەسی فەرەج ئاوای بۆ ئێرە هاتووە. خەڵكی فەرەج ئاوا و فارس ئاوا كە دانیشتوانی گوندی تا بەوان دەڵێن “شولانی” هەمان دانیشتوانی گوندی تان كە لە نزیكی باخەكانیان و پشت كێوی “شولان” نیشتەجێبوون. گرووپێك لە بەشی خوارەووتر كە دواتر ناو نرا فەرەج ئاوا نیشتەجێبوون و گرووپێكی دیكەش لە بەشی سەرەووتر و ناسراو بە فارس ئاوا نیشتەجێ بوون. ژنی فارس ئاوایی زێرێكی زۆری بە خۆیدا هەڵواسیوە ڕواڵەتێكی ڕازاوەی هەبوو و زۆر سەرحاڵ بوو و هەوڵی دەدا لە پەیوەندی دروستكردن باشتر لە ژنانی دیكە بێت. هەتا كەسێك دەیویست قسە بكات باسی درێژە پێدەدا و لە درێژەی قسەكانیدا دەیگوت:

” دەبێت ژن دەستی لە گیرفانی خۆیدا بێت هەتا كەی بە پیاوەكەت بڵێی یەك قڕان بدە و دوو قڕان بدە. بەخوا من ئەم هەموو زێڕەم خۆم كڕیومە، كاتێك خۆم دەتوانم چ پێویستم بە پیاوە”.

 ژنی فەرەج ئاوایی كە براژنی بوو ڕووی لەو كرد و گوتی:

” ڕوناك لە تێریی قسە مەكە خوشكم، ماشەڵڵا ئێوە دەستتان دەگاتە دەمتان. ئێمە چی بكەین كە ئەمڕۆ بۆ سبەینێ قەرز دەكەین سبەینێ بۆ دووبەیانی. بەڕات هەر ئەم برایەت ئەگەر بڕوا كۆڵبەری بكات و من لە جیاتی ئەوەی لە خەرجی ماڵ یارمەتی بدەم، بیدەمە زێڕ و بیكەمە ملم تەڵاقم نادات بە سێ منداڵەوە؟ بەخوا خۆیشی شتێك نەڵێ خەڵك ئەوەندە دەڵێن ئەمە ژن نییە تۆ خەریك چارەڕەشیت و ئەویش زێڕ بكاتە ملی كە ئیدی ئەویش….”

كاتێك كە تەنانەت بۆ دوو شوێن هەتا ئەم ڕادە نزیك بە یەكتر چ لە بواری كات و شوێنەوە و لە گۆڕەپانی كولتووری هاوبەش، ناكرێت ڕێگاچارەیەك پێشنیار بكرێت، ئایا باسكردن لە ” ڕزگاركردنی موسیۆنێرانە” دەتوانێت ڕێگەچارە بێت؟

 واقیعی بوونی كێشەی ژنان و بارۆدخی ناجێگیریان لە زۆربەی بوارەكان بابەتێكی ڕوون و ئاشكرایە. بەمەشەوە لەیلا ئەبولقود ئەنتروپۆلۆژیستی ئەمریكی ـ فەلەستینی لەو باوەڕەدایە كە “ڕوانگە فمێنیستییەكان نەیانتوانیوە خۆیان ئەوەندە لە باوەڕی ڕەها (تەنانەت جۆرێ خۆشباوەڕ و وەهمی) لە ئاست هێڵی گشتی گەشەكردنی فەیلەسوفانی ڕۆشنگەری ئەورووپا و لە ئاست چەمكگەلێك وەكو “پێشكەوتن” و ” نوێخوازی” جیا بكەنەوە. باوەڕێكی وەها لەم گرووپەدا و لە مانای گشتیتری، لە لای زۆربەی ڕۆشنبیرانی ئەم وڵاتانە، ڕێگە لەوە دەگرێت كە بتوانن بە نیگایەكی قووڵی ئەنتروپۆلۆژپانە و لە ناوەوە، ژیان و فیكری ژنان لە لای توێژەكانی خەڵك و بە دوور لە ژینگەی بژاردەكان درك بكەن” (فكوهی 1399: 96). چەندین ساڵ ئەزموونی ژیان لە هەورامان گرنگترین زانیارییە، كە توێژەرانێك وەكو ئێمە لە بواری ئەنتروپۆلۆژیا دەتوانن هەیانبێت. گیرتێز (1983) لەو باوەڕەدایە كە “زانست هەمیشە خۆجێییە” و هیوادارین ئێمە هەڵگری بەشێك لەم زانستە بین. هەر كەسێكی ناخۆجێی كە دێتە نێو هەورامانەوە یا شەیدای ژیانی سادە و پڕ لە شادی و ئارامی ئەو دەبێت یان گیرۆدەی ڕۆژگاری سەخت و خەڵكی زەحمەتكێشی ئەو دەبێت. ئێمە خۆجێیەكانی ئەوێ وەكو بەنبازەكان لەسەر هەڵدێری تووڕەیی و ئاشتین و لە هەوڵ داین گرفتاری ئەو داوە نەبین كە ئەبولقود هوشداری داوە. ئێمە بەیانی دڵڕفێن، پێكەنینی منداڵەكان، چایی سەر خەڵوز و دیمەنە بێوێنەكانی هەورامان دەبینین، بەڵام هەورامان تەنها بەوە نازانین، ئێمە دەستی پینەبەستووی ژنانی ئەوێش دەبینین و دیسان دەزانین مانا لە هەورامان هەمووی ئەمە نییە. ژنانی ئەم سێ گوندە دەتوانن بەشێك لە مانای دروستكراو لە هەورامان هەمدیس نوێنی بكەنەوە. ئەوان واقعیەتی ڕەهای سەركوت و هەڵاواردنی پیاوەكانیشیانن. ئەوان لە “هەڵاواردنی پێكەوەیی”دا بەندن، كە بەبێ لەبەرچاوگرتنی پیاوان و هەڵاواردنی تایبەتی ئەوان، چارەسەر ناكرێن. ژنانی ئێرە جیاواز لەو ژنانەن زۆربەی بیرمەندانی فمێنیست باسیان دەكەن. ئێنتەر سێكشنالیتی چەمكێكی یارمەتیدەرە بۆ تێگەیشتن لە هەڵاواردە فرەڕەهەندەكان كە ژنانی سنوورنشینی هەورامی ڕووبەڕووی بوونەتەوە. ژنی سنوورنشین لە بارودۆخی ئارایی پێویستی بە “ڕزگاركردن” لە دەستی پیاوان نییە لەبەرئەوەی ڕزگاركردنی ئەو لە گرەوی ڕزگاركردنی پیاوان دایە. لێرەدا ژنان جیا لە هەڵاواردە تایبەتەكانی “ژن بوون”، سنوورنشینگەلێكن كە تەنانەت بۆ وەرگرتنی مافی سەرەتایی خۆیان ناتوانن داواكارییان هەبێت، لەبەرئەوەی بە تێكدانی ئاسایشی نەتەوەیی، جواداییخوازیی و تۆمەتگەلێكی لەو چەشنە تۆمەتبار دەكرێن. سنورنشینگەلێك كە هەموو ڕۆژێك پەیكەری بێ گیانی كوڕان، باوك و مێردی كۆڵبەریان بە شێوەیەك لەباوش دەگرن، هەست دەكەی دوایین باوەشە. سنوورنشینگەلێك گرفتاری قەیرانی بەردەوامن، كە نازناوگەلێك وەكو “سنوورنشینانی ئازا” ئازاریان چارەسەر ناكات.

 بەرپرسی تەندروستی دوو گوندی فارس ئاوا و فەرەج ئاوا ژنێكە لە دانیشتوانی ئەوێ. سەردانی دەكەین. دووگیانە و بە سەختی دەجووڵێت. “ژن بوون” دیاردەیەكی سەیرە. ڕۆژین دەڵێت:

” من ژنێكی دامەزراو و دووگیانم، بە ڕای ئێوە من لەگەڵ پیاوێكی دامەزراو كە هیچ بەرپرسیاریەتییەكی لەبەرامبەر ماڵدا نییە شیاو بەراورد كردنم. ئێوە بە من بڵێن بەڕاستی شیاوی بەراوردكردنە؟ سەرەتا مێردەكەم زۆر یارمەتی دەدام بەڵام ئەوەندە ئەم و ئەو قسەیان كرد ئێستا ئەگەر خۆیشی بیەوێت ناتوانێت یارمەتیم بدات. هەرچەندە بە گشتی بۆ من بارودۆخەكە كەمێك باشترە لەبەرئەوەی لە دواییدا مێردەكەم لەلامە. هەموو ئەو ژنانەی كە لێرە دەیانبینی دایكن، منداڵی وردیان هەیە، جیا لە هەموو كارەكانی دیكە كە هەیانە باخداریشن لەبەرئەوەی مێردەكانیان بۆ تێپەڕكردنی ژیان چەندین مانگ دوور لە گوند كار دەكەن و لێرە نین”.

 بۆچوونی لەبارەی سنوورنشینی ژنان دەپرسین و وەڵام دەداتەوە:

“ژن ژنە، ئەم گوندەی ئێمە ببینن كام ژن توانیویەتی ببێتە كەسێك بۆ خۆی. پیاوەكانیش نابنە شتێك چ بگات بە ژنەكان. من ماڵمان لە یەزد بوو كاتێك بۆ قوتابخانە دەڕۆشتم لێرە كچەكان لە پۆلی حەوتەوە دەبێت نیگەرانی ئەوە بن ئایا ئەمساڵ قوتابخانە بۆ كچان هەیە یان نییە. تێكەڵە یان نییە. ئەگەر تێكەڵە ئایا باوكیان ئیزنیان دەدات؟! لە دواییدا هاوسەرگیری پێش ئەوەی بتوانی بڕۆی بۆ دواناوەندی. ژنی شاری بارودۆخێكی باشتری نییە، بەڵام باشە لانیكەم باشتر لە ژنەكانی ئێرەن، چی بڵێم دەبێت ژن بیت و لێرەدا بژیت بۆ ئەوەی تێبگەی چ خەبەرە”؟

 دەرئەنجام

مارسل موس لە ژێرناوی “دیاردەی ڕەهای كۆمەڵایەتی” پیشانی دا، كە دەتوانین لە هەر دیاردەیەكی كۆمەڵایەتی، شوێن پێیەك لە هەموو دامەزراوە ئایینی، یاسایی، ئاكاری و ئابووری ببینینەوە. بەم شێوە دیاردەی كۆمەڵایەتی “سنوور” و ” سنوورنشینی”یش لە ژینگەیەكی لێوانلێو لە هۆكاری جۆراوجۆر لە ئارادایە و جیاواز زانینی بەشێك لەم پێكهاتە كۆمەڵایەتییە و دانە پاڵی هۆكاری تایبەت بۆ دیاردەی ئاماژەپێدراو، بە جۆرێك داڵەنگاندن دێتە ئەژمار. لەبەرئەوەی جیا لە پرسی سنوورنشینی، لە بنەماوە دەستڕاگەیشتن بە هەموو هۆكارەكانی كردار و مانای ڕەها، بانگەشەیەكی زێدەڕۆیانەیە، لەبەرئەوەی دەستنیشان نەكردنی مانا هەمیشە ئەم ئەگەرە لە توێژەران دەستێنێت و پرسی سنوورنشینی دیاردەیەكی لەو چەشنەیە و تەنانەت وا هەست دەكرێت ئاڵۆزییەكی زۆرتر لە ئارا دایە. لەسەر ئەم بنەمایە دەتوانین هیوادار بین، كە بتوانین كڵاوڕۆژنە گەلێك بۆ ئاسۆی مانایی نەناسراوی ژنانی ئەم ناوچە بكەینەوە. ژنانی سنوورنشین لەم سێ گوندەی تاوتوێ كراوی هەورامان لە تانۆپۆی هۆكارگەلێكدا دەژین كە جیاكردنەوەی باسەكانی پەیوەندیدار بە ژنان لەگەڵ باسی تایبەتی پیاوان، لانیكەم لەم ناوچەی كار بەهەڵە دێتە بەرچاوان و لە زۆربەی كاتەكان ئەنجامی ناشیاوی لێدەكەوێتەوە. ژنانی تاوتوێكراو لەم توێژینەوەیە ڕووبەڕووی هەندێ قەیران بوونەتەوە كە یەكترپۆشینی زۆریان لەگەڵ قەیرانەكانی پیاواندا هەیە. ئەوە پیاوانن دەتوانن نەك تەنها باوك، براكان، مێرد و كوڕانی ئەوان بن، بەڵكو تەنانەت پیاوانی دیكەی گوندیشش پەیوەندییان بە قەیرانەكانی ئەوانەوە هەیە. لێرەدا ژن ژیانێكی سەربەخۆی نەبووە و نییە. هەرچەندە لە چەند ساڵی دواییدا دەتوانین بانگەشەی ئەوە بكەین كە بە ڕادەیەكی كەم ژنان توانیویانە سەربەخۆیی ڕێژەی لە بوارە جیاوازەكان بەدەست بێنن، بەڵام ئەم سەربەخۆییەش بە جۆرێكە بەستراوەتەوە بە پیاوانی ئەوانەوە. ژنان لە نێو دەستی هەڵاواردنی تێكەڵ بە بەندكردن دان، كە بەبێ ناسینی ئەم هەڵاواردنە ئەگەری بینینەوەی ڕێگاچارە نییە. ژنان لەم توێژینەوەدا جیا لە هەڵاواردنە تایبەتەكانی “ژن بوون” تووشی ئەو هەڵاواردنانەنش دەبن كە لەدژی پیاوانیان ئەنجام دەدرێت و هەتا كاتێك ئەم هەڵاواردنانە هەیە بە لاوەنانی ئەم پرسە تەنها قسەكردن لە كێشەی ژنان بابەتێكی بێ سوودە. چارەسەركردنی “ئەویتری سنوورنشین” لەم ناوچە بە مانای چارەسەركردنی ژمارەیەكی زۆر لە ئەوانیترە، كە دەرئەنجامی هەمان ئەویترە.

 ئەنجامەكانی ئەم توێژینەوە پیشانی دەدات زۆربەی ژنانی ئەم ناوچەی هەورامانە، بەبێ ئامادەبوونی پیاوانی خێزان، باری ژیان بە هۆی بوونی تابۆی سنوور و تابۆی ژن بوونەوە، سەختتر لەوەی كە وێنادەكرێت بەشان هەڵدەگرن، بەڵام ئەمە بەو مانایە نییە، كە پیاوانی خێزان لە بارودۆخێكی باشتردا دەژین بەڵكو بارودۆخی ئارایی بۆ هەموو ئەندامانی خێزان بە شێوەیەكی بەردەوام قەیران خوڵقێنە و لە بارودۆخێكی وەهادا لە هەوڵی “ڕزگار كردنی ژنان”، بارودۆخەكە ئالۆزتر دەكات، لەبەرئەوەی كە “سەرووگێڕانەوەكان” ناتوانن لە بارودۆخی ئارایی ژنانی ئەم ناوچە تێبگەن و پێویستی بە كۆمەڵێك هەوڵی فرەچەشن بۆ چارەسەركردنی كێشە تایبەتەكانی ژنانی ئەم ناوچە هەیە. ئەوەی گوترا پیشان دەدات “تابۆبوونی سنوور” ئەنتی تزێكی دیاریكراو لەگەڵ “تابۆبوونی ژن” هەیە، كە بە شكاندنی ” تابۆی سنوور” و گۆڕینی پەیوەندی “خودی” و ” ئەویتر” بە جۆرێك “ژن بوون” وەك “ئەویتری جێندەری” بە شێوەیەكی جیاواز لە ڕابردوو دروست دەكرێت و بە كرداری جیاوازی ژنان لەم ناوچە پێویستی زۆرتر بە چارەسەركردنی كێشەی ژنانی هەست دەكرێت و ژنان و كێشەی ئەوان لە سێبەری ڕووناكی پیاوان دێنەدەر و لە دواییدا دەتوانین بڵێین كە لە ناوچەی هەورامان، زۆربەی كێشەی ژنان بەستراوەتەوە بە پیاوانەوە و بە چارەسەركردنی كێشەی پیاوان بەشێكی زۆر لە كێشەیان چارەسەر دەبێت. بەڵام “ئەویتر بوون”ی ژنان لایەنی جیاوازی لەگەڵ پیاوان هەیە. “ژن بوون” دروستكراوی كارلێكی نێوخۆیی وێژمانی جێندەرییە، كە لە ژیانی ڕۆژانە لەژێر ناوی “ئەویتر” دروستكراوە و ئەویتری سنوورنشین خۆی ئافرێنەری هەزاران ” ئەویتر”ە كە یەكێك لەوان ” ژن بوون”ە.

 سەرچاوەكان:

احمدی، منیژه؛ سلیمی سبحان، محمدرضا، دهقانی، ماندانا، و جهانسوزی، مهري. ( 1398 ). اثرات بازارچه های مرزی موقت در امنیت اقتصادی و اجتماعی مناطق ڕوستايی مرزنشین (روستاهاي مرزنشین ،شهرستان مريوان) پژوهشنامه جغرافیای انتظامی، 7 (٢٧)، ١٠١-١٢٢

باباصفري، نافع ( 1397 ). بررسی مردم شناختی پايداری و دگرگونی منابع هويت در هورامان، ڕساله دكتری دانشكده علوم اجتماعی دانشگاه تهران.

ثنايی، كامران و ڕسولی، حسین ( 1401 ). میسیون كردستان: بررسی فعالیت میسیونرهای لوتری آمريكا در

ساوجبلاغ مكري (از 1911 م/ 1290 ش تا 1937 م/ 1316 ش) (با تكیه بر مطالب ماهنامه كردستان میشنری). جستارهاي تاريخي (فرهنگ)، 13 (٢)، ٤٥-٧٩

جنكینز، ڕيچارد( 1385 ). پیر بورديو. مترجم: حسن چاوشیان؛ لیلا جوافشانی. تهران: نشر نی .

دانش مهر، حسین و هدايت، عثمان ( 1401 )، مرزنشینی و به حاشیه ڕاندگی امر آموزش: اتنوگرافی نهادی ،وضعیت آموزش و پرورش در مناطق مرزی استان كردستان، نشريه مسائل اجتماعی ايران، 12 (٢)،١٣٦-١١٥.

دريفوس، هیوبرت و ڕابینو، پل( 1389 ). میشل فوكو؛ فراسوی ساختگرايی و هرمونتیک. مترجم: حسین بشیريه. تهران : نشر نی .

زارع شاه آبادی، اكبر، و محمدی، آرزو. ( 1400 ). درک و فهم پديده كولبری در شهرستان بانه. جامعه شناسی كاربردي، 32 (١)، ١٣٥-١٥٤.

زيمل، گئورگ ( 1368 ). ويرانه (مترجم: يوسف اباذری(. نامه علوم اجتماعي، شماره 3، ٥٩-٦٥

سلطانی هورامی، مظفربهمن ( 1386 ). تاريخ هورامان. مقدمه. تصحیح و تعلیقات: نادر كريمی سردشتی. تهران: نشر احسان.

سیاوش پوری، مهشین؛ تاجیک، محمدرضا؛ نوذری، حسین علی ( 1402 ). سیاست و زيبايی شناسی: سوژگی

كولبران در جنبش ڕوزمره، نشريه سیاست پژوهی اسلامی ايرانی، 2 (١)، ٨٣-١١١

شهیدانی, شهاب؛ عقیلی, سید احمد ( 1392 ). بررسی و تحلیل تاريخی حضور و فعالیت میسیونرهای مسیحی از سقوط صفويه تا برآمدن قاجار. فصلنامه تاريخ نامه ايران بعد از اسلام, 4 (٦)، ٩١-١١٥.

فكوهي، ناصر ( 1399 ). زنها شیرها ڕوباه ها، تهران: نشرثالث .

فكوهي، ناصر ( 1392 ). تاريخ انديشه و نظريه های انسان شناسی، تهران: نشرنی .

فكوهي، ناصر( 1398 ). انسان شناسی: انديشمندان، نظريه و كنش، تهران: نشر انديشه.

احسان كريمی، علیرضا؛ و دانش مهر، حسین ( 1398 ). بررسی احساس امنیت در مناطق مرزی (مورد مطالعه شهر مريوان). پژوهشنامه مطالعات مرزی، 7 (٤)، ١-٢٤.

گیرتز، كیلفورد ( 1398 ). تفسیر فرهنگ ها، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: نشر ثالث .

لاجوردی، هاله ( 1388 ). زندگی ڕوزمره در ايران مدرن، با تامل بر سینمای ايران. تهران: نشر ثالث

محمدی، حیدر؛ موسوی جد، سید محمد؛ صالحی، يسرا؛ سلماسی، سمانه (1400 ). اشتغال پايدار شهرهای

مرزي؛ تحلیل علل و پیامدهای كولبری در شهر بانه، نشريه توسعه پايدار محیط جغرافیايي.

میرزايی، حسین، و عبده زاده، سیروان. ( 1393 ) بررسی تاثیر بازارچه های مرزی بر كیفیت زندگی ڕوستايیان مرزنشین (مورد مطالعه: بازارچه های مرزی و ڕوستاهای شهرستان مريوان). توسعه محلی ڕوستايی – شهری (توسعه ڕوستايي)، 6 (٢)، ٢٥٥-٢٧٨.

Abu-Lughod, Lila (2013). Do Muslim women need saving, Harvard University Press.

Douglas, Mary (1966). Purity and Danger: An Analysis of Concepts of Pollution and Taboo.

Routledge and Kegan Paul.

Fredrik Barth, (1969). Ethnic groups and boundaries. The social organization of culture

difference. Oslo: Universitetsforlaget.Geertz, Clifford (1983). Local Knowledge: Further

Essays in Interpretive Anthropology, Basic Books.

Newby, C. Alison (2004). “Ethnography at the Border by Pablo Vila”, American Journal of

Sociology, Vol. 109, No. 4: 1027-1029.

McLaren, Anne E (2017). “Ethnography and Identity in China and Southeast Asia”, Asian

Ethnology, Vol. 76, No. 1, Interpreting Sinitic Heritage.

Mohammadpour, Ahmad. (2024). “Blood for bread: Necro-labor, nonsovereign bodies, and the

state of exception in Rojhelat.” American anthropologist 126 (1): 120-34.

[1]– نافع باباصفری، سحر باباصفر ی، مرزنشيني بدون مردان: مردمنگاري روزمره زنان هوراما ن،  مجله مطالعات اجتماعي ايران، دوره هفدهم، شماره 4، زمستان 1402 ، ص 2 Doi: https://doi.org/10.22034/JSS