كوردی
پێگەی بەسڕە لە کێبڕکێی تورکی-ئێرانیدا
یاسین تەها
بۆ بینینی بابه‌ته‌كه به PDF كلیك له‌م به‌سته‌ره بكه:- ژمارە (6)ی ئازاری 2021ی گۆڤاری ئایندەناسی
بەرایی
لە دۆسیەكانی هەناردەی نەوت و داهاتی گومرگ و پڕۆژە و ململانێی ئیقلیمی، لە تیرۆری چالاكە مەدەنییەكان و خۆپیشاندان و هێرشی سەر كونسوڵخانەكان، شاری بەسڕەی ئەوپەری باشووری عێراق هەمیشە ئامادەییەكی بەهێزی لە هەواڵەكاندا هەیە. ئەم شارە بەم دواییانە لە ڕێگەی دەستپێكردنی جێبەجێكردنی بەندەری فاوەوە جارێكی تر بووە جێگای گرنگیدان و سەرنج، چونكە هاوكات لەگەڵ قسەوباسەكانی ئاوابوونی چاخی نەوت، هیوا و چاوەكان لەسەر كایەی بازرگانین وەك سەرچاوەی سەرەكیی دەرامەت، لەمەشدا شاری بەسڕە جگە لەوەی گەرووی ئاویی عێراقە، هاوسنوورە لەگەڵ دوو دەوڵەت، بڕیاریشە یەكەم وێستگەی پەیوەستكردنی عێراق بێت بە ڕێگای ئاوریشم كە سەرەتاكەی لە عێراقە و كۆتاییەكەشی بڕیارە لە ئەورووپا بێت. ئەم باسە هەوڵ دەدات هەندێك لەو ململانێیانە بخاتە ڕوو كە لە بارەی ئەم پێگە گرنگە ئابوورییەی عێراق لەئارادان.
پێگە و گرنگیی شاری بەسڕە
بەسڕە سێیەم شاری كۆماری عێراقە لەپاش بەغدا و نەینەوا، گەورەترین پێگە و مۆڵگەی سامانی سروشتییشە لە وڵاتدا بەتایبەت نەوت كە سەرچاوەی یەكەمی ئابووریی وڵاتەكەیە. ئەم شارە بنكەی كۆمپانیای نەوتی باشوورە، سنووریشی لەگەڵ هەردوو دەوڵەتی ئێران و كوێت هەیە. عێراق لە ڕێگەی بەسڕەوە بە ڕووبەری 60كم دەچێتە سەر كەناراوی كەنداو كە ناوەكەی لەنێوان عەرەبی و فارسیدا جێگەی مشتومڕی عەرەب و ئێرانییەكانە، جارانیش ئەم شارە بە “چاوی عێراق” ناوی دەبرا بەو پێیەی ڕووكاری پەیوەستكردنی عێراقە بە دەریا و بە وڵاتانی كەنداو و دنیای دەرەوەوە( ([1].
دانیشتووانی بەسڕە زیاتر لە 8%ی كۆی دانیشتووانی عێراق پێك دەهێنێت، بە نزیكەی سێ ملیۆن كەس لە كۆی دەوروبەری 40 ملیۆن كەس كە كۆی گشتیی دانیشتووانی عێراقە، ئەوەش تێبینی كراوە زۆربەی ئەو دانیشتووانەی بەسڕە لە گەنجانن ([2]). لەپەنا ئەم سامانە مرۆییەدا، لە بەسڕە 15 كێڵگەی نەوتی هەن لە كۆی 77 كێڵگەی گەورە لە سەرانسەری عێراق، جگە لەوەش كێڵگە نەوتییەكانی بەسڕە زیاتر لە 65 ملیار بەرمیل نەوت لەخۆ دەگرن، بەمەش 59%ی كۆی یەدەگی نەوتی عێراق پێك دەهێنێت كە تا ئێستا ئاشكرا كرابێت([3]). ئەو یەدەگە نەوتییەشی لە بەسڕە هەیە، زیاترە لەو یەدەگە نەوتییەی لە بەحرەین و نزیكە لەوەشی كە لە سەرجەم میرنشینەكانی وڵاتی ئیمارات هەیە ([4]).
بە هۆی ئەو پێگە گرنگەشی كە شاری بەسڕە هەیەتی لە ڕووی سامانی سروشتی و بازاڕ و سنوورەوە، پەرلەمانی عێراق لە 2017دا یاسایەكی دەركرد بۆ بەخشینی سیفەتی “پایتەختی ئابووریی عێراق” بە شاری بەسڕە، بەڵام هێشتا ئەم یاسایە ڕووناكیی نەدیوە و نەچووەتە بواری جێبەجێكردنەوە بە هۆكاری جیاجیا كە دەوترێت نەبوونی پابەندیی دارایی لە هۆكارە سەرەكییەكانی بووە([5]) .
ئاودیوكردنی نەوتی بەسڕە
سەرەكیترین دۆسیەی گەندەڵی كە ساڵانێكە بەرۆكی بەسڕەی گرتووەتەوە، ئاودیوكردنی نەوت و پێكهاتە جۆراوجۆرەكانیەتی لە سووتەمەنی و گازۆیل لە ڕێگەی باندی ڕێكخراوەوە، لە ساڵانی ڕابرووشدا چەندین باندی مافیایی گەورە لەم شارە دەستیان بەسەردا گیراوە كە هەندێكیان لینكی دەرەكییان هەبووە و ئەم ڕاستییەش لە ڕاگەیەنراوە فەرمییەكاندا بەئاشكرا دانی پێدا نراوە([6])، چەندین لایەنیش ئەوە ناشارنەوە كە میلیشیا چەكدارەكانی شارەكە لەم ئاودیوكردنە تێوە گلاون كە نفوز و كاریگەرییان لە دەسەڵاتی خۆجێی شارەكە و تەنانەت دەزگا قەزاییەكانیشی هەیە ([7]).
مێژووی پەرەسەندنی ئاودیوكردنی نەوت لە بەسڕە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی پاش 2003 كە دەسەڵاتە فیدراڵییەكان سەرقاڵی كێشە كەڵەكەبووەكانی پایتەخت بوون، ئەمەش دەروازەی واڵا كرد بۆ ئەوەی گرووپی لۆكاڵ و مافیای ناوچەیی لەوپەڕی سنووری باشووری عێراق دروست ببن، دواتر دروستبوونی میلیشیای بەسەردا هات لەگەڵ پەرەسەندن و سەرهەڵدانی چەندین گرووپی چەكداریی تر كە سەرچاوەكان بە 40 گرووپ لە شارەكە دەیانخەمڵێنن، سەرجەم گرووپە بچووكەكانیش تێكڕا دەچنەوە سەر 10 حیزب و هێزی سیاسیی ناسراو كە لە حكومەتدا پێگەیان هەیە و كۆنترۆڵی جومگە سەرەكییەكانیان كردووە، بەتایبەت فەرمانگەكانی سەر بە نەوت و ناوخۆ و گومرگ، سەرەجەم ئەمانەش وێستگەی گرنگن بۆ ئاسانكاریكردنی گەندەڵی و ئاودیوكردن([8]).
تووڕەیی و ناڕەزایەتییەكانی بەسڕەییەكان
سەرباری ئەو پێگە گرنگەی كە شاری بەسڕە هەیەتی لە ڕووی ماددییەوە، كەچی گیرۆدەی هەژاری و بێكاری و نەبوونی خزمەتگوزارییە، شەقامەكانی شارەكە كێشەی كەڵەكەبوونی زبڵ و نەبوونی ئاوەڕۆیان هەیە، چەندین شەقامی ئەم شارەش لە دەرەوەی نەخشەی خزمەتگوزاریی دەژین، ئەمەش ژینگەیەكی خراپی دروست كردووە بۆ بێزاری و ناڕەزایەتی و یاخیبوون و بڵاوبوونەوەی دیاردەی نایاسایی، لەم پاشاگەردانییەشدا پەنجەی تۆمەت بە شێوەیەكی سەرەكی بۆ لێكەوتەی باڵادەستیی میلیشیا و هێزە نادەوڵەتییەكان ڕادەكێشرێت كە كۆنترۆڵی زۆر شتی شاریان كردووە([9])، هەر بەم هۆیەشەوە هەزاران كەس لە خەڵكی شارەكە ساڵانە خۆپیشاندان دەكەن و دژی گەندەڵییە داراییەكان و خراپ بەكارهێنانی دەسەڵات ناڕەزایەتی دەردەبڕن، لەپێش هەموویانەوە پاشەكشەی گەورە لە كاتژمێرەكانی دابینكردنی كارەبا لە گەرمایەكی تاقەتپڕووكێنی هاویندا، هەروەها كەڵەكەبوونی زبڵی زۆر، نەبوونی ئاوی خواردنەوە لە گەڕەكەكانی بەسڕە بە بڕی پێوست، بە هۆی سوێربوونی ئاوی دەریاوە([10])، زۆر جاریش ناڕەزایەتییەكان ڕووبەڕووی پارێزگاری ئێستا دەكرێتەوە (ئەسعەد ئەلعیدانی) كە پاڵێوراو و پەسەندكراوی هێزە ئیسلامییەكانی شیعەیە و ماوەیەكیش كاندید كرا بۆ ئەوەی جێگەی عادل عەبدولمەهدی بگرێتەوە ([11]).
بەشداریی بەسڕاییەكان لە ڕاپەڕینی تشرین
بە هۆی بارودۆخی خراپی شارەكەوە، بەسڕاییەكان یەكێك بوون لە بەشدارە گەورە و سەرەكییەكانی ڕاپەڕینی تشرینی عێراقی كە لە 2019دا و لە سەردەمی عەبدولمەهدی هەڵگیرسا. ئەم خۆپیشاندان و یاخیبوونە لە هەر پارێزگایەك ناوێكی تایبەتی لێ نرا، بەڵام لە بەسڕە كرایە “شۆڕشی عێراقی([12])“، ئەمەش هێمایەك بوو بۆ دوورخستنەوەی دەستی دەرەكی كە مەبەست لێی بە پلەی یەكەم دراوسێی ڕۆژهەڵاتی عێراقە. زۆرینەی بۆچوونەكانیش تا ڕادەیەكی زۆر یەكدەنگن لەسەر ئەوەی شكستی حكومەت هۆكاری سەرەكیی ئەم ڕاپەڕینەی دوایی بوو كە درێژكراوەی ناڕەزایەتییەكانی 2011 و 2015 و 2017یە، سەرجەم ئەوانەی پێشووش دژی خراپیی بەڕێوەبردن و بڵاوبوونەوەی نادادی بوون([13])، ئەوانەشی پێشەنگیی خەڵكەكەیان دەكرد زیاتر هەڵگرانی بڕوانامە باڵا بێكارەكان بوون كە داوای هەلی كاری نوێیان دەكرد ([14])، بەڵام ئەوەی جێگای سەرنج و تێڕامان بوو خەڵكانی ناڕازی لە بەسڕە پەلاماری باڵەخانە حكومییەكان و لەگەڵیشیدا بارەگای كونسوڵخانەی ئێرانیان دا و پێكەوە سووتاندیان([15])، ئەمەش هەر هەڵگری پەیامێكی ناواخن و گوزارشت بوو لە مەزاج و قەناعەتی ئەو خۆپیشاندەرانەی بە درووشمی “إیران برة برة” دەستیان پێ كرد و لە بەرامبەردا لایەنگرانی ئێران پێیان وایە پڕ كراون و ئاڕاستە كراون.
كوشتنی چالاكانی شارەكە
وەڵامی لایەنە باڵادەستەكانی بەسڕە كە زیاتر هێزە خاوەن چەكەكانن بۆ خەڵكانی ناڕازی؛ كوشتن و پاكتاوكردن بوو، لەو هەڵمەتانەی تەسفیەشدا تەنها لە مانگی ئابی 2019دا نزیكەی 10 چالاكوان لە شارەكە و شارەكانی تری باشووری عێراق كرانە ئامانج و كوژران([16])، ئەم هەڵمەتەش بە درێژكراوەی هەڵمەتەكانی تری كوشتن و تەسفیەكردنی هێزە چەكدارەكان لەقەڵەم دەدرێت كە لە ماوەی چەند مانگێكدا 487 كەسیان كوشت و 7 هەزار و 715 كەسیان بریندار كرد بەپێی ئاماری ئۆفیسی مافی مرۆڤی نەتەوە یەكگرتووەكان([17] . لەم تاوانانەشدا بە شێوەی سەرەكی پەنجە بۆ میلیشیاكان یان گرووپە لایەنگرەكانی ئێرانی درێژ كرا كە دەوترێت ئەوان لەپشت هەڵمەتەكانی كوشتنەوەن ([18])، ئەوانەشی كردارەكانی كوشتنیان لەم شارە ئەنجام داوە ئەزموون و شارەزایی زۆریان لە كوشتن و بڕین هەیە، بە بەڵگەی ئەوەی لە سەرجەم پڕۆسەكانی بەدواداچوون و چاودێریكردن بەخێرایی قوتاریان بووە([19])، لایەنە نێودەوڵەتییەكانیش هەمان ڕایان لەم بارەیەوە هەیە و پێیان وایە ئەوانە كارامە و لێزانن لە كوشتن و شاردنەوەی شوێنەواری تاوانەكان لە كاتەكانی دواتر([20]).
بە بۆچوونی نوێنەرایەتیی سیستانی لە بەسڕە، ئەو لایەنانەی خەڵكانی چالاك دەكوژن، هەر ئەوانەن كە لەدوای تەرمەكانیانەوە دەڕۆن([21]). چالاكەكانیش پێیان وایە تیم و ئەجێندای تایبەت هەیە بۆ تیرۆری كەسایەتییەكانی بەسڕە و خۆڕزگاركردن لێیان ([22]). كوشتنی هەندێك لەوانەشی كە بەئاشكرا نەیاری ئێران بوون، باوەڕێكی وای لای نەیارانی ئەو وڵاتە دروست كردووە كە لایەنگرانی ئێران یان هێزە پرۆئێرانییەكان لەپشت كوشتار و تەسفیەكردنەكان بن، بەتایبەت كە ئاژانسی میهر هەندێ زانیاری و هەڵمەتی لە دژ ئەو چالاكانە كردبوو كە داوای مافی بەسڕەیان كردووە و بە نۆكەر و بەكرێگیراوی ئەمەریكا لەقەڵەمی دابوون([23]). ئاژانسەكە لە تۆمەتباركردنی ئەو چالاكانەی دواتر كوژران وەك هۆكارێك بۆ دابەشكردنی عێراق و زیندووكردنەوەی پڕۆژەی جۆ بایدن بۆ دابەشكردنی عێراق لەقەڵەمی دابوون، كە ئەمە تاوانێكی گەورەیە بەلای ئەوانەوە( ([24]، هەندێك لەو میدیا و باڵە ئێرانییانەش چەند وێنەیەكی چالاكەكانیان لەگەڵ كونسوڵی ئەمەریكا كردبووە بەڵگەی تۆمەتەكانیان( ([25]، پێداگری و تووڕەییشیان لەو چالاكانە مكوڕی كردوون لەسەر ئەوەی دوای مردنیش هەر بەردەوام بن لە هێرشكردنە سەر كارنامە و ناوبانگیان بەو پێیەی بە دیدی ئەوان “ناپاكی و خیانەت”یان كردووە([26]).
زۆربەی لێكدانەوە و بۆچوونەكان كۆكن لەسەر ئەوەی هەڵمەتی كوشتن و تیرۆركردن لە بەسڕە دوور نییە لە شەڕی ناواخن لەسەر سامان و دارایی شارەكە یان لە هەوڵی دوورخستنەوەی ئەوانەی لەمپەربن لەبەردەم كۆنترۆڵكردنی داهاتی بەسڕە، ئیتر چ بە خۆپاڵاوتن بێت لە هەڵبژاردنە پەرلەمانییە چاوەڕوانكراوەكەی عێراق لە مانگی تشرینی داهاتوو، یان پڕۆژە سیاسییە نوێیەكانی پاش ڕاپەڕینی تشرینی 2019 ([27]).
شەڕى ئابوورى لە بەسڕە
وتەبێژ بە ناوی فەرماندەی گشتیی هێزە چەكدارەكانی عێراق، “یەحیا ڕەسووڵ”، نەیشاردەوە گەندەڵی و هەوڵی حكومەتی فیدراڵی بۆ كۆنترۆڵكردنی دەروازە سنوورییەكانی بەسڕە لەگەڵ بەندەرەكانی شارەكە لەپشت هەڵمەتەكانی پاكتاوكردن و كوشتنەوەن([28])، سەرباری ئەمەش باوەڕێكی زاڵ هەیە كە گرووپە چەكدارەكان دەیانەوێت ئەم پارێزگا دەوڵەمەندە لەژێر هەژموونی دەسەڵاتی دەوڵەت بكەنە دەرەوە بۆ ئەوەی دەست بەسەر توانا و داراییەكەیدا بگرن، بەتایبەت لە سەردەمی حكومەتی كازمیدا هەوڵێك هەبوو بۆ وشككردنی سەرچاوەی دارایی گرووپە چەكدارەكان، لەم سەروبەندەشدا ئەوانەی گرووپی چەكدار بوون نزیك بوونەوە لە پارێزگاری ئێستای شارەكە كە لینكی بەهێزی هەیە لەگەڵ گرووپەكان، لەپڕێكیشدا هەردوو لا كەوتنە یاریكردن لەسەر مایسترۆی دروستكردنی هەرێمی بەسڕە بۆ دوورخستنەوەی نەیارەكانیان([29]) ، لە میدیای ئێرانیدا لە بارەی كوشتنی چالاكەكان پەنجەی تۆمەت بۆ “چەند ڕژێمێكی تایفی دژەشیعە” درێژ كراوە كە “بە قسەی ئەوان هەوڵی دروستكردنی فیتنە دەدات([30])“، بەبێ ئەوەی زیاتر بچنە وردەكارییەوە.
بەرژەوەندییە ئابوورییەكانی ئێران لە بەسڕە
قەبارەی پڕۆژە ئێرانییەكان لە شاری بەسڕە لە ئاستێكی بەرزدایە و بە سەرچاوەیەكی گرنگ بۆ ئابووریی تاران لەقەڵەم دەدرێت كە لەم ساڵانەی دواییدا كێشەی گەمارۆ ئابوورییەكانی هەبوو، لەم میانەیەشدا لە ساڵی 2019 قەبارەی ئەو پڕۆژانە بە 500 پڕۆژەی هونەری و ئەندازەیی خەمڵێنراوە و پڕۆژەكانیش هێندە گەورەن كە لقی بانكە ئێرانییەكانیان لەگەڵدا كراوەتەوە بۆ ئاسانكاریی حەواڵەی دراو، لەوانەش بانكی كشتوكاڵی و بانكی ئابووری([31]) . لەمەش گرنگتر بۆ ئێرانییەكان، هێڵی شەمەندەفەری گەیەنەری ئێرانە بە سووریا لە ڕێگەی شاری بەسڕەوە، كە بە هێڵی شەلەمچە-بەسڕە دەناسرێت و درێژییەكەی لەنێوان ئەم دوو وڵاتە 32 كیلۆمەترە كە وادەی گەیاندنی شمەكی ئەو وڵاتە بۆ سووریا كەم دەكاتەوە بۆ سێ ڕۆژ. ئەم پڕۆژەی پەیوەستكردنەی ئێران و عێراق بە لازقیەی سووریاوە لە تەممووزی 2019 ڕاگەیەنراوە، كە جگە لە كاروباری بازرگانی ئەگەری زۆریش هەیە كە ببێتە سەرچاوەی گواستنەوەی چەك و پیتاك بۆ حیزبوڵای لوبنانی، هەروەها دەبێتە ڕێگایەكی جێگرەوە بەو ڕێگایەی بە ئاوەكانی كەنداودا دەڕوات، چونكە بەندەری ئیمام خومەینی دەبەستێتەوە بە بەندەری لازقیەوە لەسەر دەریای سپیی ناوەڕاست([32]). سەرۆككۆماری ئێران سەقفی چاوەڕوانییەكانی لەم پڕۆژەیە بەرز كردەوە بۆ ئاستێك كە عێراق ببەستێتەوە بە پاكستان و ئەفغانستان و ئاسیای ناوەڕاست و ڕووسیا و چینەوە، ئێرانیش لای خۆیەوە كاری زۆری بۆ كردووە، لەم میانەیەشدا پێكەوەبەستنی بەندەری ئیمام خومەینی و بەندەری خوڕەمشەهری لە 2018دا بە درێژایی 120 كیلۆمەتر تەواو كردووە بە توانای 20 ملیۆن تۆن لە ساڵێكدا([33]) .
ئەو كاتەشی كە پڕۆژەی دروستكردنی بەندەری فاو هاتە ئاراوە بۆ پەیوەستكردنی عێراق بە ئاوی كەنداوی عەرەبییەوە، ئێرانییەكان گوشاری زۆریان كرد بۆ ئەوەی لە ڕێگەی چینەوە بێت، چونكە دەرچەیەكی سەرەكیی تاران بوو لە كاتی گەمارۆكان، بەڵام حكومەتی مستەفا كازمی بە پاڵپشتیی موقتەدا سەدر و پاش گۆڕینەوەی هەندێك پەیامی شەڕئامێز، پڕۆژەكەی سپاردە كۆمپانیای دایۆی چینی بە گوژمەی 2.5 ملیار دۆلار، ئەمەش ئەگەرچی سەركەوتنی بڕیاری نیشتمانیی عێراقی پیشان دەدات، بەڵام هێمایەكیشە بۆ هەژموون و ڕادەی تێوەگلانی ئێران لە جومگە هەستیارەكانی عێراق([34]).
بەرژەوەندییە ئابوورییەكانی توركیا لە بەسڕە
ئەگەرچی باوەڕ وەهایە هەولێر و هەرێمی كوردستان ناوەندی نفوزی توركی بن لە ناوچەكە، بەڵام ئەنقەرە لە ئەوپەڕی باكووری عێراقەوە تا دەگاتە بەسڕە لە جموجووڵ و چالاكیدایە و بەم دواییانەش لە ناوچەكانی تر زیاتر چالاكیی خۆی لە بەسڕە چڕ كردووەتەوە([35]). لەم میانەشدا ئەنقەرە بڕی پێنج ملیار دۆلاری وەك سپاردەی بانكی داناوە بۆ عێراق، تا لە پڕۆژەی وەبەرهێناندا بیخاتە گەڕ و ئامانجیشی لەمە بە قسەی وەزیری دەرەوە مەولوود چاوش ئۆغلۆ، بەرزكردنەوەی ئاستی ئاڵوگۆڕە بۆ 100 ملیار دۆلار لە كاتێكدا ئێستا لە دەوروبەری 10 ملیار دۆلاردایە، ئەم ئامانجەش كاتێك دێتە دی دەروازەیەكی تری نوێ بكرێتەوە (ئۆڤاكۆی) كە تەنها 7كم دوورە لە سێگۆشەی عێراق-سووریا، لەگەڵ گفتی بنیاتنانی چەندین پڕۆژەی جادە و ڕێگاوبان و هیڵی شەمەندەفەر كە یەكێك لەو پڕۆژانە فڕۆكەخانەی بەسڕەیە لەلایەن كۆمپانیا توركییەكانەوە([36]).
بەپێی میدیای توركی، هەوڵی بێوچان بۆ کردنەوەی دەروازەی ئۆڤاکوێی بەردەوامە و گوایە دەروازەکە ئەورووپا و کەنداو بە یەک دەگەیەنێت. هەر بەپێی ئەو زانیارییە توركیانەشی كە هەن، لە قۆناغی دووەمدا ئۆتۆبان و هێڵی شەمەندەفەر بنیات دەنرێت بۆ بەیەکگەیاندنی ئەورووپا و دەوڵەتانی کەنداو لە ڕێی ئەو دەروازەیەوە، لەم میانەیەشدا ناسڕ بەندەری وەزیری گواستنەوەی عێراق بە میدیای توركیی وتووە عێراق خوازیارە ساتێک زووتر دەروازەکە بکرێتەوە و ڕاشیگەیاندووە بەم نزیكانە ئەنجامی باشیان دەستگیر دەبێت([37]).
لە چوارچێوەی ئەم كرانەوەی توركیاشدا بەسەر بەسڕە حكومەتی عێراق پلانی هەیە هێڵی شەمەندەفەر ڕابكێشێت لە بەندەری فاوی باشووری عێراقەوە بەرەو ئاوەكانی كەنداوی عەرەبی و لەوێشەوە بۆ زاخۆ لەوپەڕی سنوور لەنزیك توركیا، ئەمەش بە ئامانجی پەیوەستكردنەوەی بەندەری فاوی ستراتیژی بە توركیاوە پاشان ئەورووپا، بە مەبەستی بەكارهێنانی بۆ ترانزێت لە چوارچێوەی ڕێگەی حەریری چینی كە كەنداوی عەرەبی لە ڕێگەی بەسڕە و كەناڵی وشكەوە دەبەستێتەوە بە توركیا و لەویشەوە بۆ ئەورووپا([38]). ئەم گرنگییەی بەسڕەش لای باڵیۆزی توركیا؛ فاتیح یەڵدز بەوە گوزارشتی لێ كراوە كە تاقە دەروازەی دەریاییە لە عێراق، هەر لەبەر ئەمەشە بە وتەی ناوبراو توركیا لەو بڕی پێنج ملیار دۆلارەی بۆ عێراقی تەرخان كردووە، بەسڕەی لەسەرووی لیستەكەی داناوە، لە ئێستاشدا لە بەسڕە نەخۆشخانەیەكی توركی جێگای باسە كە 94%ی تەواو بووە([39])، بەڵام توركەكان نایشارنەوە كە پەلكێشانی ئێرانییەكان لەمپەرە لەبەردەمیان بەتایبەت ئەو كۆمپانیایانەی كە بۆ گرووپە چەكدارەكان كار دەكەن كە پارێزەری بەرژەوەندییەكانی ئێرانن، بەتایبەت لە بواری وزە و گازی سروشتی([40]).
سیناریۆكانی ئایندەی ململانێكان لەسەر بەسڕە
– لەپاش لاوازبوونی هیواكان لەسەر نەوت، چەقی ململانێكان زیاتر لە دەوروبەری پڕۆژەی بازرگانیی دەروازەی سنووری چڕ دەبنەوە كە شاری بەسڕە لە پێشەنگیان دەبێت بەو پێیەی گەرووی دەریایی عێراقە و سنووری لەگەڵ دوو دەوڵەتیش هەیە.
– پڕۆژەی ڕێگای ئاوریشم شاری بەسڕە زیاتر دەخاتە سەر نەخشەی گرنگیپێدان بەو پێیەی خاڵی بەیەكگەیشتنی عێراقە لەگەڵ ڕێگا چینییە چاوەڕوانكراوەكە (الحزام والحریر).
– بۆ ئێرانییەكان بەسڕە جگە لەوەی سەرچاوەیەكی گرنگی داهات و ئاڵوێری بازرگانییە، جێگە هیوای ئەوەشە ببێتە ناوەندێكی گەیەنەری پڕۆژەیەكی هیڵی شەمەندەفەر كە ئێران بە كەنارەكانی سووریا و لەویشەوە بە لوبنان ببەستێتەوە، ئەمەش خەونێكی دێرینی ئێرانە.
– توركەكان چاویان لەوەیە لە ڕێگای بەسڕەوە ئەورووپا بە وڵاتانی كەنداو و پڕۆژە زەبەلاحەكەی چینەوە پەیوەست بكەنەوە و لەم میانەیەشدا دەیانەوێ كێبەركێ لەگەڵ نفوزی ئێرانییەكان بكەن و لەم میانەیەشدا گرنگیدانیان بە بەسڕە زیاتر دەكەن.
– شەڕی دەوڵەت و گرووپە چەكدارەكانی “لا دولة” سیمای زاڵ دەبێت بەسەر شارەكەدا بە هۆی باڵادەستیی گرووپەكان و ئەو بەرژەوەندییە ئابوورییانەی لەم ساڵانەی دواییدا لە شارەكەدا دروستیان كردووە.
– لاوازیی حكومەتی ناوەند و سەرقاڵیی بەغدا بە كێشە كەڵەكەبووەكانی خۆیەوە، وەها دەكات بەردەوام مشتی لەم شارەدا كە پایتەختی ئابووریی عێراقە؛ لاوازتر بێت.
– تەقینەوەی دانیشتووان و پێكهاتەی عەشایەری و بڵاوبوونەوەی یاخیبوون لە شارەكە، بە شێوەیەكی بەردەوام ڕەوشی ئاسایشی شارەكە دوور دەخاتەوە لە ڕامكردن و كۆنترۆڵكردنی شارەكە، یەكێك دەبێت لە تەحەدا گەورەكانی هەر حكومەتێك كە لە داهاتوو جڵەوی كاروباری بگرێتە دەست.
سەرچاوەكان
———————————————————————————-
([1]) جواد كاظم النصر الله، دراسة في أهمية البصرة، https://www.basrahcity.net/pather/report/basrah/06.html
([2]) وزارة التخطيط، مديرية احصاءات السكن والقوى العاملة (تموز 2018): تقديرات سكان العراق 2015_2018، ص 88.
([3]) وزارة النفط، شركة نفط البصرة (8/3/2016)، https://boc.oil.gov.iq/index.php?name=Pages&op=page&pid=109
([4]) عادل عبدالزهرة شبيب (6/3/2019)، تهريب النفط الخام ومنتجاته أحد أوجه الفساد، https://www.azzaman.com/%D8%AA%D9%87%D8%B1%D9%8A%D8%A8-،
([5]) اندبندنت عربية، البصرة عاصمة العراق الاقتصادية… قانون لم يُطبق، https://www.independentarabia.com/node/7101/
([6]) الحرة (8/10/2018)، البصرة.. ضبط ‘أكبر’ وكر لتهريب النفط، https://www.alhurra.com/iraq/2018/10/08/%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%B5%D8%B1%D8%A9-
([8]) الخليج أون لاين (13/4/2019): مليشيات العراق تجني المليارات عبر تهريب النفط إلى الإمارات وإيران، https://alkhaleejonline.net/%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF/%D9%85%D9%84%D9%8A%D8%
([9]) مركز الروابط (2017)، البصرة تدور في فلك فساد الأحزاب والمليشيات و مطالبات بإقليم خاص، https://rawabetcenter.com/%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%B5%D8%B1%D8%A9-
([10]) الجزيرة (20/6/ 2019) الآلاف يتظاهرون في البصرة ضد “الفساد وسوء الخدمات”، https://www.aljazeera.net/news/politics/2019/6/20/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-
([11]) الجزيرة نت (29/6/2019)، بالصور.. مظاهرات البصرة تعود من جديد، https://www.aljazeera.net/news/politics/2019/6/29/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-
([12]) عثمان المختار (2/3/2020)، تظاهرات العراق: 5 أشهر من تحطيم القيود والمعادلات، https://www.alaraby.co.uk/%D8%AA%D8%B8%D8%A7%D9%87%D8%B1%D8%A7%D8%AA-
([13]) مصدر سابق؛ د. د.قاسم حسين صالح (9/ 12/ 2019)، تظاهرات تشرين،https://almadapaper.net/view.php?cat=223250.
([14]) البصائر، (13/12/ 2019)، البصرة.. تظاهرات لحملة الشهادات العليا دعمًا لانتفاضة تشرين، https://albasaernewspaper.com/news/iraq-news/70679
([15]) د. محمود القبطان (17/10/2019)، انتفاضة تشرين 2019، https://www.iraqicp.com/index.php/sections/platform/26213-2019-4
([16]) المفوضية العليا لحقوق الانسان في العراق (22/8/2020)، مفوضية حقوق الانسان تطالب رئيس الحكومة بالتصدي بحزم لظاهرة اغتيال الناشطين المدنيين، http://ihchr.iq/index.php?name=News&file=article&sid=3589
([17]) يونامي (27/ 8/ 2020)، الأمم المتحدة: المساءلة عن انتهاكات حقوق الإنسان أثناء الاحتجاجات السلمية أمرٌ أساسيّ، http://www.uniraq.com/index.php?option=com_k2&view=item&id=12780:%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%85%D9%85-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AA%D8%AD%D8%AF%D8%A9-
([18]) حميد الكفائي (24/8/2018)، من ينتبه العالم إلى خطر الفاشية الإيرانية، https://www.skynewsarabia.com/blog/1371337-%D9%8A%D9%86%D8%AA%D8%A8%D9%87-
([19]) المدى (15/8/ 2020)، 21 طلقة تمزق جسد الناشط تحسين الشحماني والسلطات تلتزم الصمت، https://www.almadapaper.net/view.php?cat=229293
([20]) يونامي (26/8/2020)، إحاطة الممثلة الخاصة للأمين العام للأمم المتحدة في العراق السيدة جينين هينيس-بلاسخارت المقدمة الى مجلس الأمن، http://www.uniraq.com/index.php?option=com_k2&view=item&id=12768:%D8%A5%D8%AD%D8%A7%D8%B7%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%85%D8%AB%D9%84%D8%A9-
([21]) العراق نت 15/8/2020)، وكيل السيستاني: كلكم سيشيعكم القاتل ويشرب نخبكم المفتي قارورة الدم!، https://aliraqnet.net/%D9%85%D8%B9%D9%84%D9%82%D8%A7-%D8%B9%D9%84%D9%89-
([23]) وكالة مهر الإيرانية (13/9/ 2018)، دور القنصلية الامريكية في البصرة في تحريك الشارع العراقي، https://ar.mehrnews.com/news/1887618/%D8%AF%D9%88%D8%B1-
([26]) ناس نيوز (21/8/2020)، كاظم الصيادي يهاجم الناشطة رهام رغم اغتيالها: ’عميلة للسفارة”، https://www.nasnews.com/view.php?cat=38393
([27]) إندبندنت عربية (21/8/2020)
([28]) ناس نيوز، (24/8/2020)، الناطق باسم القائد العام يحدد ’سبباً رئيسياً’ وراء الأحداث في البصرة، https://www.nasnews.com//view.php?cat=38649.
([29]) أندبندنت عربية، مصدر سابق.
([30]) علي مارد الأسدي، تغريدة على تويتر https://twitter.com/Alimared/status/1298390877103108101?s=19
([31]) صوت العراق (16/ 5/ 2019)، طهران تعتزم تنفيذ 500 مشروع في البصرة وشركات تفتيش سلع ايرانية بدلاً من عراقية، https://www.sotaliraq.com/2019/05/16/%D8%B7%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9
([32]) قناة ار تي () مشروع كبير يربط بين إيران وسوريا عبر الأراضي العراقية، https://arabic.rt.com/middle_east/1029764-
([33]) العربي الجدید (3 / 7/ 2019)، مشروع سكك حديد يربط إيران باللاذقية عبر العراق، https://www.alaraby.co.uk/%D9%85%D8%B4%D8%B1%D9%88%D8%B9-
([34]) العرب (21/ 12/ 2020) مشروع ميناء الفاو العراقي يراوغ حسابات إيران وميليشياتها، https://alarab.co.uk/%D9%85%D8%B4%D8%B1%D9%88%D8%B9-
([35]) الجزيرة نت (25/ 6/ 2019)، تركيا في العراق.. كيف استطاعت أنقرة أن توسع نفوذها في بغداد؟، https://www.aljazeera.net/midan/reality/politics/2019/6/25/%D8%AA%D8%B1%D9%83%D9%8A%D8%A7-%D9%81%D9%8A-
([36]) milliyet ( 3/ 3/ 2019)، /www.milliyet.com.tr/yazarlar/didem-ozel-tumer/irak-ta-dev-projeler-turkleri-bekliyor-2867637
([37]) yenisafak (3/ 3/ 2021)، Kısa sürede açmak istiyoruz، https://www.yenisafak.com/dunya/kisa-surede-acmak-istiyoruz-3601858?fbclid=IwAR3qP1oE8aLaWSLeWYdsPKtlyKHYN67XbMGop3CGh4eWp6UoUj3diUjG8vU
([38]) العربي الجديد (23/ 1/ 2021) العراق يكشف عن مشروع للسكك الحديدية يربط البصرة بحدوده مع تركيا، https://www.alaraby.co.uk/economy/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A
([39]) صحيفة ديلي صباح (21/ 1/ 2019)، السفير التركي ببغداد يؤكد أن قنصلية بلاده في البصرة “ستفتح أبوابها قريبا”، https://www.dailysabah.com/arabic/politics/2019/01/21/%D8%A7%D9%84%D8%
([40]) TRT عربي (7 / 5/ 2020)، كيف تعزز إيران من سيطرتها الاقتصادية على العراق، https://www.trtarabi.com/issues/%D9%83%D9%8A%D9%81-
