د. زەھرا ئەحمەدی پور – مامۆستای جوگرافیای سیاسی / زانکۆی تەربییەت مودەڕیس
مەحمودی موبارەکشاھی – ماستەری جوگرافیای سیاسی / زانکۆی تەربییەت مودەڕیس
وەرزنامەی جیۆپۆلەتیک – ساڵی یانزەھەم، ژمارەی دوو، ھاوینی ٢٠١٥.
وەرگێڕان: لوقمان سەیفور ئەسکەندەر

بۆ بینینی بابه‌ته‌كه به‌ PDF‌ كلیك له‌م به‌سته‌ره‌ بكه‌:-  ژمارە 3ی ئه‌یلولی 2020ی گۆڤاری ئایندەناسی

   پوختە

   پارێزگای کەرکووک وەک یەکێک لە گرنگترین ناوچە جێناکۆکەکانی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و دەوڵەتی ناوەندیی عێراق ئەژمار دەکرێت، لە مێژووی دروستبوونی ئەم وڵاتەوە تاوەكوو ئێستا؛ کاریگەریی لەسەر هەموو دانوستان و ڕێککەوتنەکانی نێوان حزبە کوردییەکان و دەوڵەتی ناوەندی بەجێ هێشتووە و چارەنووسی ئەم پارێزگایە بەردەوام یەکێک بووە لە پرسە جێناکۆکەکانی نێوان کوردەکان و حکومەتی ناوەندیی عێراق. کوردەکانی عێراق؛ کەرکووک بە بەشێکی دانەبڕاو لە خاکی کوردستان دەزانن و ڕێبەرانی کوردی عێراق؛ نازناوی “دڵی کوردستان” و “قودسی کوردستان”یان داوە بە کەرکووک و چەندین جار لە دەڕبڕینی هەڵوێستە سیاسییەکانیاندا وتوویانە لەسەر چارەنووسی کەرکووك ئامادەی سازشكردن نین. لە لایەکی دیکەوە حکومەتی ناوەندیی عێراق، ئەم پارێزگایە وەک بەشێکی ناوچە کوردستانییەکان ئەژمار ناکات و ئامادە نەبووە خواستی کوردەکان لەسەر بنەمای ئەوەی کە کەرکووک بخرێتە سەر هەرێمی کوردستان؛ پەسەند بکات. ئەم توێژینەوەیە لەسەر ئەم بنەمایە داڕێژراوە کە یەکێک لە هۆکارە گرنگەکانی نەلکاندنی کەرکووک بە هەرێمی کوردستانەوە، پێگەی جیۆئیکۆنۆمیی کەرکووکە لەسەر ئاستی نیشتمانی و ناوچەییدا، ئەم توێژینەوە لە ڕوانگەی جیۆپۆلەتیکی و بە شێوەی وەسفی-شیكاری و بە کەڵکوەرگرتن لە سەرچاوەكانی کتێبخانە و بەدواداچوونی مەیدانی، ئەو هۆکار و ئاستەنگانەی کە بوونەتە هۆکاری ئەوەی کەرکووک نەخرێتە سەر هەرێمی کوردستان؛ خستووەتە ڕوو.

   کلیلەوشەکان: جیۆپۆلەتیک، جیوئیکۆنۆمیك، قورسایی جیۆپۆلەتیک، کوردستان، کەرکووک

 

تێبینی: لەبەر درێژی توێژینەوەكە و ناپێویستی و پەیوەستنەبوونی بە دۆسێی ئەم ژمارەیەی ئایندەناسییەوە، چەند بەشێكی ئەم توێژینەوەیە وەرنەگێڕدراوە.

  

  

پێشەکی

   لەو وڵاتانەی کە جیاوازیی نەتەوەیی و ناتەبایی بوونی هەیە، پەیوەندییەكانی نێوانی گرووپێکی نەتەوەیی باڵادەست بەسەر گرووپەکانی تر؛ لەو بابەتە گرنگانەیە کە بووەتە مایەی لێکۆڵینەوەی جوگرافیناسانی سیاسی. وڵاتی عێراق یەکێک لەو وڵاتانەی کە لەسەر پێکهاتەیەکی زۆر ناتەبای نەتەوەیی و مەزهەبی دامەزراوە و  بە دروستكراوی سیاسەتەکانی وڵاتی بەریتانیا لە سەدەی بیست و یەکدا بۆ خۆرهەڵاتی ناوەڕاست ئەژمار دەکرێت.

   کوردەکان وەک دووەم گرووپی گەورە لە ڕووی نەتەوەیی⁽¹⁾ و ڕەگەزی لە عێراقدا ئەژمار دەکرێن و لە مێژووی دروستبوونی ئەو وڵاتەوە تا ساڵی ١٩٩١، بۆ بەدەستهێنانی مافە سیاسییەکانی خۆیان لەگەڵ ڕژێمە یەک لەدوای یەکەکانی عێراقدا تێکۆشاون. لە ساڵی ١٩٩٢، لەلایەن هاوپەیمانانی ڕۆژئاوا بە سەرۆکایەتیی ئەمەریکا ناوچەی ئارام بۆ کوردەکان دابین کرا و بۆ یەکەم جار لە بەشێکی کوردستان؛ حکومەتی هەرێمی کوردستان دروست کرا. ئەو ناوچانەی کە حکومەتی هەرێمی کوردستانیان لێ پێک هێنرا، پارێزگاكانی هەولێر، سلێمانی و دهۆکی لەخۆ دەگرت كە نزیکەی نیوەی ئەو ناوچانە پێک دێنن کە کوردەکانی عێراق بە درێژایی مێژووی داوایان کردووە. ئەو ناوچانەی کە کوردەکان داوای دەکەن، لە خۆگری پارێزگای کەرکووک و بەشێک لە پارێزگاکانی موسڵ و دیالە و سەڵاحەدینە. لەم نێوەندەدا پارێزگای کەرکووک بە یەکێک لە ناوچە گرنگە جێناکۆکەکانی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی ناوەندیی عێراق ئەژمار دەکرێت. بە درێژایی مێژووی دروستبوونی عێراق تا ئێستا، کاریگەریی لەسەر هەموو ئەو دانوستان و ڕێککەوتننامانە هەبووە کە لەنێوان حزبە کوردییەکان و حکومەتی ناوەندی ئەنجام دراون.

پرسیاری توێژینەوە: گرنگترین ئاستەنگەکانی بەردەم لکاندنی کەرکووک بە حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە (عێراق) چییە؟

گریمانەی توێژینەوە: وا دەردەکەوێت كە قورسایی جیوئیکۆنۆمیی کەرکووک لە ئاستی نیشتمانی و ناوچەییدا، لە گرنگترین ئاستەنگەکان بن لە نەلکاندنی کەرکووک بە حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە.

  هەڵکەوتەی جوگرافیایی پارێزگای کەرکووک

    لە ڕوانگەی پێوەری بیرکارییەوە، پارێزگای کەرکووک دەکەوێتە سەر هێڵی ٣٤ پلە و ٢٠ خولەک تا ٣٦ پلە و ٢٠ خولەک پانیی باكوور و ٤٢ پلە ٣٠ خولەک تاوەكوو ٤٦ پلە و ٢٠ خولەکی درێژیی خۆرهەڵات. شاری کەرکووکیش دەکەوێتە سەر هێڵی ٣٥ پلە و ٣٠ خولەک پانیی باكوور و ٤٤ پلە و ٢١ خولەکی درێژیی خۆرهەڵات(Mohamad Khorshid, 2007: 75).

   پارێزگای کەرکووک لە ڕوانگەی هەڵکەوتەی ڕێژەییەوە، دەکەوێتە ناوەندی باكووری عێراق و باشووری کوردستان. ئەم پارێزگایە لە باكوور و ڕۆژئاوا؛ هاوسنوورە لەگەڵ هەولێر و لە ڕۆژهەڵاتەوە بە سلێمانی و لە باکووریشە هاوسنوورە لەگەڵ پارێزگای سەڵاحەدین.

   ڕووبەری پارێزگای کەرکووک بە سەرنجدان لە پێکهاتەی كارگێڕی و سیاسی لە ساڵی ١٩٥٧، بریتییە بووە لە ٢٠٣٥٥کم چوارگۆشە، بەڵام لەپاش جێبەجێکردنی سیاسەتی بەعەرەبكردن و جیاکردنەوەی ئەو قەزایانەی کەرکووک کە زۆرینەی دانیشووانەکەیان کورد بوون، وەک: کفری، دوزخورماتوو و چەمچەماڵ و لکاندنیان بە پارێزگاکانی دەوروبەری کەرکووکەوە، ڕووبەری پارێزگاكە زۆر بچووک بوویەوە بە شێوەیەک کە لە ساڵی١٩٩٠، ڕووبەری ئەو پارێزگایە بۆ كەمتر لە نیوەی ڕووبەری ڕابردووی بچووك بوویەوە (Aref hasan, 2009: 106).

    لەسەر بنەمای ئەو سەرژمێرییەی کە لە ساڵی ١٩٥٧ حکومەتی عێراقی ئەنجامی دابوو، کۆی دانیشتووانی شاری کەرکووک بەنزیکەیی ٣٧٣٤٤٠ کەس بووە. بە سەرنجدان لە نەبوونی ئامارێکی فەڕمی لە عێراق لە سەردەمی سەددامەوە تاوەكوو ئێستا، تەنها ئامارێکی بەردەست لە ساڵی ٢٠٠٩، ژمارەی دانیشتووانی کەرکووکی بە ٨٥٠٧٨٧ كەس دیاری كردووە (Wikipedia, 2010).

  لەم بەشەدا بە سەرنجدان بە پێدراوەكانی بەر دەست، گرنگترین ئاستەنگەکانی لکاندنی کەرکووک بە حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە ڕوون دەکەینەوە، لە ڕاستیدا ڕوونکردنەوە و شیکردنەوەی کێشەکانی کەرکووک و ناوچە جێناکۆکەکانی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی عێراق، چ پێش لە ڕووخانی ڕژێمی بەعس و چ لەپاش ئەو، مۆدێلی بەڕێوەبردنی سیاسیی ناوچەکە بەتەواوی لەژێر کاریگەریی بونیادە ژینگەییەكان و سەرچاوەکانی ژێرزەوی و سەرزەوی بووە کە هەر کام لە لایەنە ناکۆکەکان، بە كەڵكوەرگرتن لە ڕوانگە مێژوویی و کولتووری و سیاسییەکانی جێی مەبەستی خۆیان، لەم پرسەدا هەوڵی بەڵگە و لێكدانەوەی تایبەت بە خۆیان هێناوەتەوە.

گرنگی و ڕۆڵی جیوپۆلەتیكیی کەرکووک لە ڕوانگەی حکومەتی عێراقەوە

   کەرکووک بە یەکێک لە ناوچە گرنگ و ستراتیژییەکانی عێراق ئەژمار دەکرێت، كە هەر لە سەرەتای دروستبوونی حکومەتی عێراقەوە خاڵی ناکۆکی نێوان کوردەکان و دەوڵەتی ناوەندیی عێراق بووە. دەوڵەتی ناوەندیی عێراق بەردەوام دژی داواکاریی کوردەکان بووە سەبارەت بە لکاندنی کەرکووک بە ناوچەی ئۆتۆنۆمیی کوردستانەوە، هۆکارە گرنگەکانی دژایەتیکردنی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق بەکورتی دەکرێت بەم شێوەی خوارەوە ئەماژەی پێ بدرێت:

   ١. لکاندنی کەرکووک بە کوردستانەوە، دەبێتە هۆی ناهاوسەنگیی نەتەوەیی لە عێراقدا، قورسایی جیۆپۆلەتیکیی کوردستان لە ئاستی نیشتمانیی عێراقدا زیاد دەکات.

   ٢. لکاندنی کەرکووک بە کوردستانەوە، دەبێتە هۆی ئەوەی کوردەکان بەشێکی گەورە لە سەرچاوەکانی وزەی عێراقیان دەست بکەوێت.

   ٣. لکاندنی کەرکووک بە کوردستانەوە، دەبێتە هۆی ئەوەی کوردەکان سەربەخۆیی ئابووری بەدەست بهێنن و کەمتر پێویستیان بە دەوڵەتی ناوەندی بێت و ڕێخۆشکەری دەکات بۆ ئەوەی زیاتر لە ناوەند دوور بکەونەوە.

   ٤. ئەگەر کەرکووک بخرێتە سەر کوردستان، بەشێکی گرنگ لە داهاتی نەوتی عێراق کەم دەبێتەوە و ئەم پرسە دەبێتە هۆی ناهاوسەنگیی ئابووری لە ناوچەکانی تری عێراقدا.

   ٥. ئەگەر کەرکووک بخرێتە سەر کوردستان، دەوڵەتی ناوەندیی عێراق جگە لەوەی کە دەسەڵاتی لە سەرچاوەگەلی زۆری وزە کەم دەبێتەوە، بەڵکوو بەشێکی زۆر لە سەرچاوەکانی ئاو و خاکی بەپیت و هەروەها یەکێک لە ناوەندەکانی بازرگانی و ڕێگاکانی پەیوەندی لەژێر سنووری چاودێریی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق نامێنێت.

   ٦. ئەگەر کەرکووک بخرێتە سەر کوردستان، گرژییەكانی نەتەوەیی لە کەرکووک و ناوچەکانی دیکەی عێراق زیاد دەكات و زەمینەخۆشكەر دەبێت بۆ ناوچە شیعەنشینەکانی باشوور كە لە ناوەند دوور بکەونەوە، ئەم پرسە لەلایەن ناوچەکانی ناوەڕاستی عێراق و بەغداد کە لەژێر دەسەڵاتی سوننەکاندایە؛ بەتوندی دژایەتی کراوە و دەوڵەتەکانی عێراق کە زۆرینەیان سوننی بوون، هەر لەم ڕوانگەیەوە دژایەتیی ئەوەیان کردووە کە کەرکووک بخرێتە سەر کوردستان.

   ٧. لە بارودۆخی ئێستادا و لەپاش بیست ساڵ لە حکومڕانیی کوردەکان لە هەرێمی کوردستان و تۆخبوونەوەی ناسیۆنالیزمی نەتەوەیی کوردەکان، ئەگەر کەرکووک بخرێتە سەر کوردستان؛ گریمانەی ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی و جیابوونەوەی کوردستان لە عێراق، زیاتر لە هەموو سەردەمەکانی تر دەوڵەتی عێراقی تووشی ترس کردووە.

ڕۆڵی کەرکووک لە زیادبوونی قورسایی جیۆپۆلەتیکی کوردستان (عێراق)

   ئەگەر کەرکووک و ناوچە جێناکۆکەکانی تر بخرێنە سەر هەرێمی کوردستان، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ڕووی داڕشتنەوەی نەخشەی جوگرافیای ناوچەکە؛ سەرکەوتنێکی گەورە بەدەست دەهێنێت، هەروەها ڕووبەری ئێستای کوردستان بەنزیکەیی دوو ئەوەندی ڕووبەری ئێستای گەورەتر دەبێت، واتە لە ٤٠ هەزار کیلۆمەتر چوارگۆشەوە دەبێتە  ٨٥ هەزار کیلۆمەتر چوارگۆشە، خودی ئەمە دەبێتە هۆی ئەوەی کە حکومەتی هەرێمی کوردستان بەشێکی گرنگ لە سەرچاوەکانی وزە و هەروەها سەرچاوەکانی ئاو و خاکی عێراقی دەست بکەوێت. لکاندنی کەرکووک و ناوچە جێناکۆکەکانی تر بە هەرێمی کوردستانەوە، دەبێتە هۆی زیادبوونی ڕێژەی ژمارەی دانیشتووانی کوردستان لە پێنج ملیۆن و نیو بۆ شەش ملیۆن و نیو. قورسایی زیادبوونی ڕێژەی دانیشتووانی کوردستان، دەکرێت لەم ڕوانگەیەوە دەرئەنجامگەلێکی ئەرێنیی دیکەی بەدواوە بێت بۆ کوردستان، وەک: زیادکردنی بەشەبودجەی حکومەتی هەرێم و هاوسەنگیی سیاسی لە ڕكابەرییەكانی هەڵبژاردندا.

   ئەو ناوچانەی لەژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمی کوردستاندان، بەبێ لەبەرچاوگرتنی ناوچە جێناکۆکەکان و کەرکووک، لە ڕووی ڕووبەری جوگرافی، سەرچاوە سروشتییەکان بەتایبەتی نەوت، سەرچاوەکانی ئاو و خاک و ژمارەی دانیشتووان؛ لە دۆخێکی باشدا نییە و لە ڕووی جیۆپۆلۆتیکی لە ئاستی گشتیی وڵات و ناوچەکە گرنگییەکی شایانی باسی نییە، دەوڵەتی ناوەندیی عێراقیش لەو کاتەوەی حکومەتی هەرێمی کوردستان دروست بووە لە ساڵی ١٩٩١، سەبارەت بە سنوورەکانی ئێستای هەرێمی کوردستان گرنگییەکی ئەوتۆی پێ نادات. لە ڕوانگەی دەوڵەتی ناوەندیی عێراقەوە، پێگەی جیوئیكۆنۆمی كەركووك بەراورد بە ناوچەکانی تری کوردستان؛ گرنگتر بووە و بەهایەکی زۆر زیاتری هەبووە و گرنگترین ناوچە بووە کە سیاسەتەکانی بەعەرەبكردنی تیایدا جێبەجێ كراوە. ئەگەر ناوچە جێناکۆکەکان نەخرێنە سەر حکومەتی هەرێمی کوردستان، ئەم هەرێمە لە ڕووی ئابووری و پێگەی سیاسی، لەبەرامبەر دەوڵەتی ناوەندیی عێراقیدا قورساییەکی ئەوتۆی جیۆپۆلەتیکیی نابێت و دەوڵەتی هەرێمی کوردستان لە هاوسەنگیی سیاسیی عێراقدا؛ توانای مانۆڕی سیاسی لەدەست دەدات. هەر چەندە لەم ساڵانەی دواییدا لە سنووری ژێر دەسەڵاتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا، کۆمپانیاکانی نەوتی وڵاتانی ڕۆژئاوا سەرکەوتوو بوون لە دۆزینەوەی کێڵگە گرنگەكانی نەوت و غاز و کوردەکان بانگەشەی ئەوە دەكەن ئەو کێڵگانەی دۆزراونەتەوە؛ بۆ ماوەیەکی درێژخایەن لە توانایاندایە وزەی پێویست بۆ کوردستان و پارەی پێوست دابین بکات. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا کوردستان بەبێ کەرکووک؛ لە ڕووی جیۆپۆلۆتیکەوە گرنگییەکی کەمتری دەبێت، بیرخستنەوەی ئەم خاڵە پێویستە کە بە هۆکاری بەردەستنەبوونی ئامار و داتای پەیوەندیدار بە ڕێژەی یەدەگی نەوتی هەرێمی کوردستان، ناتوانرێت كە هەڵسەنگاندن بۆ یەدەگی نەوتی هەرێم كوردستان و یەدەگی نەوتی کەرکووک و ناوچەکانی دیکەی عێراق بكرێت.

گرنگیی جیۆپۆلەتیکی و جیۆئیکۆنۆمیی کەرکووک لە ئاست هەموو عێراقدا

   گرنگترین ئاستەنگی لکاندنی کەرکووک بە دەوڵەتی هەرێمی کوردستانەوە لای دەوڵەتی ناوەندیی عێراق، بریتییە لە گرنگیی جیۆپۆلەتیكی و قورسایی پێگەی جیۆئیکۆنۆمی کەرکووک. بە سەرنجدان لە پێشینەی مێژوویی ئەم پرسە، ئامادە نەبووە داواکاریی کوردەکان پەسەند بکات لەسەر ئەوەی کەرکووک بخەنە سەر کوردستان. گرنگترین ئەو هۆکارانە کە قورسایی و پێگەی جیۆئیکۆنۆمیی کەرکووک لە ئاست هەموو عێراقدا بەرجەستە دەکات، بریتین لە:

   ١. گرنگیی ستراتیژیی کەرکووک لەلای داگیركەرانی بەریتانی و دەوڵەتی تازەدروستکراوی عێراق لە سەرەتای دروستبوونیەوە تاوەكوو ئێستا، لەسەر بنەمای پێگەی جیۆئیکۆنۆمیی ئەم شارە لە ئاستی هەموو عێراقدا.

   ٢. بوونی گرنگترین و گەورەترین کێڵگە نەوتییەکانی عێراق لە کەرکووک و تێچووی کەمی دەرهێنانی نەوت، بە هۆی پێکهاتەی خاکەکەی لە ڕووی زانستی زەویناسییەوە.

   ٣. بوونی بەشێکی گرنگی یەدەگی غازی سروشتی عێراق لە پارێزگای کەرکووک.

   ٤. پشكی باڵای بەرهەمهێنانی نەوتی خاوی عێراق لە کێڵگە نەوتییەکانی کەرکووک، هەر لە سەرەتای دەرهێنانی نەوتی ناوچەکە و ڕۆڵی گرنگی لە بودجەی نیشتمانیی عێراقدا.

   ٥. کێڵگە نەوتییەکانی کەرکووک؛ گەورەترین دابینکەری نەوتی خاوی پاڵاوگەکانی عێراقن، بەتایبەتی پاڵاوگەی بێجی کە گەورەترین پاڵاوگەیە لە باكووری عێراق.

   ٦. جێبەجێکردنی سیاسەتی بەعەرەبكردن و سڕینەوەی شوناسی غەیرەعەرەبی لە پارێزگای كەركووك، پاش دەرکەوتنی گرنگیی ئابووریی ئەم شارە لە دەیەی ١٩٣٠، خستنەكاری پڕۆژەی ئاودێریی حەویجە و نیشتەجێکردنی ڕێژەیەکی زۆر لە عەرەبی بیاباننشین لە پارێزگای کەرکووک و دەرکردنی بەکۆمەڵی کورد و تورکمانەکان لەم ناوچەیە.

   ٧. گۆڕانکاریی ڕیشەیی لە دابەشكاریی سیاسی و كارگێڕیی پارێزگای کەرکووک و جیاکردنەوەی قەزا کوردییەکان لەم پارێزگایە و لکاندنی قەزا عەرەبییەکان پێوەی، هەروەها گۆڕینی ناوە مێژووییەکەی پارێزگای کەرکووک لە وشەی مێژوویی “کەرکووک”ەوە بە “التامیم” و گۆڕانکاریی بەربڵاوی کولتووری لە شاری کەرکووک، بە ئامانجی سڕینەوەی شوناسی نەتەوەیی جگە لە عەرەب.

   ٨. گرنگیی  بازرگانیی کەرکووک و ڕۆڵی بەیەكگەیاندنی لە پەیوەندیی باكوور بە ناوەند و باشووری عێراق و هەروەها وڵاتانی دراوسێ.

   ٩. گرنگیی لەڕادەبەدەری کەرکووک لە ڕووی توانای کشتوکاڵی، باخداری و ئاژەڵداری، بە سەرنجدان لە سەرچاوەی ئاو و خاکەکەی.

 ڕۆڵی کەرکووک لە ڕەوتی دانوستانەکانی نێوان دەوڵەتی ناوەندیی عێراق و کوردەکانی ئەم وڵاتە لە مێژووی دروستبوونیەوە تا ساڵی (١٩٩١)

   لە سەرەتای دروستبوونی وڵاتی عێراقەوە، کوردەکانی ئەم وڵاتە داوای مافە سیاسییەکانی خۆیان کردووە لە چوارچێوەی ئۆتۆنۆمی (خودمختاری) و فیدراڵی. لە ڕەوتی خەبات و ڕاپەڕینی کوردەکان لە دژی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق لە چەند قۆناغێكدا، هەردوو لایان لەسەر چارەسەرکردنی ئەم پرسە دانوستانیان کردووە و دەگەیشتنە كۆمەڵێك ئەنجام، بەڵام بەبێ چارەسەر مانەوەی پرسی کەرکووک، دانوستانەکانی تووشی شکست دەکرد کە هۆکاری سەرەکیی ئەوەش گرنگیی جیۆپۆلەتیکی و پێگەی جیۆئیکۆنۆمیی کەرکووک بوو لەسەر ئاستی عێراق. ئەو نموونانەی كە پرسی كەركووك هۆکاری شکستی دانوستانەکانی نێوان دەوڵەتی ناوەندیی عێراق و کوردەکان بووە لە ماوەی نێوان دروستبوونی دەوڵەتی عێراق تاوەكوو ساڵی 1991، بریتین لە:

   ١. شێخ مەحموودی بەرزنجی کە یەکێک بوو لە ڕێبەرانی کورد لە عێراق، لە سەردەمی زاڵبوونی بەریتانیا بەسەر دەوڵەت و وڵاتی عێراقدا، داوكاریی پێكهێنانی ئیالەتی كوردستان بوو کە هەموو ناوچە کوردنشینەکانی عێراق لەگەڵ پارێزگای دەوڵەمەند بە نەوتی کەرکووک لەخۆ بگرێت. ئەم خواستەی شێخ مەحموود بە هۆی بانگەشەی لكاندنی كەركووك بە كوردستانەوە، لەلایەن بەریتانیا و دەوڵەتی دەستکردی عێراقەوە دژایەتی كرا، لە سەرەتادا بەریتانیا ڕەزامەندییان پیشان دا لە ڕاگەیاندنی دەوڵەتی شێخ مەحموود لە سلێمانی، بەڵام ئەو پانتاییە جوگرافیاییە بەربڵاوەی كە ویستی شێخ مەحموود بوو و پارێزگای دەوڵەمەند بە نەوتی کەرکووکیشی دەگرتەوە، بەتەواوی بەریتانیای نیگەران کرد. هەر بۆیە خواستی شێخ مەحموود بە هۆی ئەوەی کە لەخۆگری یەکێک لە گرنگترین ناوچە نەوتییەکانی عێراق بوو، ڕووبەڕووی دژایەتیی جیددیی بەریتانیا بوویەوە.

   ٢. لەپاش شکستهێنانی شۆڕشی شێخ مەحموود، ئەم جارەیان ڕاپەڕینی کوردی؛ بەشی باكووری کوردستانی عێراقی لەخۆ گرت کە دەكەوتە جوگرافیای عەشایەری ناوچەی بارزان. بنەماڵەی بارزانییەکان لە مێژووی خەباتی سیاسیی نەتەوەی کورددا ڕۆڵێکی گرنگیان گێڕاوە، کە دیارترین کەسایەتییان مەلا مستەفای بارزانی بووە.

   لە پێداچوونەوە بۆ خەباتی مەلا مستەفا بارزانی؛ ڕێبەری کوردەکانی عێراق، لە گرنگترین ئەو هۆکارەی کە بووە هۆی شکستهێنانی دانوستانەکانی نێوان بزووتنەوەی کوردی و دەوڵەتی ناوەندیی عێراق، ڕەزامەندنەبوونی دەوڵەتی عێراق بوو لە لکاندنی کەرکووک بە هەرێمی کوردستانەوە.

   ڕێککەوتننامەی ١١ی ئازاری ساڵی ١٩٧٠، پێدەچێت گرنگترین دەستکەوتی کوردەکانی عێراق بێت تا پێش هاتنی بەهاری ساڵی ١٩٩١، لەبەر ئەوەی کوردەکان بە تێکۆشانی بەردەوامی خۆیان؛ دەوڵەتی ناوەندیی عێراقیان ناچار کرد مل بۆ خواستەکانیان بدات، بەڵام دیاریکردنی سنووری ناوچەی ئۆتۆنۆمیی كوردستان؛ گەورەترین ئاستەنگ بوو لەنێوان ڕێبەری کوردەکان و دەوڵەتی ناوەندی. کوردەکان خواستی ئەوەیان هەبوو کە کە کەرکووک بخرێتە سەر ناوچەی ئۆتۆنۆمی و ئەوەیان وەک بەشێکی دانەبڕاو لە خاکی کوردستان ئەژمار دەکرد، لە بەرامبەریشدا دەوڵەتی ناوەندیی عێراق بە هۆی بایەخی جیۆپۆلەتیکیی کەرکووک بۆ دەوڵەتی ناوەندی و بە بیانووی پێکهاتەی نەتەوەیی جیاواز لە کەرکووک، بەتوندی دژایەتیی ئەوەی دەکرد کە کەرکووک بخرێتە سەر کوردستان.

   ٣. لە ساڵی ١٩٨٤، دانوستانەکانی نێوان دەوڵەتی ناوەندیی عێراق و یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان بە سەرۆکایەتیی جەلال تاڵەبانی؛ سەبارەت بە سنووری ئۆتۆنۆمی و پرسی کەرکووک بوو. لەم ساڵەدا یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان بە مەبەستی چارەسەرکردنی پرسی کورد لە عێراق لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندی کەوتە گفتوگۆ، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا کە دەوڵەتی ناوەندی لە کاتی شەڕ بوو لەگەڵ ئێراندا و وا چاوەڕێ دەکرا بە چارەسەرکردنی پرسی کورد لەو وڵاتە؛ هێز و توانای لە گۆڕەپانی باكر بەرامبەر ئێران بەهێزتر بێت. بەڵام لەبەر گرنگیی ستراتیژیی کەرکووک بۆ دەوڵەتی ناوەندیی عێراق، عێراق پێی باش بوو لەگەڵ ئێراندا بجەنگێت تا ئەوەی كە کەرکووک لەدەست بدات لە بەرژەوەندیی کوردەکان.

   ٤. لەپاش ڕاپەڕینی کوردەکان لە باكووری عێراق و گەڕانەوەی حزبە کوردییەکان بۆ ناو کوردستان، بەرەی کوردستانییان پێک هێنا لە زۆرینەی حزبە کوردییەکان، وەک پیشاندانی نیازپاکی سەبارەت بە چارەسەرکردنی پرسی کورد لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندیی عێراق، بە مەبەستی گفتوگۆکردن؛ نوێنەریان نارد بۆ بەغداد.

   لە دانوستانەکانی مانگی چواری ١٩٩١، دەوڵەتی بەغدا لە سەرەتادا هەموو ئەو بابەتانەی پەسەند کرد کە گفتوگۆیان لەسەر کردبوو، تەنانەت ئەو خاڵانەشی کە پەیوەندیی بە چارەنووسی کەرکووک و خانەقین و شەنگالەوە هەبوو؛ پەسەند کرد، بەڵام حکومەتی عێراق لەناکاودا هەموو ڕێککەوتنەکانی خستە ژێر پێی و لە بەڵێنەکانی خۆی پاشگەز بوویەوە، لەپاش نۆ دانیشتن و تێپەڕبوونی ٥ پێنج مانگ، دانوستانەکان گەیشتنە بنبەست.

 قورسایی جیۆپۆلەتیکی و جیۆئیکۆنۆمیی کەرکووک

   یەکێک لە گرنگترین هۆکارەکانی شکستهێنانی دانوستانەکانی نێوان بزووتنەوە کوردییەکان و دەوڵەتە یەک لەدوای یەکەکانی عێراق تا دوای ڕووخاندنی ڕژێمی سەددام حسێن لە ساڵی ٢٠٠٣، پرسی کەرکووک و ناوچە جێناکۆکەکان بوو. گرنگیی جیۆپۆلەتیکی و جیۆئیکۆنۆمیی کەرکووک لە عێراق و ناوچەکەدا، کاریگەریی بنەڕەتیی لەسەر ڕێکنەکەوتنی نێوان لایەنە ناکۆکەکان لە چارەسەرکردن و گفتوگۆکان و دیاریکردنی چارەنووسی ئەو ناوچانە هەبووە و دەشیبێت. لەم ڕوانگەیەوە کە هۆکارە جوگرافییەکان وەک پێگەی جوگرافی، شێوەی خاک، بارودۆخی تۆپۆگرافی، پانتایی، بنەما ژینگەییەکان (سەرچاوەکانی ئاو و خاک و… هتد) و سەرچاوە سروشتییەکان و سەرچاوەکانی وزەی سامانە سروشتییەكان(انرژی فسیلی) ڕۆڵێکی گرنگ و بنەڕەتیان لە بەرهەمهێنانی توانا و زیادکردنی قورسایی جیۆپۆلەتیکی دەبینن. هەڵکەوتەی جوگرافیایی، سەرچاوەی دەوڵەمەند بە نەوت و سەرچاوەی گرنگی ئاو و خاک لە کەرکووکدا، لە مێژە قورسایی جیۆپۆلەتیکیی ئەم پارێزگایەی بەراورد بە پارێزگاکانی دیکەی عێراق بە شێوازێکی بەرچاو دەرخستووە، لەم نێوەندەدا ڕۆڵی سەرچاوەکانی سروشتی سەبارەت بە زیادکردنی قورسایی جیۆپۆلەتیکیی پارێزگای کەرکووک لە عێراقدا، لە هۆکارەکانی دیکە زۆر زیاتر دەردەکەوێت.

   پارێزگای کەرکووک سەرەڕای ئەوەی کە لە ڕابردوودا وەک ناوەندێکی بازرگانیی گرنگ لە عێراق و کوردستان ئەژمار دەکرا، بەڵام لەپاش دۆزینەوەی نەوت لەو پارێزگایە لە ساڵی ١٩٢٧، ئەم سنوورە بوو بە ڕێگای سەرەکیی ئابووریی عێراق.

   لە زۆرینەی ڕەوتی گفتوگۆکانی پەیوەندیدار بە بارودۆخی کەرکووک، سەرەتا و ناوەندی قورسایی ئەو گفتوگۆیانە سەرچاوە دەوڵەمەند بە نەوتەکەی بووە، لە کاتێکدا کە کوردەکان لە ڕوانگەی مێژووییەوە ئەم خاکە بە هیی خۆیان دەزانن، زۆرێک لە ڕێبەرە کوردەکان دژی ئەو بۆچوونەن کە گوایە ئامانجی ڕیفراندۆم بۆ کەرکووک، مەبەست لێی سەروەت و سامانی نەوتەکەی بێت.

   چڕبوونەوەی بەشێکی گرنگی یەدەگی وزەی عێراق لە کەرکووک، یەکێک بووە لە هۆکارە گرنگەکان کە ویلایەتی موسڵ بلکێنرێت بە عێراقەوە، کەواتە دەوڵەتی عێراق لەسەر بنەمای گۆڕینی دیمۆگرافیای کەرکووک، دەستی کرد بە جێبەجێکردنی سیاسەتی بەعەرەبكردن لە ناوچەکەدا.

حزبە کوردییەکانی عێراق باوەڕیان وایە کە گەڕانەوەی کەرکووک بۆ سەر کوردستان؛ خواستێکی مێژووییە و بەردەوام کەرکووک بە بەشێکی دانەبڕاوە لە کوردستان دانراوە، بەڵام پرسی نەوت بووە بە بەڵگەیەک بۆ دەوڵەتی ناوەندیی عێراق کە بە هۆی ئەوەوە ئاستەنگ دروست دەکات بۆ کوردەکان سەبارەت بەوەی لە کەرکووکدا حکومڕانی بکەن.

 گرنگیی جیۆپۆلەتیکیی کەرکووک لە ڕوانگەی نەتەوەکانی دانیشتووی کەرکووک

   پارێزگای کەرکووک وەک یەکێک لە پارێزگا زۆر گرنگەکانی عێراق، بەهایەکی جیۆپۆلەتیکیی تایبەتی لەسەر ئاستی عێراقدا هەیە، کەواتە هەریەک لە نەتەوەکانی دانیشتووی کەرکووک و بەتایبەتی کوردەکان و تورکمانەکان دەڵێن کەرکووک هیی ئێمەیە و هەوڵ دەدەن ناسنامەی نەتەوەیی خۆیان بەسەر ئەو پارێزگایەدا بسەپێنن. ئەوەی کە زۆر دیار و ڕوونە، دیاریکردنی چارەنووسی کەرکووک لە بەرژەوەندیی هەر کام لەم نەتەوانەی دانیشتووی پارێزگای کەرکووک، دەبێتە هۆی زیادبوونی قورسایی و پێگەی جیۆپۆلەتیکییان لە ئاستی گشتیی عێراق و ناوچەکەدا. تێڕوانینی کوردەکان و تورکمانەکان سەبارەت بە ناسنامە و چارەنووسی کەرکووک، بەکورتی و لە چوارچێوەی خشتەی ژمارە (٥)دا دەخرێتە ڕوو.

 

ڕوانگەی تورکیا سەبارەت بە لکاندنی کەرکووک بە حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە

   تورکیا وەک یەکێک لە گرنگترین ئەکتەرەکان لەسەر سیاسەتی ناوخۆیی و دەرەوەی عێراق و وەک یەکێک لە کاریگەرترین وڵاتانی ناوچەکە لەسەر کاروباری کوردستان، بەم هۆکارانەی کە لە خوارەوە ئاماژەی پێ دراوە، بەتوندی دژی لکاندنی کەرکووک بە کوردستانی عێراقەوە بووە و دەبێت:

   – زیادبوونی قورسایی جیۆپۆلۆتیکیی کوردستان لەسەر ئاستی گشتیی عێراق و ناوچەکە.

   – ڕێخۆشکەری بۆ زەمینەسازیی سەربەخۆیی کوردستان لە عێراق.

   – دروستبوونی مەترسی لەسەر سەروەریی خاكی تورکیا.

   – ورووژاندنی سیاسیی کوردەکانی تورکیا لە ئەگەری سەربەخۆیی کوردستان لە عێراقدا.

   – زیادبوونی مەترسییەکانی حزبی کرێکارانی کوردستان (P.K.K).

   – دروستبوونی مەترسی لەسەر پێگەی سیاسی و کۆمەڵایەتیی تورکمانەکان لە عێراقدا.

   بە تێڕاوانینێکی گشتی و بە سەرنجدان لەو بابەتانەی باس کران، پارێزگای کەرکووک لە ئاستی گشتیی نیشتمانیی عێراقدا، خاوەنی تایبەتمەندیی جیۆپۆلەتیکی و جیۆئیکۆنۆمیی بەرچاوە، کە لە ڕوانگەی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق و دەوڵەتی هەرێمی کوردستانەوە، لە چوارچێوەی خشتەی ژمارە (٦)دا دەخرێتە بەر چاو.

 

شێکردنەوە و لێکدانەوەی پێدراوەکانی لێکۆڵینەوەکان

   بەدواداچوون و شیکرنەوە و لێکدانەوەی پێدراوەکان بە سەرنجدان لە پرسیار و گریمانە، لێکۆڵینەوە بەم شێوەی لە خوارەوە هاتووە؛ دەخرێتە بەر چاو.

   ١. پرسی ئاڵۆزی گفتوگۆکان سەبارەت بە چارەنووسی کەرکووک و ناوچە جێناکۆکەکانی نێوان دەوڵەتی ناوەندیی عێراق و دەوڵەتی هەرێمی کوردستان؛ بنەمایەکی مێژوویی هەیە و لە دروستبوونی دەوڵەتی عێراق لە ساڵی ١٩٢٣، کوردەکانی ئەو وڵاتە، واتە دانیشتووانی ڕەسەنی ویلایەتی موسڵی عوسمانی یاخود کوردستانی باشوور، بە شێوەیەکی بەردەوام و بێ دابڕان بە ئامانجی داواکارییە سیاسییەکانی خۆیان بەرامبەر بەو ڕژێمانەی کە دەسەڵاتدار بوون لە عێراق؛ خەباتیان كردووە و لە تێکۆشانەكانیدا پرسی حکومڕانی لە پارێزگای کەرکووک؛ گرنگترین تەوەرەكانی دانوستانەکان بووە لەنێوان دەوڵەتی ناوەندیی عێراق و بزووتنەوەی کوردی.

   بە هەمان شێوە کە پێشتر ئاماژەمان پێ دا، گرنگترین هۆکاری شکستی دانوستانەکانی نێوان مەلا مستەفای بارزانی؛ ڕێبەری کوردەکانی عێراق و حکومەتی بەعسی حەسەن بەکر لە مارچی ١٩٧٠دا، پرسی دیاریکردنی سنووری كارگێڕی-سیاسیی دەوڵەتی ئۆتۆنۆمیی کوردستان بوو کە پارێزگای کەرکووکی لەخۆ نەدەگرت و هەر ئەم بابەتەش بووە هۆی شکستی دانوستانەکانی ساڵی ١٩٧٤ و سەرلەنوێ دەوڵەتی ناوەندیی عێراق شەڕی لەگەڵ کوردەکاندا دەست پێ کردەوە. هەروەها گرنگترین تەوەری دانوستانەکانی نێوان یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان بە سەرۆکایەتیی جەلال تاڵەبانی و دەوڵەتی ناوەندیی عێراق لە ساڵی ١٩٨٤دا، هەروەها دانوستان لەنێوان بەرەی کوردستانی (پێکهاتوو لە حزبە سیاسییە کوردستانییەکان) لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندیی عێراق لە ساڵی ١٩٩١دا، لەسەر دیاریکردنی سنووری جوگرافیای کوردستان بەتایبەتی چارەنووسی پارێزگای کەرکووک و ناوچە جێناکۆکەکانی تر بوو.

   لەپاش ڕووخاندنی ڕژێمی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٣، لەلایەن وڵاتانی هاوپەیمان بە سەرۆکایەتیی ئەمەریکا و گەڕانەوەی گرووپە نەیارە عێراقییەکان بۆ وڵات و پێکهێنانی ئەنجوومەنی حکومەتی کاتی و دەوڵەتی کاربەڕێکەر، یەکێک لە بابەتە بنەڕەتییەکان لەنێوان دەوڵەتی هەرێمی کوردستان و حزبە سیاسییە عێراقییەکان (شیعە و سوننی)، چارەسەری ئاشتییانەی پرسی چارەنووسی کەرکووک و ناوچە جێناکۆکەکانی دیکە بووە کە ڕەنگدانەوەی ئەمە دەتوانین لە مادەی (٥٨)ی یاسای کاتیی دەوڵەت لە قۆناغی ڕاگوزەر و هەروەها مادەی (١٤٠)ی دەستووری عێراقی ببینین. بە هەمان شێوە کە پێشتر ئاماژەمان پێ دا، حزبە سیاسییەکانی کوردستان و ڕێبەرەکانیان، پارێزگای کەرکووک لە ڕوانگەی مێژوویی و جوگرافییەوە بە بەشێکی دانەبڕاو لە کوردستان دەزانن. سەرەڕای پێداگری لە کوردستانیبوونی کەرکووک، لەگەڵ ئەوەشدا دژی بوونی کەمەنەتەوایەتییە ڕەسەنەکانی وەک تورکمان و ئاشووری و کەلدان و عەرەبەکان لەم هەرێمەدا نین. کەواتە داوای چارەسەرکردنی ئاشتییانەی دیاریکردنی چارەنووسی کەرکووک لە چوارچێوەی مادەی (١٤٠)ی دەستووری عێراقی فیدراڵی دەکەن.

   ٢. لە وەڵامدانەوەی پرسیاری توێژینەوەكە: “گرنگترین ئاستەنگی لکاندنی کەرکووک بە دەوڵەتی هەرێمی کوردستانەوە چییە؟”، بە سەرنجدان لەو بەدواداچوونانەی کراوە لە بەشە پێدراوەکانی توێژینەوەکە، دەکرێت ئەنجامەکانی خوارەوەمان دەست بکەوێت:

   ا. لە بەدواداچوونی پرسی مێژوویی کەرکووک و بە سەرنجدان لە ناوەرۆکی دانوستانەکانی نێوان بزووتنەوە سیاسییە کوردییەکان و دەوڵەتە حکومڕانەکانی عێراق، گرنگترین هۆکاری ڕازینەبوونی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق سەبارەت بە لكاندنی کەرکووک بە کوردستانەوە، قورسایی جیۆپۆلەتیکی و پێگەی جیۆئیکۆنۆمیی ئەم ناوچەیە لە عێراقدا بووە. لەبەر ئەوەی بەشێکی گرنگ لە یەدەگی نەوتی عێراق لە کەرکووکدایە، هەڵکەوتەی جوگرافیای کەرکووک و بەستنەوەی ناوەند و باشوور پێکەوە، هەروەها توانای زۆری کشتوکاڵی و ئاژەڵداریی ناوچەکە، بووەتە هۆکاری زیادبوونی قورسایی جیۆپۆلەتیکیی ئەم ناوچەیە سەبارەت بە ناوچەکانی دیکەی عێراق. کەواتە لە ڕوانگەی دەسەڵاتدارانی سیاسیی بەغداوە، لکاندنی کەرکووک بە کوردستانەوە؛ تەنیا نابێتە هۆی ئەوەی کە دەوڵەتی ناوەندیی عێراق تووشی قەیرانی ئابووری بکات، بەڵکوو دەبێتە هۆی ئەوەش کە بارودۆخێکی لەبار بگونجێنێت بۆ سەربەخۆیی کوردستان لە عێراق و سەروەریی خاکی عێراق بخاتە ژێر مەترسییەوە.

   ب. لە بەدواداچوون بۆ سەرچاوەکانی کتێبخانە و ئەنتەرنێت و هەروەها لێكۆڵینەوەی مەیدانی کە لە چوارچێوەی توێژینەوەکەدا ئەنجام درا، ئەنجامی بەدەستهاتوو دەریدەخات کە گرنگترین ئاستەنگی بەردەم لکاندنی کەرکووک بە دەوڵەتی هەرێمی کوردستانەوە، قورسایی جیۆپۆلەتیکی و جیۆئیکۆنۆمیی کەرکووکە.

   ئەنجام

   چارەنووسی پارێزگای کەرکووک و ناوچە جێناکۆکەکان، دەکرێت وەک گرنگترین خاڵی ناکۆکیی نێوان دەوڵەتی هەرێمی کوردستان و دەوڵەتی ناوەندیی عێراق بێت لەپاش ڕووخاندنی ڕژێمی بەعس لە عێراق. لە ڕوانگەی کوردەکانەوە، پارێزگای کەرکووک وەک بەشێکی دانەبڕاو لە ناوچە کوردییەکانی عێراق ئەژمار دەکرێت و هەموو دانوستانەکانی نێوان دەوڵەتی ناوەندیی عێراق و بزووتنەوە کوردییەکان لە عێراقدا بە مەبەستی چارەسەرکردنی پرسی کورد، لەژێر کاریگەریی دیاریکردنی چارەنووسی پرسی کەرکووکدا بووە و هەموو دانوستانەکانی نێوان کوردەکان لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندی لە سەردەمی ڕژێمەکانی پاشایەتی و بەعسی لە عێراقدا، بە هۆکاری ڕێکنەکەوتن لەسەر پرسی پەیوەندیدار بە کەرکووک تووشی شکست بووە. چارەسەرنەکردنی ئاشتیخوازانەی پرسی کەرکووک، دەکرێت ببێتەوە هۆکاری دروستبوونی کێشە لەنێوان دەوڵەتی ناوەندیی عێراق و دەوڵەتی هەرێمی کوردستان، بە شێوەیەک نەک تەنیا وڵاتی عێراق بەڵکوو وڵاتانی دراوسێی عێراقیش بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ تووش بکات. کەواتە دەکرێت گرنگیی پرسی کەرکووک و توێژینەوە لەسەر تەوەر و ئاستەنگەکانی ڕێکنەکەوتنی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق و کوردەکان لەو وڵاتەدا، وەک یەکێک لە بابەتە بنەڕەتییەکانی بابەتی توێژینەوە بێت لە سنووری پەیوەندیدار بە سنووری جوگرافیای سیاسییەوە.

   کوردستانی عێراق، یاخود بە شێوەیەکی تر: سنووری جوگرافیایی جێی مەبەستی کوردەکانی عێراق، لەخۆگری پارێزگاکانی هەولێر، سلێمانی، دهۆك، کەرکووک و ناوچە کوردییەکانی پارێزگای موسڵ و دیالە و سەڵاحەدینە، كە لە ساڵی (١٩٩١)ەوە هەرسێ پارێزگای هەلێر و سلێمانی و دهۆک لەلایەن حزبە کوردییەکانەوە حكومڕانیی دەکەن و بەفەرمی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق؛ هیچ جۆرە توانا و دەسەڵاتێکی لەو ناوچانەدا نییە کە ئاماژەمان پێ دا. لەپاش ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە عێراق و هاوکات لەگەڵ هێرشی هێزەکانی ئەمەریکا بۆ سەر عێراق، هێزەکانی پێشمەرگەی کوردستان بە ئاگاداریی هێزەکانی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی؛ دەستیان کرد بە ئازادکردنی کەرکووک و بەشێکی زۆر لە کوردە ڕاگوێزراوەکانی کەرکووک لە سەردەمی سەددام گەڕانەوە بۆ کوردستان. لەپاش پێکهێنانی یەکەم حکومەتی کاتی لە عێراقی پاش سەددام، گرنگترین و سەرەکیترین داواکاریی کوردەکان؛ دیاریکردنی چارەنووسی پرسی کەرکووک و ناوچە جێناکۆکەکانی دیکە بوو لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندیی عێراقدا، کە بە هەوڵ و یەکگرتوویی هاوپەیمانیی کوردی لە ئەنجوومەنی نووسینەوەی  دەستووری عێراقدا،  مادەی ٥٨ لە دەستووری کاتیی خولی ڕاگوێزەر و مادەی ١٤٠ لە دەستووری بنەڕەتیی هەمیشەیی عێراق، تایبەت کرا بە چارەسەرکردنی قۆناغ بە قۆناغی چارەنووسی پارێزگای کەرکووک و ناوچە جێناکۆکەکان.

   لەگەڵ ئەوەشدا کە ١٢ ساڵ تێپەڕ بووە بەسەر ڕووخاندنی ڕژێمی بەعس لە ساڵی ٢٠٠٣، بە لەبەرچاوگرتنی مادەی ١٤٠ی دەستووری بنەڕەتیی عێراق، دەبوو چارەنووسی کەرکووک و ناوچە جێناکۆکەکانی دیکەی کێشەلەسەر تا کۆتایی ساڵی ٢٠٠٧؛ دیاری بکرایە، بەڵام تا ئێستا پرسی کەرکووک چارەسەر نەکراوە و ئاماژە و هەڵسەنگاندنەکان دەرخەری ئەوەن کە لایەن و گرووپە جیاوازەکانی ناو دەوڵەتی ناوەندیی عێراق؛ ئاستەنگ و کێشە دروست دەکەن سەبارەت بە جێبەجێنەکردنی مادەی ١٤٠ی دەستووری بنەڕەتیی عێراق.

   بە سەرنجدان لە شیکاری و شرۆڤە بەدەستهاتووەکانی توێژینەوەكە لە بارودۆخی ئێستای وڵاتی عێراق و بە سەرنجدان لە کێشە نەتەوەییەکان و هەروەها یەکگرتوویی توندی نەتەوەیی و ناوچەیی لەبریی یەکگرتوویی نیشتمانی و دروستکردنی کێشە لەبەردەم جێبەجێنەکردنی مادەی ١٤٠ی دەستووری بنەڕەتیی عێراق لەلایەن گرووپە نەتەوەییە جیاوازەکانی عێراقەوە و دەستتێوەردانی وڵاتانی ناوچەکە و بەتایبەتی دەستتێوەردانی ڕاستەوخۆی وڵاتی تورکیا سەبارەت بە پرسی کەرکووک و ڕێکخستنی کەمایەتیی نەتەوەی تورکمانی کەرکووک لە چوارچێوەی “بەرەی تورکمانی عێراق”دا و پابەندنەبوونی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق لە جێبەجێکردنی تەواوی ناوەرۆکی دەستووری بنەڕەتیی ئەو وڵاتە بەتایبەتی سەبارەت بە چارەنووسی پرسی کەرکووک و ناوچە جێناکۆکەکانی تر، بە سەرنجدان لەو بابەتانەی کە لە سەرەوە باسمان کرد؛ دانی پێدا دەنرێت کە ئەستەمە کەرکووک بخرێتە سەر دەوڵەتی هەرێمی کوردستان.

پەراوێز

• توێژەران وشەی “قوم”یان بەرامبەر بە نەتەوە بەکار هێناوە، کە ئەمە وشەیەکی دەقیق نییە و کەمنرخاندنی پرسی نەتەوەکانە و بە مانای ئیتنیک و گرووپی داخراوی خێڵەکی دێت، بۆیە گۆڤاری ئایندەناسی بۆ وشەی “قوم”ی نووسەران، وشەی “نەتەوە”ی لە دەقەکەدا بەكار هێناوە.

References

1. Abdulla, Xebat(2001), the basic theory of military geographic in

Southern Kurdistan. Suleimani Tishk, publication [in Kurdish].

2. Asadi Ali Akbar (2008), Iraq after saddam and the regional actors, vice

of grope for middle east and Persian golf forcing policy researches [in

Persian].

3. Ase Sard, Farid(2000), Kurdistan and national security problems,

Suleimani, the center of Kurdistan strategic researches [in kurdish].

4. Azizi, Star (2006), Minority protection in international law, Hamadan,

Noor E Elm publication [in Persian].

5. Crisis Group (2007), Iraq and the Kurd: Resolving The Kirkuk Crisis,

Middle East Report, N64.

6. Dafild Jan, S (2005), Oil & Iraq, translated by; Kambiz Pataziyan,

andishe bahgahe publication [in Persian].

7. Derasdel Alasdayer ,Ach Blick,Jerald, the Middle East and north Africa: A

political geography ,translated by: Darre Mirhaydar, fourth published,

Tehran,foring ministary publishing [in persian].

8. Eissa Mella Omer, Salih (2000), super power’s crisis creation in iraqi

kurdistan, Tehran, Tawakoli publication [in persian].

9. Eizzadi, Mehrdad(2000), kurdistan environment, sulaimani, the center of

kurdistan stratigice researches [in Kurdish].

10.Elizabeth Ferris(2008), Senior Fellow and co- Direto, The Future of

kirkuk: Reeerendum and Its Potential Impacton Displacement, Unversity

of bern.

11.Entesar, Nader (2006), power mafia, explanation of Kurds race nation

Nationalism, translated by: Erfan Qaneiy Fard, Tehran, Publisher,

aouthore [in persian].

12.Ezati, E (2005), an explanatory on Iran & Iraq geopolitics. Tehran, the

office inter national and political publication [in persian].

13.Ezzati, E (2003), an explanatory on African geoeconmy effects on Iranian

security, tehran, season publication for study about Africa [in Persian].

14.Faraj Fatih, latif(2002), Kurd & Kirkuk, translation: Mohammad Sadiqi,

political, cultural, & community season publishing, Rave , no 3 [in

persian].

15.Ghefur, Abdulla(2005), The geography of Kurdistan. Erbil. The ministry

of literature publication [in Kurdish].

16.Hafeznia, Mohammad Raza (2007), the affection of northern Iraq Kurds

self-governing on neighboring countries, seasonal geographic

researches, no.83[in persian].

17.Heme Tahir, Abdurehman, Axjelery, Pishko (2007), Kirkuk city between

(1917-1926). sulaimani, the center of wisdom & inteligent.(PUK).

18.Henry D, Astarjian(2007), The struggle for kirkuk , The Rise of

Hussein,Oil, and the Death of Tolerance in Iraq, London, Praeger

Security international.

19.International Crisis Group(2006), Iraq and kurds,The Brewing Battle over

kirkuk,Executive Summary and Recommendations, middle East, N.5.

20.Kandal & Others(1994), the kurds, translation: Ebrahim Yunesi, Tehran,

Roozbehan publication. [in persian].

21.Karimi Pur, Yadulla (2000), A perface on Iran and neigberhood, tehran,

the publication of “jahad daneshgahi” the universty of tarbiyat

modares[in persian].

22.Khoshnaw, Tufiq, Jasim (2002), kurdish caseand intentional law,

sulaimani, the center of kurdistan stratigice researches.

23.Kinan, Drek(1997), the kurds & kurdistan, , translation: Ebrahim Yunesi,

tehran, Negah publication [in persian].

24.Kochera, Kress(1994), kurdish national movement, translation: Ebrahim

Yunesi, Tehran, Negah publication [in persian].

25.Lima Anderson and Careth Stansfield(2004), The future of Iraq,

Dictatorship, Democracy, or Division?, New york, Palgrave Macmillan.

26.Mercille,Julien(2008), The radical geopolitics of U.S foreign policy:

Geoplitical and geo-economics logics of power, Dublin,Ireland.

27.Mir Heydar, Dorrh (1992), the basis of political geography, Tehran,

SAMT publication [in persian].

28.Mojtahed Zadeh, Pirouz(2002), the pollitical geography and geopolitics

,tehran,SEMAT [in Persian].

29.Mokhtari Hashi, Hosain and Ghaderi Hajat, Mostafa(2008), the middle

east hydropolitice in the horisson of 2025, exposed study.the Dijle &

Forat area,and jordan & nile river, tehran, geopolitics season

publication. Fourth year, no. first [in persian].

30.Nami, Mohammd Hassan & MohamadPor, Ali (2008), the geography of

the Iraq with the Emphasis on geopolitical Issues, tehran, the publication

of geographice millitary forces organization [in persian].

31.Omar Gol, Maaruf (2002), the basis of organizing kurdish government in

southern kurdistan, translated by: mohammad bayezidi,

political,cultural,& community seasone publishing, RAVE , no 3 [in

persian].

32.Rabiai, Hossain (2005), Iraqi Oil: the power’s competition and the future

of Persian Gulf , Tehran, the second congress almanac articalrs of iranain

geopolitice society [in persian].

33.Rendel, Janatan (2001), Aftar such Knowledge, what forgiveness? My

encounters with Kurdistan,Translated by: ebrahim yonesi, tehran, panyz

publication [in persian].

34.Shwani, Rafiq(2007), kirkuk problem and the way to solve. Erbil aras

poblication [in Kurdish].

35.Solovyev, G. Eduard (2004), Geopolitics in Russia- Science or Vocation,

Moscow, Russia.

36.Summary, Event(2008), Article 140 and The Future of Iraq, the

Washington Kurdish Institute(wki).7:Nakip, mahir, The identity of

kirkuk, 2004, Columbia University Turkmen symposium.

37.Talabani,Noori (2002), the policy of race basic changesin kirkuk in the

past till now, translated by: Azad Arami, political,cultural,& community

seasone publishing, Rave, No 3 [in persian].

38.Talib, Tufiq, Jeza(2000), rate of geopolitical population iraqi Kurdistan,

sulaimani, the center of kurdistan stratigice researches [in Kurdish].

39. Verma,Shiv Kumar(2007), Energy Geopolitics and Iran- Pakistan-India

Gas Pipeline, India, new delhi.

40. www.crisisgroup.org.
41. www.k.r.g.org.
42. www.perleman.org.
43. Zaki, Mohammad Amin(1998), the historic research about Kurds &

Kurdistan, translated by: Habib Alla Tabani, Tabriz, Aydin publication [in persian].

بۆ ھیچ کەس، دەزگا و لایەنێک نییە، بەبێ ئاماژەدان بە ناوی گۆڤاری ئایندەناسی، ژمارە و رۆژی دەرچوونی ئەم بابەتە بڵاوبکاتەوە

گۆڤاری ئایندەناسی ژمارە ٣ ئەیلولی ٢٠٢٠