كوردی
هاوسەنگیی هێز (Balance of Power)
ئامادەكردن: د. عابد خالد
چەمكی هاوسەنگی واتایەکى تەواو دیاریکراوى نییە، لەوانە ئاماژەیە بۆ:
١. بنەمایەکی پەیڕەوکراوی سیاسەتی نێودەوڵەتی: بە شێوەیەک هەر دەوڵەتێک هەڕەشەی زیادکردنی هێزی سەربازیى خۆی بکات؛ ڕاستەوخۆ دەبێتە هۆی زیادبوونی هێزی بەرپەرچدانەوەی پارسەنگ لە لایەن دەوڵەتە ڕکابەرە گریمانەکراوەکانیەوە.
٢. سیاسەتێک: کە لە لایەن دەوڵەتانەوە بە ئەنقەست ئاڕاستە دەکرێت، بە ئامانجی ڕێگریکردن لە زاڵبوونی هەر دەوڵەتێک یان هاوپەیمانییەک یان بلۆکێک، لە پێناو پاراستنی هاوسەنگیی نزیکەیی لە نێوان توانای سەربازیاندا.
٣. سیستمێکی نێودەوڵەتى: کە تایبەتمەندە بە ڕێکخستنێکی دیاریکراوی پەیوەندییەکانی هێز لە نێوان دەوڵەتان و کاراکتەر و بلۆک و هێزە نێودەوڵەتییەکاندا و بە زۆری جیاوازی لە نێوان دوو جۆر سیستم دەکرێت کە بریتین لە «سیستمى هاوسەنگیی فرەجەمسەری ئاڵۆز» و «سیستمى هاوسەنگیی دووجەمسەری سادە».
کەواتە چەمکى «هاوسەنگیى هێز» بە شێوەیەکى سەرەکى وەک یەکێک لە بنەماکانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان سەیر دەکرێت، بە شێوەیەک ئاماژەیە بۆ حاڵەتێکی سیستمی نێودەوڵەتی، جا فرەجەمسەر بێت یان دووجەمسەرى، کە تێیدا دەوڵەتان و کاراکتەر و هێزە نێودەوڵەتییەکان خۆیان لە هەر دوژمنکارى و بەکارهێنانێکى هێز و توندوتیژى بەرامبەر یەکدى بەدوور دەگرن، لە بەر ئەوەى هەریەکەیان مەترسیى ئەوەی هەیە کە بەرامبەرەکەیان دەتوانێت بە هەمان هێز و توندوتیژى تۆڵەیان لێ بسەنێتەوە، بەمەش دۆخێک لە هاوسەنگى لە نێوان هێزى هێرشکردن و تواناى بەرگریکردنى هەموویاندا دێتە ئاراوە کە پێى دەوترێت «هاوسەنگیى هێز».
لە ڕووى تیۆرییەوە چەمکى هاوسەنگیی هێز کە هاوکات چەمکێکى بنەڕەتیى تیۆریى ڕیالیزمە، لە سەر ئەو بیرۆکەیە دامەزراوە کە ئەگەری بەرقەراربوونى ئاشتی کاتێک زیاتر دەبێت کە ئەو لایەنە ڕکابەرانەى ئەگەرى بەشەڕهاتنیان هەیە، لە هێزی سەربازی و هەندێک جاریش هێزی سیاسی یان ئابووریدا یەکسان بن. کەواتە تیۆری هاوسەنگیی هێز پێداگرى لە سەر ئەوە دەکات کە نزیکى و یەکسانیى هێزی سەربازیی نێوان دەوڵەتان و هاوپەیمانییە نێودەوڵەتییەکان ڕێگری دەکات لە سەرهەڵدانی شەڕی چەکداری، بەم پێیە دەبێت دەوڵەتان و زلهێزەکان هەوڵ بدەن هاوسەنگیی سەربازی لە نێوان خۆیاندا ڕابگرن، هاوکات هەوڵی تاکلایەنەى هەر دەوڵەت و زلهێزێک بۆ زیادکردنی توانای سەربازیی خۆى، بێ ڕەچاوکردنى تواناى سەربازیى ئەوانى دى، دەشێت بە مەترسیى تێکدانى هاوسەنگیی هێز لێک بدرێتەوە، ئەمەش دەبێتە سەرچاوەى ڕوودانى گێژاوێک کە وڵاتانی دی هان دەدات ئەوانیش لاى خۆیانەوە هەوڵ بۆ زیادکردنی هێزى سەربازیى خۆیان بدەن، جا لە ڕێگەی خۆپڕچەککردنى زیاتر بێت یان لە ڕێگەی دروستکردنى هاوپەیمانیى نوێ یان بە هەر ئامرازیکى دى کە لە ئەنجامدا دۆخەکە بگێڕێتەوە بۆ ئاستێک لە هاوسەنگیى هێز کە هەموو لایەک پێى قایل بن. هەر لە بەر ئەمەیە لەو پەیماننامە نێودەوڵەتییانەى ئاشتیدا کە لە دوای کۆتاییهاتنی جەنگەکان لە نێوان وڵاتان ئەنجام دەدرێن، زۆربەی کات باس لە وەدیهێنانى جۆرێک لە هاوسەنگیی هێز دەکرێت و ئاماژە بۆ ئەو ئامراز و ڕێکخستنەش دەکرێت کە ئەو هاوسەنگییە دەپارێزێت و ڕێگری لە تێکدان و پێشێلکردنی دەکات.
لە ڕووى مێژووییەوە چەمکى «هاوسەنگیى هێز» وەک سیستمێکى نێودەوڵەتى ئاماژە بووە بۆ ئەو هاوسەنگییەى کە لە پەیوەندییەکانى نێوان وڵاتانی ئەورووپیدا، لەدواى کۆتاییهاتنى جەنگەکانی ناپلیۆنەوە تا جەنگی جیهانیی یەکەم هاتووەتە ئاراوە، کە تیایدا بەریتانیا ڕۆڵی «هاوسەنگکەر» یان «خاونى هێزى هاوسەنگکردن»ى گێڕاوە، بە شێوەیەک هیچ کاتێک قورسایی خۆى پەیوەست نەکردووە بە سیاسەتى هیچ هاوپەیمانى و بەرە و هێزێکى دیاریکراوی ئەورووپییەوە، لەمەشدا تەنها یەک پێودانگ ڕێنماییکارى بووە، ئەویش پاراستنى ئەو دۆخى هاوسەنگییەى هێز بووە کە لەو سەردەمەدا لە ئەورووپا هاتبووە ئاراوە. هەڵبەت لە گێڕانى ئەم ڕۆڵەدا چەند هۆکارێک هاوکارى بەریتانیا بوون، وەک باڵادەستى لە خاوەندارێتیى هێزى دەریاییدا و بوونى پێگەى جوگرافیى ناوازە وەک دوورگەیەکى تەریک لە دەرەوەى ئەورووپا، کە هەمیشە لە داگیرکاری بیانی دەیپاراست، هەموو ئەمەش وای کردبوو کە هاوسەنگیی هێزی فرەجەمسەری نێوان ئەورووپییەکان لەو سەردەمەدا هاوسەنگییەکى نەرم و جێگیر بێت. سەرەڕاى ئەمە، بە بڕواى هەندێک؛ سیستمى هاوسەنگیى هێز دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاى ڕێنیسانس، بەڵکوو ڕایان وایە کە بەر لە سەدەی بیستەم جیهانی سیاسی لە کۆمەڵێک سیستمی هاوسەنگیی هێزى جۆراوجۆر و سەربەخۆ پێک هاتبوو، وەک سیستمی ئەورووپی، ئەمەریکی، چینی و هیندى. بەڵام جەنگی جیهانیی یەکەم و ئەو هاوپەیمانییە سیاسییانەی کە لەگەڵیدا فۆرمەڵە بوون، پڕۆسەیەکی لێ کەوتەوە کە دواجار زۆربەی وڵاتانی جیهانى لە یەک سیستمی فرەجەمسەرى هاوسەنگیی هێزدا کۆ کردەوە، کە ئەمەش لە جەنگی جیهانیی یەکەمدا بە هاوپەیمانیی نێوان بەریتانیا و فەڕەنسا و ڕووسیا و ئەمەریکا لە دژی ئەڵمانیا و نەمسا-مەجەر دەستی پێ کرد و تا جەنگی جیهانیی دووەم بەردەوام بوو، کە لە میاندا دەوڵەتە فاشیستەکانی ئەڵمانیا و ژاپۆن و ئیتاڵیا دژی هاوپەیمانیی یەکێتیی سۆڤیەت و ئەمەریکا و بەریتانیا و چین بوون. بەڵام جەنگی جیهانیی دووەم بە گواستنەوەى قورسایی لە هاوسەنگیی هێزى نێوان کارەکتەرە تەقلیدییەکانی ئەورووپای ڕۆژئاوا و ناوەڕاستەوە بۆ کاراکتەرە غەیرەئەورووپییەکان کۆتایی هات، کە ئەوانیش وڵاتە یەکگرتووەکانى ئەمەریکا و یەکێتیی سۆڤیەت بوون، بە شێوەیەک کە دۆخى ململانێى نێوان ئەم دوو زلهێزە لە کۆتایی جەنگى جیهانیی دووەمەوە تا کۆتایى جەنگى سارد، وەک دوو جەمسەری هێزى نێودەوڵەتى، کە یەکەمیان لە چوارچێوەى هاوپەیمانیی سەربازیی ناتۆدا پێشەوایەتیى بازاڕی ئازاد و وڵاتانى دیموکراسیی ئەورووپای ڕۆژئاواى دەکرد، دووەمیشیان لە چوارچێوەى هاوپەیمانیی وارشۆدا سەرۆکایەتیى دەوڵەتە کۆمۆنیستە تاک حزبییەکانی ئەورووپای ناوەڕاست و ڕۆژهەڵاتى دەکرد. ئەو دۆخە دووجەمسەرییە وەک جۆرێک لە سیستمى هاوسەنگیى هێز لە سەر ئاستى جیهان دادەنرێت.
لە ڕووى سیاسییەوە ئامراز و میکانیزمی جۆراوجۆر بۆ پاراستنی هاوسەنگیی هێز بەکار هێنراوە، وەک:
أ. دروستکردنى هاوپەیمانی: کە دەشێت بە شێوازى ڕێککەوتنی سەربازیی فەرمی یان هاوپەیمانیی نافەرمی بێت، بە شێوەیەک کە تیایدا وڵاتانى لاواز ببنە هاوبەشی ستراتیژی وڵاتانى بەهێزتر، تاکوو لە مەترسیى داگیرکردنیان لە لایەن وڵاتێکى دیى بەهێزەوە پارێزراو بن، هەروەها دەشێت وڵاتانى بەهێز لە ڕێى بەستنى هاوپەیمانییەوە وڵاتانى لاواز بخەنە ژێر ڕکێفیان بەبێ ئەوەى ناچار بن داگیریان بکەن، بەڵام دواجار مەبەست لەو هاوپەیمانییە دروستکردنى هاوسەنگیی هێزە لەگەڵ وڵاتێکى ترى بەهێز یان هاوپەیمانییەکى دى، بۆ نموونە: هەردوو هاوپەیمانیی ناتۆ و وارسۆ لە ماوەی جەنگى سارددا.
ب. پێشبڕکێی خۆپڕچەککردن: کاتێک وڵاتێک هەست بە سەرهەڵدانى هەڕەشەی وڵاتێکى دى لە دژى بکات، لەوانەیە پەنا بۆ خۆپڕچەککردن و بونیاتنانی تواناى سەربازیی زیاتر ببات، تاکوو ڕێگری لە ڕوودانى ئەو هێرشە پێشبینیکراوە بکات، بەڵام پێشبڕکێی خۆپڕچەککردن لەوانەیە ببێتە هۆی ناسەقامگیری کاتێک پەرە بە زیادبوونى گرژییە سەربازییەکان بدات.
ج. دیپلۆماسی: دانوستان و دیالۆگ ئامرازێکی چارەنووسسازە بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان بە شێوەیەکی ئاشتییانە و ڕێگریکردن لە سەرهەڵدانى ئەو ململانێیانەی کە ڕەنگە هاوسەنگیی هێز تێک بدەن.
د. تۆڵەسەندنەوەی سنووردار: دەوڵەتی دەستدرێژى بۆسەرکراو، پێویستە تەنیا تا ئەو ڕادەیەی کە پێویستە بۆ پاراستنی سەروەری و یەکپارچەیی خۆی تۆڵە لە دەوڵەتی دەستدرێژیکەر بکەنەوە. لە پێناو پاراستنی هاوسەنگیی هێزدا، نابێت دەست بەسەر خاک و سەرچاوەکانی توانایدا بگرێت.
هـ. ئاڵوگۆڕى بازرگانیى بەهێز: ئەو وڵاتانەی کە پێکەوە بازرگانی دەکەن، کەمتر لە دژى یەکتر دەچنە ململانێی سەربازییەوە. کەواتە بازرگانی ئابوورییەکانیان پێکەوە دەبەستێتەوە، بە شێوەیەک کە ململانێی نێوان هاوبەشە بازرگانییەکان بۆ هەردوو لا زەرەر و تێچووی زۆری دەبێت. بەم پێیە ڕێککەوتنە بازرگانییەکان دەتوانن ئامرازێکی بەسوود بن لە پاراستنی هاوسەنگیی هێزدا.
بە گشتى، لە ئێستادا چەمکى هاوسەنگیی هێز وەک یەکێک لە سیناریۆکان بۆ ئایندەى سیاسەتى جیهانی هاوچەرخ پێشبینى دەکرێت، هەر چەندە دەشێت بە شێوەیەکی زۆر جیاوازتر لەو نموونانەى ڕابردوو بەرجەستە ببێت، بە تایبەت لە دواى سەرهەڵدان و زیادبوونی ڕۆڵى ئەکتەرە نادەوڵەتییەکان لە سیاسەتى جیهانیدا و برەوسەندنى ئابووریی وابەستەیی و بڵاوبوونەوەی دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان، کە بە هەموویانەوە دیمەنێکی جیۆستراتیژی ئاڵۆزتر لە جارانیان خوڵقاندووە.
سەرچاوەکان
– Roger Scruton, The Palgrave Macmillan Dictionary of Political Thought, 3rd edition, PALGRAVE MACMILLAN, Antony Rowe Ltd, Chippenham and Eastbourne, New York, 2007, pp 52-53.
– David Robertson, The Routledge Dictionary of Politics, 3rd edition, University of Oxford, Taylor & Francis Group, New York, 2004, pp 37-38.
– G. R. Berridge, Alan James and Sir Brian Barder, A Dictionary of Diplomacy, 2nd Edition, London, New York, Antony Rowe Ltd, Chippenham and Eastbourne, 2003, p 19.
– Randall L. Schweller, The Balance of Power in World Politicsfree, Oxford Research Encyclopedias, May 2016, Available at:
– What Is the Balance of Power and How Is It Maintained? Walden University, Available at: