كوردی
پاشخان و ئایندەی ململانێی گرنگترین هێزە سیاسییەكانی شیعە
یاسین تەها محەمەد
پێشەكی
لەدوای 2003 و كەوتنی ڕژێمی سەددام، هێزە شیعەكان بە پاڵپشتیی مەرجەعیەتی نەجەف و لە ڕێگای هەڵبژاردنەوە جڵەوی حومكڕانیی عێراقیان گرتە دەست. چ لە سەردەمی ئۆپۆزسیۆن و چ لە سەرەتای حوكمڕانیدا، ئامانج و مەترسیی هاوبەش ئەم هێزانەی لە چوارچێوەی هاوپەیمانێتیی گەورەدا كۆ دەكردەوە، بەڵام لە سەروبەندی هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی 2018 بەدواوە، بەنی تەزبیحی یەكڕیزیی سیاسیی شیعەكان بچڕا و بەسەر كۆمەڵێك هێزی ناكۆك و ناتەبادا دابەش و پەرتەوازە بوون، هاوشێوەی هاوتا سوننە و كوردەكانیان. ئەم توێژینەوەیەوە لەسەر ناوەرۆكی ئەو ململانێیانە و ئایندەی پێگە و نفوزی گرنگترین هێزە سیاسییەكانی شیعە هەڵوێستە دەكات.
گۆڕانی نەخشەی هێزە سیاسییەكانی شیعە
لە عێراقی پاش سەددام، گرنگترین هێزە سیاسییەكانی شیعە بریتی بووە لە: ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی، حیزبی دەعوەی ئیسلامی، حیزبی فەزیلە، لەگەڵ ڕەوتی سەدر كە تازە دامەزرابوو([1])، بەڵام بە تێپەڕبوونی كات هەندێ جیا بوونەوە و دابەشبوونی نوێ لە ڕیزەكانی ئەم هێزانە ڕوویان دا كە ئەم نەخشە سیاسییەی ماڵی شیعەی گۆڕی، ئەمە جگە لە دەركەوتنی حەشدی شەعبی و هێزەكانی سەر بە “مقاوەمەی ئیسلامی” لە چەشنی عەسایب و كەتیبەكانی حیزبوڵڵا كە ئێستا سەرقاڵی ململانێن لەگەڵ ئەمەریكا و كۆتایی 2019 كەوتنە بەر هێرشی فڕۆكە ئەمەریكییەكان([2])، دواتر كوژرانی سلێمانی و ئەبو مەهدی موهەندیسی بەدوادا هات. بەر لەم وادەیەش، هەندێ لە هێزە شیعییەكان دووچاری ئینشیقاق و جیابوونەوە بوونەوە، لەوانەش ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی كە جگە لە ڕێكخراوی بەدر لە ساڵی 2009([3])، ڕەوتی حیكمەی لێ جیا بوویەوە([4])، ئەمەش وەهای كرد بۆ هەڵبژاردنی 2018 تەنها قەبارەی 3 كورسی بمێنێتەوە لەناو هاوپەیمانێتیی فەتح، لە كاتێكدا پێشتر لایەنێكی سەرەكیی سیاسەتی شیعەی عێراق بوو([5]).
گرنگترین هێزە سیاسییەكانی شیعە و ئایندەی پێگە و كاریگەرییان
١. حیزبی دەعوەی ئیسلامی
حیزبی دەعوەی ئیسلامی هاوكات لە ساڵڕۆژی یادەوەریی لەدایكبوونی پێغەمبەری ئیسلامدا (د. خ)، لە ساڵی 1957 لە شوێنی حەوانەوەی مەرجەعی باڵای شیعە؛ ئایەتوڵڵا موحسین ئەلحەكیم، لە شاری كەربەلا و بە لاساییكردنەوەی شێوازی كاری ئیخوان موسلیمین، لەسەر دەستی هەشت كەس ڕاگەیەنراوە كە ناودارترینیان ئایەتوڵڵا محەمەد باقر سەدرە كە ڕژێمی سەددام حسێن لە 9ی نیسانی 1980 لەسێدارەی دا. ئەم حیزبە سەرەتا هەڵگری بیرێكی پان-عێراقی و نێونەتەوەیی ئیسلامی بووە، دەستەی دامەزرێنەرەكەی پیاوانی ئایینی و چالاكی گەنج بوون، لەناو ئەندام و دامەزرێنەرە یەكەمەكانی دەعوەشدا چەند كەسایەتییەكی لوبنانی و بەحرەینی و پاكستانی هەن([6]). لە ڕووی تەمەنیشەوە، كۆنترین حیزبی سیاسیی شیعەیە لە عێراق و بە دایكی زۆربەی ئەو هێزە مەزهەبییانەی ئێستا دادەنرێت كە لەسەر گۆڕەپانی سیاسیی عێراق چالاكن، چونكە سەرجەمیان یان لەم حیزبە جیا بوونەتەوە، یان ئیلهامیان لە شێوازی كاریەوە وەرگرتووە كە ئاوێتەكردنی دین و مەزهەبە لەگەڵ سیاسەت و حوكمڕانیدا([7]). دامەزراندنی حیزبی دەعوە لەبن عەبای مەرجەعیەتی نەجەفدا، زیاتر لە سەروبەندی گەشەكردنی تەوژمی ماركسیزم (حیزبی شیوعی) و ڕەوتە ناسیۆنالیستییەكان (بەعس) بووە، بەتایبەت دوای ئەوەی شیوعییەكان كەوتنە جموجووڵ و پەلهاویشتن لە شاری نەجەف كە گڵكۆی ئیمام عەلی لەخۆ دەگرێت و پایتەختی ڕۆحیی تایفەی شیعە و بنكەی سەرەكیی حەوزە مەزهەبییەکانە([8])، بەڵام ڕێبەرانی ئەم حیزبە ئامانجێكی دوور مەودایان بۆ داناوە و تیۆریستەكانی هەوڵ دەدەن بیخەنە خانەی وەڵامدەرەوەی تەحەدا هەنووكەییەكانی ئەوكات و ئێستای دنیای شیعەگەری و ئیسلامەتییەوە([9]).
حیزبی دەعوە خاوەن باڵێكی سەربازی بوو، كە لە زیاتر لە 2500 چەكدار پێك دەهات و تا 2004 كە بوونە بەشێك لە هێزە عێراقییەكان، بە “هێزەكانی شەهید سەدر” دەناسران([10]). بە هۆی كاریگەری و مەترسیی ئەم حیزبەشەوە، مەجلیسی قیادەی سەورەی بەعس لە سەرەتای هەشتاكان بە بڕیاری 461، سزای لەسێدارەدانی دەستبەجێی بڕییەوە بۆ هەر كەسێك كە ئینتیمای بۆ دەعوە بەسەردا ساغ ببێتەوە([11]). لە ڕووی مەرجەعیەتی ئایینییشەوە، محەمەد باقر سەدر كە ئایەتوڵڵا بوو، ڕابەری ڕۆحی و مەرجەعیەتی تەقلیدی بووە، دواتر كە لە سێدارەدا شوێنكەوتەی ئیجتیهادی محەمەد حسێن فەزلوڵای لوبنان بوون([12])، بەڵام لە ئێستادا سەرباری ئەوەی ناوبەناو پێشوازی لە هەڵوێست و فەتواكانی سیستانی دەكەن و لەسەر فەتوای ئەویش مالیكییان گۆڕی بە عەبادی لە 2014([13])، بەڵام بەڕوونی ئاشكرا نییە كە پەیڕەوكەری قوتابخانەی ئەو بن و وا دەردەكەوێ ئەندامان لە تەقلیددا سەرپشك كرابن([14]).
لێكەوتەی ناكۆكی و دەستەگەرییەكانی ناو حیزبی دەعوە
حیزبی دەعوە لە مێژووی كارى خۆیدا، بە هۆی ناكۆكیی قووڵەوە پەنای بۆ كاری بەكۆمەڵ و دەستەجەمعی بردووە، هەر بە هۆی ئەم ناكۆكییانەشەوە زیاتر لە 10 جار دووچاری جیابوونەوە و ئینشیقاق و باڵباڵێن بووەتەوە و لە هەندێ قۆناغدا پێنج باڵ و كۆمەڵی جیا بە ناوی حیزبی دەعوەوە كاریان كردووە، هەر لەبەر ئەمەش تا دوای 2003 نەیتوانی ئەمیندار هەڵبژێرێت و تەنها وتەبێژی هەبووە([15]). نوورى ماليكى يەكەم كەسە كە بە ئەمینداری گشتیی حیزب هەڵبژێردرابێت، لە كاتێكدا پۆستی سەرۆكایەتیی وەزیرانیشی بەدەستەوە بوو (2007)، ئەمەش بوو بە هۆی جیابوونەوەی ئیبراهیم جەعفەری و ڕاگەیاندنی باڵی ئیسڵاح، چونكە جگە لە سەرۆكایەتیی وەزیران، لەلایەن مالیكییەوە لە سەرۆكایەتیی حیزبیش بێبەش كرا([16]).
لە 2014دا، عەبادی بە پاڵپشتیی هەندێ لە سەركردەكانی حیزب و لەبەر ڕۆشنایی فەتوای سیستانی بۆ گۆڕانكاری، كودەتایەكی سپیی كرد بەسەر مالیكیدا و ناكۆكییەكانیان درێژەی كێشا تا لە 2018 بۆ هەڵبژاردن؛ حیزبی دەعوەی بەسەر دوو باڵی جیاوازدا دابەش كرد، هەر ئەمەش وەهای كرد پاش 12 ساڵ لە سەرۆكایەتیكردنی وەزیران، ئەم پێگە گرنگە لەدەستی حیزبی دەعوە دەربچێت و سپێردرا بە عادل عەبدولمەهدی([17]). بە هۆی ئەم زیانە گەورەیەشەوە، ئەم حیزبە لە كێشە و قەیرانی بەردەوامدا دەژی. هەر بە هۆی ئەو ناكۆكییە ناوخۆییانەشەوە، لەنێوان دوو هەڵبژاردندا (2014 و 2018) ڕێژەی دەنگدەرانی لە 1 ملیۆن و 300 هەزار دەنگەوە دابەزی بۆ 400 هەزار دەنگ كە دەكاتە كەمكردن بە ڕێژەی 65%([18])، ئەمەش حیزبی دەعوەی لە دەوروبەری 20 كورسیی هەڵبژاردن بێبەش كرد لەچاو هەڵبژاردنی 2014([19]). لە ساڵی 2019، حيزبى دەعوە گۆنگرەیەكی گشتیی لە شاری كەربەلا گرێ دا، لەوێدا دیسانەوە مالیكی وەك ئەمینداری گشتی متمانەی وەرگرتەوە، بەم هۆیەوە كێشە و پەرتەوازەییەكانی ناو حیزب سەریان هەڵدایەوە. كۆنگرەكە كادرە باڵاكانی حیزبی دەعوەی بەسەر ناڕازییەكان و باڵی مالیكیدا دابەش كرد، لەم نێوانەشدا باڵی نێوانگر سەریان هەڵدا، بۆ ئەوەی ڕێگە بگرن لە خزان و پاشەكشەی زیاتری حیزب([20])، بەڵام ڕۆژ لەدوای ڕۆژ كەلێنی نێوان جەمسەرەكانی ئەم حیزبە زیاتر فراوان دەبن.
٢. ڕەوتی سەدر، دژیەكی و قەیرانی شوناس
یەكێك لە جەماوەریترین ڕەوتە سیاسییەكانی شیعە كە ڕاستەوخۆ پەیوەستە بە كەسایەتیی موقتەدا سەدر و بنەماڵەی محەمەد سادق سەدرەوە، كە بنەماڵەیەكی دێرینی ئایینی شیعەن و ڕیشەیان دەگەڕێتەوە بۆ “جبل عامل”ی باشووری لوبنان و لە 1779 ئاوارەی عێراق كراون([21]). ڕابەری ئەم ڕەوتە؛ موقتەدا سەدر (45 ساڵ) كە كوڕە بچووكی ئایەتوڵڵا محەمەد سادق سەدرە، خۆی بە سەركردەیەكی نیشتمانیی عێراقی و لە هەمان كاتدا ڕێبەرێكی ئایینیی عێراقییش دەزانێت و خاوەن جەماوەرێكی زۆرە لەناو هەژارەكانی شیعە([22])، لەگەڵ ئەوەشدا زۆرێك بە كەسێكی عاتفی و ڕاڕا و هەڵچووی كەم ئەزموون لە كاری سیاسی دەیدەنە قەڵەم و بەوەش تۆمەتباری دەكەن هەر ڕۆژە جۆرە بڕیار و ڕاسپاردە و ڕێنماییەك بۆ لایەنگرانی دەردەكات([23]).
پاشخانی سەدری باوك (دووەم)
ڕەوتی سەدر تا سەرلەبەیانیی 9ی نیسانی 2003 كە سەددام حوسێن ڕووخا، لە هیچ لێدوان یان پۆلێنێكی سیاسی و هۆكارێكی ڕاگەیاندن ناوی نەبووە. مەبەستیش لەم ڕەوتە، هەوادارانی محەمەد سادق سەدرە كە لە 1999 لەگەڵ مستەفا و موئەمەلی كوڕیدا لە نەجەف تیرۆر كران، بەڵام ڕەوتەكە جگە لە ئەو، وێنەی محەمەد باقر سەدری دامەزرێنەری حیزبی دەعوەش دادەنێن كە ئامۆزای ڕێبەرەكەیانە([24]). محەمەد سادق سەدر لە ساڵانی نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوودا، وەك ڕێبەرێكی شیعەی جەماوەری كەوتە جموجووڵ و پاش چەندین ساڵ لە ڕاوەستان بە پاساوی ئەوەی واجب نییە، لە ساڵی 1997 ئەنجامدانی خوتبە و نوێژی جومعەی زیندوو كردەوە([25]). دەوترێت ئامانج لەم ڕێگەپێدانەی، قوتكردنەوەی ڕكابەر بوو بۆ گوتاری ویلایەتی فەقییهی ئێرانی لەلایەن ڕژێمی سەددامەوە، بەو پێیەی سەدر لە بنەماڵەیەكی عەرەبی و خاوەن تێڕوانینێكی جیایە و پاڵپشتیی لە “الولایة العامة المقیدة” دەكرد([26]). موقتەدا سەدر خۆی ئەمە بە تۆمەتی شیعەی تاراوگە دەزانێت، كە لە دەرەوە نەیاندەتوانی بەرگەی ئەوە بگرن كە سەدر لە ناوخۆوە بەرەنگاری ڕژێم دەبێتەوە یان “خەڵكانی دڵپیس و خراپەكار بوون”([27]). لە بارەی هۆكاری كاركردنی سەدریشەوە لە سایەی سەددام، موقتەدا پاساو بە كاری ئیمام ڕەزا لە سایەی حوكمڕانیی عەباسی دەهێنێتەوە، بەبێ ئەوەی ببێتە بەشێك لەوان، بەتوندی بەرپەرچی هەر چەشنە نزیكایەتییەكی باوكی و ڕژێمی بەعسیش دەداتەوە و تیرۆرەكەشی بە كاری ئەوان دادەنێت و بەگژ ڕیوایەتی بەعسدا دەچێتەوە كە ئێرانی پێ تۆمەتبار كرد([28]).
ململانێی سەدر و مەرجەعیەتی نەجەف
باوكی موقتەدا كە بە “سەدری دووەم” ناسراوە، هاوكات لەگەڵ ڕكابەریكردنی نموونەی ئێرانی و ئایەتوڵڵا خامنەیی ڕكابەری تەقلیدیی مەرجەعیەتی نەجەف و خودی ئایەتوڵڵا سیستانی بوو، كە پاش مردنی خوئی و سەبزواری لە سەرەتای نەوەدەكان لەسەر تەختی مەرجەعیەت چوارمشقی دانیشتبوو([29]). سیستانی پەیوەندیی ساردوسڕ بووە لەگەڵ محەمەد سەدر و جارێك كە سەردانی كردووە بۆ ئاشتەوایی، ئامادە نەبووە تەوقەی لەگەڵ بكات و تەنانەت تەماشای ناوچاویشی بكات([30]). سەدر خۆی بە شیاوتر دەزانی لە سیستانی بۆ مەرجەعیەت و ئەمەشی بەئاشكرا گەیاندە حەوزە و سەركردە ئایینییەكانی نەجەف لەدوای مەرگی خوئی، بەڵام هیچی سەوز نەكرد([31]).
سەدرییەكان بە مەرجەعیەتی خۆیان دەڵێن “الناطقة”، كە هاوتای مەرجەعیەتی تەقلیدیی نەجەفە. ئەم مەرجەعیەتی شەعبییە ڕەخنەگرەش لە دەمی خۆیدا ڕكابەر و نەیاری زۆری هەبووە([32])، یەكێك لەوانەش بنەماڵەی حەكیم بوون لە نەجەف، كە تا سەردەمی باقر حەكیمیش دانیان بە مەرجەعیەتی محەمەد سەدردا نەناوە و بە ساویلكە و پیاوی ڕژێمی بەعسیان دەزانی([33]).
سەدری باوك هەوڵی دەدا چینایەتیی ئایینی و مەزهەبی تێك بشكێنێت، لە شوێنە پەراوێزخراو و هەژارنشینەكاندا كار و چالاكیی دەكرد و جەماوەری كۆ دەكردەوە و ئەمەش بە میرات بۆ موقتەدا مایەوە([34])، هەر ئەمەش گرەوی گەورەی سەدرە بۆ پێشكەوتن بەسەر مەرجەعیەتی تەقلیدی و بنەماڵە ئەریستۆكراتەكانی شیعە، بەتایبەت ئەوانەی گەشتوونەتە وڵاتانی تاراوگە كە دیارترینیان بنەماڵەی ئایەتوڵڵا ئەبولقاسمی خوئییە كە دوژمنایەتی و ڕقی زۆریان لەگەڵ سەدر هەیە و باوكیشیان لەگەڵ باوكیدا هەیبوو، تا كار گەیشت بەوەی ناوی موقتەدا تێكەڵ بە دۆسیەی كوشتنی عەبدولمەجید خوئی ببێت لە 9ی نیسانی 2003 لەناو سەحنی ئیمام عەلی لە نەجەف و دواتریش لە 20ی ئابی 2003 لە دادگای لێكۆڵینەوەی نەجەف فەرمانی گرتنی بۆ سەدر دەركرد([35])، بەڵام جێبەجێ نەكرا و وەك كارتی گوشار بە دەست عەلاوی و مالیكی و نەیارانیەوە مایەوە تا كەیسەكە بە هۆی كۆنبوونەوە فەرامۆش كرا.
وێستگە گرنگەكانی شەڕ و بەریەككەوتنەكانی سەدر لەگەڵ هێزەكانی تر
موقتەدا سەدر سەرەتای كاروانی سیاسیی خۆی بە شەڕكردنی ئەمەریكییەكان دەست پێ كرد، سوپای مەهدیی دامەزراند و خەڵكانێكی زۆری زەرەرمەندی سەددام و دۆخی دوای سەددامیشی لێی كۆ بوونەوە. سەدر لە قۆناغی یەكەمدا پشتیوانیی سوننەكانی بەدەست هێنا، بەڵام دواتر سوپاكەی خزایە ناو شەڕی تایفی و پەیوەندیی لەگەڵ سوننەكاندا هەڵگەڕایەوە بۆ دوژمنایەتی([36]). شەڕی سەدرییەكان تەنها لەگەڵ ئەمەریكییەكان و سوننەكان نەبوو، بەڵكە لە 2008 كەوتنە بەر ڕقی نووری مالیكیی سەرۆكوەزیران لە چوارچێوەی پڕۆسەی “صولة الفرسان” و سەرباری بانگەوازەكانی موقتەدا بۆ كۆتاییهێنان بە پڕۆسەكە، گوزری گەورە بەر چەكدارەكانی سەدر كەوت([37]). ئەم گرژی و ناكۆكییەش تا ئێستا لەنێوان مالیكی و سەدر وەك دوو قوتبی شیعی و ڕەوتی سەدر و حیزبی دەعوە وەك دوو هێزی شیعیی كاریگەر بەردەوامن، ئەو هەموو ئەو دەستپێشخەرییانەشی كە كراون بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانیان؛ شكستیان هێناوە([38])، پێشبینییش ناكرێت لە ئایندەی نزیكدا بەستەڵەكی نێوانیان بتوێتەوە.
پێیەك لە پڕۆسەی سیاسی و پێیەكی تر لە كاری چەكداری
سەدر لە ڕێگای ژمارەیەك وەزیرەوە بەشداریی لە حكومەتە جیاجیاكانی عێراق كردووە، لە خولەكانی پەرلەمان فراكسیۆنێكی 30-40 كورسیی هەبووە([39]) و لە 2018 بووە یەكەم هێزی براوەی هەڵبژاردن لە ڕێگەی سائیروونەوە كە 54 كورسیی هەیە([40]). جگە لەم هێزە نەرمانەش، سەدر خاوەن میلیشیای “سرایا السلام”ە كە لە ڕێگای ئەبو یاسری “یاریدەدەری جیهادی” سەدرەوە پەیوەستن بە موقتەداوە و سنووری چالاكییان لەناو خاكی عێراقدایە، بەتایبەت كەرتی سامەڕا كە مەزاری حەسەنی عەسكەری و سەردابی ئیمام مەهدی لەخۆ دەگرێت كە بەشێكن لە پیرۆزییەكانی شیعە([41]). جگە لەم شارەش، یەكە و گرووپە تایبەتەكانی ئەم میلیشیایە لە 12 پارێزگای عێراقیدا بەشداریی نمایشی سەربازیی تایبەتیان كردووە و ئەركەكانی خۆشیان بە بەرگری لە پیرۆزییەكانی شیعە دیاری كردووە([42])، بەڵام سەدر لە دیدارێكی ئەم دواییەدا نایشارێتەوە كە زۆر بیر لە چالاككردنەوەی سوپای مەهدی دەكاتەوە و هەڕەشەی ئەوەشی كرد “ئەگەر سوننەكان بگەڕێنەوە بۆ كاری تیرۆریستی، ئەوە ئەوانیش حازرن بۆ پەرچەكردار و پڕۆژەی سوپای مەهدی حازرە([43]) كە ئەمەش میكانیزمێكی سەدرە بۆ خۆسەلماندن و پەنابردنە بۆ بژاردەی چەك، لە كاتێكدا ئەو خۆی بە قوتابخانەیەكی دینی و ڕەوتێكی سیاسی و جەماوەری دەناسێنێت.
سەدر، پۆپۆلیزم و جەماوەریبوون
ڕوتی سەدر؛ جەماوەریترین تەوژمی شیعەیە، 30 كورسیی لە یەكەم هەڵبژاردنی 2005 بەدەست هێناوە، لە 2010دا كورسییەكانی بەرز كردووەتەوە بۆ 39 كورسی([44])، لە 2014 گەشتووەتە 36 كورسی و لە 2018 لە ڕێگای هاوپەیمانێتیی سائیروون كورسییەكانی گەیاندە 54 و بە پلەی یەكەم هات لەناو هەموو لیستە بەشدارەكانی هەڵبژاردنی گشتی([45])، بەڵام زۆر جار ڕەخنەی ئەوە گیراوە لەم ڕەوتە بەوەی لەبریی ئەوەی جەماوەری بێت، خەریكی پۆپۆلیزمە و لەبریی ئەوەی ئەو جەماوەرەكەی ئاڕاستە بكات، جەماوەرەكەی ئەو ئاڕاستە دەكەن. هاوكات لەگەڵ ئەمەشدا ڕەوتی سەدر خاوەن شوناسێكی سیاسیی دیاریكراو و كۆنكرێتی نییە و لە یەك كاتدا ئایین و سیاسەت و كۆمەڵایەتیی تێكەڵاو كردووە و هەمیشە لە ناوچەی خۆڵەمێشیدایە([46]). جگە لەوەش كێشەیەكی تری ڕەوتی سەدر، ڕاڕایی و بڕیار گۆڕینی ڕێبەرەكەیەتی (موقتەدا) كە لە ماوەی 15 ساڵی ڕابروودا چەندین جار بەشداریی سیاسیی خۆی هەڵپەساردووە و دواتر پەشیمان بووەتەوە و لە چەندین وێستگەی گرنگیشدا بە هەمان شێوە بۆچوونە شلۆق و ناجێگیرەكانی جەماوەر و ڕەوتەكەی؛ دووچاری شپرزەیی و پەرتەوازەیی كردووەتەوە([47]). سەرباری ئەم پۆپۆلیزمەش، دەكرێت بەگشتی ئەو پێودانگ و بنەمایانەی كە سەدر و ڕەوتەكەی ئاڕاستە دەكەن، بە چەند شتێك دیاری بكرێت، لەوانەش: هەڵوێستە مێژوییەكانی محەمەد سەدری باوك دەربارەی ڕەتكردنەوەی ویلایەتی فەقییهی ڕەها و دژایەتیكردنی ئەمەریكا، پابەندییە سیاسییەكانی ڕەوتەكە وەك لایەنێكی بەشدار لە پڕۆسەی سیاسی، هەوڵی قۆرخكردی ڕۆڵی ئۆپۆزسیۆن و بەشداریی لە خۆپیشاندانەكان و خۆپیشاندان وەك لایەنێكی یاخی و شۆڕشگێڕ و چاكەخواز، هەوڵی خۆنمایشكردن وەك پارێزەری مەزهەبی شیعە و دۆستی سوننە و كراوەش بە ڕووی ئەم تایفەیە لە هەمان كاتدا([48]).
پێگەی سەدر لە هاوكێشەی سیاسیی شیعیدا
لەسەر ئاستە مەزهەبی و ئایینییەكە، سەدر قوتابخانەیەكە هاوتەریب لەگەڵ مەرجەعیەتی تەقلیدیی نەجەف، بەڵام جیاواز لە سەردەمی سەدری باوك، موقتەدا دژایەتیی خۆی بۆ سیستانی و حەوزە ئاشكرا ناكات. نەك هەر ئەوە، بەڵكە لە هەندێ فەتوا و بانگەوازەكانیدا داوای پابەندبوون بە فەتوا و بۆچوونەكانی مەرجەعیەت دەكات([49])، ئەمەش دەشێت لە لایەك تەقییه (التقیة) و خۆپارێزی بێت و لە لاكەی تر ملدانی ڕواڵەتی بێت بۆ ئەو كاریگەری و هەژموونە گەورەیەی مەرجەعیەت لە سەردەمی سیستانی هەیەتی لە ناوەوە و دەرەوەی عێراق. هاوكات لەگەڵ ئەمەشدا سەدر خۆی بەبێ ئەوەی مەرجەع و ئایەتوڵڵا بێت، فەتوا دەردەكات و لایەنگرەكانی بەگشتی تەقلیدی سیستانی ناكەن و لە هەندێك كاروباردا دەگەڕێنەوە سەر مەرجەعەكانی تر، بەتایبەت حائیری شیرازی و ئیسحاق فەیاز، ئەمە جگە لەوەی ڕەوتی سەدر خۆی قوتابخانەیەكی ئایینی و مەزهەبیی سەر بە مەرجەعیەتی گۆیا (الناطقة)یە([50]).
جەماوەر بۆ سەدر، دەوڵەت بۆ حیزبی دەعوە
لە بارەی كاریگەریی سیاسییشەوە، سەدرییەكان خاوەن پێگەیەكی گەورەی پەرلەمانین، ڕۆڵی كاریگەریان هەبووە لە دانانی جەعفەری بە سەرۆكوەزیران بەرامبەر عادل عەبدولمەهدی (2005)، هەر ئەوان ویلایەتی دووەمی مالیكییان یەكلایی كردەوە سەرباری دوژمنایەتیی زۆر (2010)، پاڵپشت و یارمەتیدەر بوون بۆ ویلایەتی عەبادی كە بەسەر مالیكیدا هەڵگەڕایەوە (2014)، لە دانانی عادل عەبدولمەهدیدا لایەنی سەرەكی بوون (2018) و بۆ ڕاسپاردنی محەمەد تۆفیق عەلاوییش بە هەمان شێوە ڕۆڵیان هەبوو، هەر چەندە سەر نەكەوت لە ئەركەكەیدا([51])، تەنانەت سەدر شانازی بەوەوە دەكات هیچ سەرۆكوەزیرانێك لە عێراقی پاش 2003 بەبێ ڕەزامەندیی ئەو دانەنراوە([52]). بەڵام ئەم ڕەوتە كێشەی ئەوەی هەیە ئەم كاریگەری و پێگە پەرلەمانییەی شۆڕ نەبۆتەوە بۆ قووڵایی دەوڵەت كە لەلایەن حیزبی دەعوەوە بەشی زۆری كۆنترۆڵ كراوە، بە جۆرێك زۆرترین جەماوەر و كورسیی پەرلەمانی و هەژموونی سیاسیی هیی سەدرە و زۆرترین پۆست و پێگەی حكوومیی هەستیار و پلە تایبەتیش هیی حیزبی دەعوە([53]).
3. ڕەوتی حیكمەی حەكیم و جێهێشتنی میراتی ئەنجوومەنی ئیسلامی
ڕەوتی حیكمە یەكێكە لە باڵە جیابووەكانی ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی و لەلایەن سەركردەی گەنجی شیعە؛ عەممار حەكیمەوە سەرۆكایەتی دەكرێت. عەممار حەكیم كوڕی عەبدولعەزیز حەكیمی سەرۆكی پێشووی كۆچكردووی ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی و كوڕەزای مەرجەعی باڵای كۆچكردووی شیعە؛ سەیید موحسین ئەلحەكیمە و لە 1971 لە شاری نەجەف لەدایك بووە، دایكیشی لە بنەماڵەی سەدرە([54]). قسە و باسی زۆر هەن لەسەر هۆكاری جیابوونەوەی حەكیم لەو ئەنجوومەنی ئیسلامییەی كە مامی و باوكی سەرۆكایەتییان كردووە و لە 2009 بە میرات سەرۆكایەتییەكەی وەرگرت، بەڵام حەكیم زۆر نەچووەتە وردەكاری، لە كاتێكدا ڕكابەرەكانی لە ئەنجوومەنی باڵا هۆكارەكەیان گێڕایەوە بۆ تاكڕەویی ناوبراو و نەبوونی مەرجی فەقاهەت، بەو پێیەی خوێندنی حەوزەی تەواو نەكردووە لەگەڵ دامەزراندنی ڕێكخستنی تایبەت بە خۆی لەناو ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی([55]).
شوناسی حیكمە و بەریەككەوتن لەگەڵ ئێران
بە هۆی جیابوونەوەیەوە لە ئەنجوومەنی باڵا، پەیوەندیی نێوان حەكیم و ئێران كێشەی تێ كەوت، لە كاتێكدا باوكی (عەبدولعەزیز حەكیم) و مامی (محەمەد باقر حەكیم) لە نزیكترین هاوپەیمانەكانی تاران بوون، هۆكاری ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ بانگەشەی عەمار حەكیم بۆ “ڕەوتی مەدەنی” و گرنگیدانی بە گەنجان و ژنان و ڕیكلامكردن بۆ خۆی وەك سەركردەیەكی عەرەب بۆ شیعەی عێراق، كە ئەوەش درووشم و بانگەشەی چەندین ساڵەی سەرەكیی موقتەدا سەدری ڕكابەریەتی([56]) و مایەی بێزارییە بۆ ئێران.
لە وتاری دامەزراندنەكەیدا (24ی تەممووزی 2017)، عەممار حەكیم ڕەوتی حیكمەی بە “تەوژمێكی سیاسیی نوێ” ناساند، كە زادەی خەم و ژانی خەڵكی عێراقە([57]) لە یەكەم ئەزموونی هەڵبژاردندا لەپاش جیابوونەوە لە ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی. ڕەوتی حیكمە 20 كورسیی لە پەرلەمانی عێراق بەدەست هێنا([58])، ئەمەش تا ڕادەیەك دەشێت بە سەركەوتن بۆ ڕیسكی عەمار حەكیم لەقەڵەم بدرێت كە دەستبەرداری ناو و ناوبانگی ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی بوو، پاش شەڕێكی میدیایی و ملشكاندنی یەكتری بە هۆی ناكۆكی لەسەر میراتی بنەماڵەی حەكیم و دابەشكردنەوەی پێگە و بارەگاكانیان([59]). بەڵام ئەم 20 كورسییەی حەكیم كە بەبێ هاوپەیمانێتی بەدەستی هێنا، نەبووە هۆی ئەوەی كە ببێتە یەكێك لە ئاڕاستەكەرەكانی پێكهێنانی حكومەت و دیاریكردنی هاوپەیمانێتییەكان و زیاتر وەهای كرد وەك هێلكەی قەپان دەربكەوێت لە هاوكێشە شیعییەكان بۆ زۆركردنی ژمارەی لایەك بەسەر لاكەی تردا([60]).
كێشەی بژاردەی ئۆپۆزسیۆنبوونی حیكمە
لەپاش حەوت مانگ لە پێكهێنانی حكومەت، ڕەوتی حیكمە خۆیان وەك ئۆپۆزسیۆنێكی سیاسی ڕاگەیاند، بەهیوای ئەوەی ببنە گەورەترین فراكسیۆنی ئۆپۆزسیۆن، لە كاتێكدا تا دەهات ناڕەزایەتی لە كابینەی عەبدولمەهدی پەرەی دەسەند([61]). ڕەوتی حیكمە هەر بەم ڕاگەیاندنی ئۆپۆزسیۆنە نەوەستان و هەوڵیان دا زنجیرەیەك خۆپیشاندان لە شارەكانی عێراق دژی حكومەتی عەبدولمەهدی ڕێك بخەن، ئەمەش تووڕەیی و ناڕەزایەتیی زۆری باڵە ئێرانییەكانی شیعەی بەدوای خۆیدا هێنا و حەكیمیان بە تێكدەر و شوێنكەوتەی نەیاران دایە قەڵەم([62]). لە دەرەوەی ناكۆكییە سیاسییەكانیش، ئەمە زیاتر لە هەنگاوەكانی موقتەدا سەدر دەچوو كە ساڵانێكی زۆرە كۆنترۆڵی شەقامی شیعە و گوتاری ئۆپۆزسیۆنی كردبوو بۆ خۆی. بەڵام بە پێچەوانەی گوتاری میدیایی سەدرەوە، ڕەخنەی ئەوە لە گوتاری حەكیم و حیكمە گیراوە كە بنەماكانی ئۆپۆزسیۆنبوونی خۆی بۆ دژایەتیی هاوپشكی تایفی و بنەما خراپەكانی پڕۆسەی سیاسی نییە و هۆكارەكانی ناڕەزایەتییەكانی ڕوون نین([63])، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی حەكیم وەك سەدر ناتوانێت سواری شەپۆل ببێت و وەك ڕەوتێكی سیاسیی شیعەش خۆیان ڕۆڵە و لە باوكانی دامەزرێنەری سیستمی (2003)ن، كاتێك لە ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی بوون. ئەوەشی جێگەی سەیر بوو، پاش چەند مانگێك لە ڕاگەیاندنی ئۆپۆزسیۆنبوون، عەممار حەكیم لە بارەگاكەی خۆی لە جادریە میوانداریی كۆبوونەوەیەكی لایەنە سیاسییە سەرەكییە شیعە و سوننە و كوردەكانی كرد بۆ ڕزگاركردنی حكومەتی عەبدولمەهدی، كە دووچاری گوشار و ناڕەزایەتیی زۆری خۆپیشاندەران هاتبوو([64])، ئەمەش پرسیاری زۆری لەسەر جۆری ئۆپۆزسیۆنبوونی ڕەوتی حیكمە دروست كرد.
4. حیزبی فەزیله، ڕووكارە سیاسییەكەی یەعقوبی
فەزیلە كە باڵی سیاسیی گرووپێكی ئایینییە بە ناوی “الفضلاء”، یەكێك بوو لەو حیزبە شیعانەی بە خێراییەكی زۆر لەدوای 2003 دەركەوت([65]). ئەم حیزبە بانگەشەی ئەوە دەكات بیرۆكەی دامەزراندنەكەی پێش 2003 و لە بارودۆخی پاش تیرۆركردنی محەمەد سادق سەدر گەڵاڵە بووە، بەتایبەت كە محەمەد سەدر “وەسێتی كردبوو لەپاش خۆی كاروبارەكان بچنە لای محەمەد یەعقوبیی خوێندكارەكەی”، كە ئێستا مەرجەعی ئایینی و ڕۆحیی فەزیلەیە([66]). بەم پێیەش ئەم حیزبە لە بندەستی سەدری دووەمەوە هاتۆتە دەر، بە هەمان شێوەی ڕەوتی سەدر و عەسایبی قەیس خەزعەلی. یەعقوبی لەدایكبووی 1960ی بەغدایە و دەرچووی ئەندازەی شارستانییە، لە سەرەتای ساڵانی نەوەدەكان متمانەی محەمەد سادق سەدری بەدەست هێناوە و ئەمیش پشتیوانی ئەو بووە لە ڕاگەیاندنی مەرجەعیەتی سەدری دووەم و لەگەڵیدا بووە تا تیرۆركردنی لە شوباتی 1999 و هەر ئەمیش نوێژی لەسەر تەرمەكەی كردووە([67]). لە دامەزراندنی ئەم حیزبەدا، یەعقوبی پشتی بە پلەی ئیجتیهادی خۆی بەستووە كە خۆی دەڵێت لە ڕێگەی ئایەتوڵڵا مونتەزیری ئێرانییەوە بەدەستی هێناوە([68]).
حیزبی فەزیلە لە بنەڕەتەوە باوەڕیان بە ویلایەتی فەقییهـ هەیە، بەڵام پێیان وایە لە ئێستادا ڕێگریی زۆر هەیە بۆ گەشتن بەم قۆناغە، بۆیە لەبریی ئەوە پەنابردنیان بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی پێ باشە بۆ دیاریكردنی گرووپێك كە وڵات بەڕێوە ببەن كە شەرعیەتی خەڵكیان هەبێت([69])، هەر لەسەر ئەم بنەمایەش فەزیلە لە هەڵبژاردنی 2005دا بەشدار بوون و حیزبەكە 15 كورسیی بەدەست هێنا لە پەرلەمانی عێراق، لە كۆی 132 كورسی كە بەر هاوپەیمانێتیی شیعەكان كەوت. پێگەی سەرەكیی ئەم حیزبەش، زیاتر لە پارێزگای بەسڕە و پارێزگاكانی باشوور بوو([70]). فەزیلە بە پێداگرییان لەسەر وەرگرتنی وەزارەتی نەوت لە 2006 ناویان دەركرد([71])، لەگەڵ هەوڵدان بۆ جێگیركردنی یاسای جەعفەری بۆ باری كەسێتی لەلایەن وەزارەتی دادەوە كە پشكی ئەوان بوو لە 2010-2014، ئەم یاسایە ڕێگەی بە هاوسەرگیریی منداڵان دەدا و بووە هۆی ناڕەزایەتیی زۆری ژنانی چالاك و مەدەنی([72]).
بە هۆی ئەوەی بەم دواییانە هێزە چەكدارەكانی شیعە دەنگیان بڵند بوو، كاریگەریی فەزیلە لەچاو جاران كەمتر هەستی پێ دەكرێت، جگە لەوەش لە چەند مانگی ڕابردوودا زنجیرەیەك ناكۆكیی ناو حیزبەكە لەسەر بەشكردنی دەستكەوت و ئیمتیازات دزەی كرد بۆ میدیاكان كە سەرلەنوێ ڕێكخستنەوەی پەیكەری فەزیلەی بەدوادا هات كە 7 كورسیى لە 329 كورسیى پەرلەمانی عێراقدا هەیە لە چوارچێوەی هاوپەیمانێتیی نەسری عەبادی([73]).
سیناریۆ بەردەستەكانی ئایندەی هێزە سیاسییەكانی شیعە
حیزبی دەعوە
بەپێی ئاماژە بەردەستەكان و بە خوێندنەوەی دۆخی گشتیی عێراق، پێگەی حیزبی دەعوە بەرەو داكشانی زیاتر دەڕوات لەوەی پێشتر باس كرا لە دابەزینی دەنگدەر و ژمارەی كورسییەكان لەبەر كۆمەڵێك هۆكار، لەوانەش: لاوازبوونی پەیكەر و دامەزراوەیی حیزب، تاكڕەویی ئەمیندارەكەی و گرنگیدانی بە زاوا و ئامۆزاكانی، زاڵبوونی “بەرژەوەندیخوازی” بەسەر بیروباوەڕ و لایەنە مەعنەوییەكانی جاران وەك حیزبێكی “جیهادی”، كاڵبوونەوەی پاشخانە مێژوویی و فیكرییەكان وەك گەورەترین و كۆنترین و هەمەچەشنترین حیزبی شیعەی عێراق، ئەمە جگە لە بارودۆخی پاش ڕاپەڕینی تشرینی 2019 لە بەغدا و پارێزگا شیعییەكان كە ئیسلامی سیاسیی كردووەتە ئامانجی خۆی، لەم میانەیەشدا حیزبی دەعوە تۆمەتبارە بە شكستهێنان لە كاری بەڕێوەبردنی دەوڵەت، لە كاتێكدا جاران وەك فریادڕەس تەماشا دەكرا([74]). جگە لەمەش حیزبی دەعوە لە ئێستادا لە ئیسلامیی ڕادیكاڵییەوە گۆڕاوە بۆ ئیسلامیی مفتەخۆر (الریعي)([75])، هەروەها كەوتووەتە سەردەمێكیشەوە کە ژیان لەسەر سەروەرییەكانی ڕابردوو بەس نییە بۆ پێشەنگبوون و ئەمەش بەڕوونی لە گوتاری ڕاپەڕینی تشرینی 2019دا دیارە، کە ئەمەش هاوكات لەگەڵ داتەپینی پێگە جەماوەرییەكەی حیزبی دەعوە. بەڵام ئەم حیزبە بە كەڵكوەرگرتن لە ساڵانی حوكمڕانیی جەعفەری و مالیكی و عەبادی (2005-2018) و بە هۆی ئەزموونی سیاسیی خۆیانەوە بەتەواوی چوونەتە جومگە گرنگەكانی بەڕێوەبردن و زۆر جار بە “دەوڵەتە قووڵەكە” ناویان دەبرێت، لە كاتێكدا خۆیان هەمیشە ڕەتی دەكەنەوە([76]).
ڕەوتی سەدر
لەپاش كوژرانی قاسم سلێمانی و ئەبو مەهدی موهەندیس لەنزیك فڕۆكەخانەی بەغدا لەگەڵ دەستپێكی 2020، بۆشاییەكی گەورە لە گۆڕەپانی سیاسیی شیعەی عێراق دروست بوو كە لە سەرەتادا حیزبوڵڵای لوبنان فەرمانی وەرگرت لە ئێران بۆ پڕكردنەوەی([77]). هاوكات لەگەڵ ئەمەشدا سەدر كۆمەڵێك هەنگاوی نا، كە ئەوەی لێ خوێنرایەوە هەوڵی كۆنترۆڵكردنی گۆڕەپانی شیعەی عێراق بێت، لەوانەش: ڕێكخستنی خۆپیشاندان دژی بڵاوبوونەوەی سوپای ئەمەریكا لە عێراق، سەركوتكردنی خۆپیشاندانەكانی تشرین و قسەكردنی سەدر لە سیستمێكی سیاسیی هاوشێوەی باوكایەتی لە سایەی ڕێبەرایەتیی خۆیدا([78])، جگە لەوەش هەندێ سەرچاوە باس لەوە دەكەن سەدر لەلایەن ئێرانەوە گفتی پێ درابێت كە سەرۆكایەتیی حكومەتی داهاتوو بۆ ڕەوتەكەی ئەو بێت([79])، لە پەنا ئەمانەشدا سەدر وەك هێزێكی ئایینیی گەورە؛ ئامادەییەكی بەهێزی هەیە بۆ پڕكردنەوەی زۆرترین پانتایی لە حەوزە لە حاڵەتی مەرگی ئایەتوڵڵا سیستانیدا كە ئێستا تەمەنی لە 90 ساڵدایە. هێزە سیاسییەكانی شیعە و دەرەوەی شیعەش دركیان بەم هەڵكشان و ئەگەرانەی ئایندەی خەونەكانی سەدر كردووە، بۆیە بەشێكیان پڕۆژەی متمانەدانیان بە حكومەتی محەمەد تۆفیق عەلاوی شكست پێ هێنا([80]) كە ڕاستەوخۆ پاڵپشتی سەدری هەبوو، بەتایبەت پاش ئەوەی موقتەدا سەدر هەڕەشەی ئەوەی كردبوو ئەگەر دەنگی تەواو بەدەست نەهێنێت، ئەوە گەمارۆی ناوچەی سەوز بدات و یاخیبوون و خۆپیشاندان بەرپا بكات([81]).
ڕەوتەكەی عەممار حەكیم
ئەو ئەنجامە مامناوەندەی حەكیم لەپاش دروستكردنی ڕەوتەكەیەوە بەدەستی هێناوە، قەناعەتێكی وەهای دروست كردووە كە هەندێك بڵێن پێگە و نفوزە سیاسییەكەی حەكیم هاوتای ئامادەییە میدیاییەكەی نییە([82])، ئەمە جگە لەوەی هاوتای باكگراوەندە مێژوییەكەشی نییە وەك ڕۆڵە سیاسییەكەی بنەماڵەی حەكیمی تەباتەبایی. بەڵام بە هەڵوەستەكردن لەسەر گوتار و بەیاننامەكانی حیكمە، گرەوی ئەم ڕەوتە لەسەر ڕێبازی میانڕەوانە و كرانەوەیە بە ڕووی گەنجان و ژنان و ئەو نەوە نوێیەی شیعەیە كە سەری هەڵداوە، بەڵام بە هۆی ئەوەی حەكیم خۆی بەشێكە لە سیستمی حوكمڕان، قورسە موفاجەئەی گەورە دروست بكات، بەتایبەت لە دۆخێكدا كە سەدر كۆنترۆڵی شەقامی ناڕازیی كردووە لە چەند ڕێگایەكی جۆراوجۆرەوە.
حیزبی فەزیلە
هەر چەندە فەزیلە خۆی بە حیزبێكی بان تایفی و تەكنۆكرات دەناسێنێت كە كار بۆ سەربەخۆیی و یەكێتیی عێراق دەكات([83])، بەڵام زیاتر وەك واجیهەیەكی سیاسی و دارایی مەرجەعیەتی یەعقوبی و ماكینەیەكی ڕیكلامی سیاسی بۆ ئەم مەرجەعیەتە دەردەكەوێت كە ئاسۆی فراوانبوونی لە دنیای جەنجاڵی ململانێی مەرجەعەكاندا زۆر فراوان نییە، ڕەنگە بۆ داهاتووش هەروەك ئەم ژمارە سنووردارە لە هاوكێشەی شیعیدا بمێنێتەوە كە زیاتر چەك و پارە و دین و پۆپۆلیزم ئاڕاستەی دەكات لە ئێستادا، نەك گوتاری مەزهەبییانەی دەستەبژێرانەی لە چەشنی گوتاری فەزیلە.
ئەنجام
لەپاش ڕووخانی ڕژێمی بەعس، كۆمەڵێك هێزی سیاسیی شیعە كە باكگراوەندی چەكداری یان بنەماڵەیی و كاریزماتیكی سەركردەكان یان مێژوویی و ڕێكخستنیان هەبوو، جڵەوی نوێنەرایەتیی ئەم پێكهاتەیە و لەگەڵیشیدا حوكمڕانیی عێراقیان گرتە دەست لە چوارچێوەی ئەوەی پێی دەوترا “ماڵی شیعە”، بەڵام لەگەڵ ڕەوینەوەی مەترسییەكان لەسەر ئەم پێكهاتەیە، ناكۆكی و پەرتەوازیی و پێشهاتی تری ئەمنی و جەماوەریی وەك دەركەوتنی داعش و بزووتنەوەی ناڕەزایەتییەكان، ئەم نەخشە سیاسییەی گۆڕی لە بەرژەوەندیی هەندێ هێزی نوێ و ڕایەڵەكانی هاوپەیمانێتی و یەكدەنگیی جارانی شیعەی بچڕاند. هێزە كۆنەكانی شیعە هەندێكیان لە پاشەكشە و هەندێكی تریان لە دابەشبووندان و هەندێك لەوانەشیان كە دێرین و تۆكمە بوون، خۆریان بەرەو ئاوابوون دەڕوات و ئەو كاریگەرییە عەقایدی و گوتاری مەزڵومیەتەی هەیانبوو بە هۆی دەسەڵاتەوە، تا دێت بەرەو كاڵبوونەوەی زیاتر دەڕوات.
سەرچاوە و پەراوێزەكان
([1]) مكي، لقاء، “خارطة القوى السياسية في العراق”، https://www.aljazeera.net/specialfiles/pages/9e115e70-fedb-466b-8ca7-2f14163fcc51 ، (متاح: 9/3/2019).
([2]) الحرة(29/11/2019)، “الجيش الأميركي يقصف 5 مواقع لكتائب حزب الله بالعراق وسوريا”، https://www.alhurra.com/a/%D9%82%D8%AA%D9%84%D9%89- , (متاح: 5/3/2020).
([3]) براثا(5/5/2009)، “العامري: منظمة بدر مستقلة ولن تحتاج الى الانشقاق عن المجلس الاعلى”، http://burathanews.com/arabic/news/65140، (متاح: 5/3/2020).
([4]) الشمري، براء(30/6/2017)، “انشقاقات التحالف الحاكم تفتح الصراع على قصور صدام حسين في الجادرية”، https://www.alaraby.co.uk/politics/2017/7/31/%D8%A7%D9%86%D8%B4%D9%82%D8%A7%D9%8، (متاح: 8/3/2020.
([5]) Smyth, Phillip, (11/6/2018), Iranian Militias in Iraq’s Parliament: Political Outcomes and U.S. Response washingtoninstitute, link: https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/view/iranian-militias-in-iraqs-parliament-political-outcomes-and-u.s.-response,(accessed:11\3\2020)
([6]) الخيون، رشيد(2011)، 100 عام من الإسلام السياسي بالعراق، مركز المسبار للدراسات والبحوث، دبي، الكتاب 1، ص171-181.
([7]) مروان أحمد سلمان (9/2017)، “نماذج من حركات وأحزاب الإسلام السياسي في العراق”، مجلة الآداب، جامعة بغداد، ملحق العدد 122، ص 335-358.
([8]) الخرسان، صلاح(2004)، الإمام السيد محمد باقر الصدر في ذاكرة العراق، مؤسسة البلاغ، بيروت، ص16.
([9]) علي المؤمن(6/3/2019)، “تحولات حزب الدعوة ومستقبله”، https://www.sotaliraq.com/2019/03/06/%D8%AA%D8%AD%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D8%AD%D8%B2%D8%A8-, (متاح: 10/3/2020).
([10]) رمزي، خلود (1/6/2002)، “حزب الدعوة ورحلة الإنقسامات”، https://www.niqash.org/ar/articles/politics/2225/ (متاح: 19/3/2020)
([11]) الوقائع العراقية(21/4/1980) ، بغداد، العدد 2769، ص617.
([12]) علي المؤمن، “تحولات حزب الدعوة و مستقبله”، مصدر سابق.
([13]) وكالة نون (18/8/2014)، “كيف ولماذا تنحى السيد نوري المالكي؟”، http://non14.net/53400، (متاح: 10/3/2020).
([14]) چاوپێكەوتنی نووسەر لەگەڵ عەلی ئەلمەدەن(10/3/2020). عەلی ئەلمەدەن شارەزا و دەرچووی حەوزەی نەجەفه.
([15]) طالب عزيز(2019)، خريف الدعوة، القاهرة: دار بدائل، صص 70-74؛ میدل إیست أون لاین (18/6/ 2018): “حزب الدعوة في المعارضة والسلطة.. الانشقاقات مستمرة”، https://middle-east-online.com/%D8%AD%D8%B2%D8%A8-،(متاح:11/3/2020) ؛ خلود رمزي: حزب الدعوة، مصدر سابق.
([16]) طالب عزيز، خریف الدعوة، مصدر سابق، صص 70-74.
([17]) الطائی، صادق(28/10/2019)، “شيعة العراق.. مسيرة حزب الدعوة من المعارضة إلى الحكم”، https://arabi21.com/story/1218588/%D8%B4%D9%8A%D8%B9%D8%A9- ، (متاح: 12/3/2020).
([18]) المؤمن، علي (24/5/2018)، “على هامش نتائج الانتخابات البرلمانية العراقية”، https://afaq.tv/articles/view/details?id=1641 ، (متاح: 12/3/2020).
([19]) نعمة، وائل (21/5/2008)، “حزب الدعوة يتراجع 20 مقعداً”، https://www.sotaliraq.com/2018/05/21/%D8%AD%D8%B2%D8%A8-%D8%A7%D9%84%D8%AF%D8%B9%D9%88%D8%A9-(متاح: 12/3/2020).
([20]) عدنان أبو زيد(7/8/2019)، “الإنشقاق يهدد حزب الدعوة الإسلامية بعد إعادة اختيار المالكي أمينا عاما له، المونيتور”، https://www.al-monitor.com/pulse/ar/originals/2019/08/iraq-shiite-dawa-party-nouri-maliki.html#ixzz6GX124jy0، (متاح: 12/3/2020).
([21]) الخرسان، الإمام السيد، مصدر سابق، ص16.
([22]) بي بي سي عربي (5/10/2019): مقتدى الصدر: رجل الدين الشيعي وصاحب الكلمة المسموعة، موقع بي بي سي https://www.bbc.com/arabic/middleeast-49944790 (متاح: 5/3/2020).
([23]) أمير عبد العزيز، نور أيوب: صحيفة الأخبار اللبنانية، العدد، 3835، ص15.
([24]) سلمان، حركات وأحزاب، مصدر سابق، ص340.
([25]) الخیون، 100 عام، مصدر سابق، 356.
([26]) الكبیسي، يحيى (30/1/2020): التيار الصدري: محاولة للفهم، صحيفة القدس العربي، https://www.alquds.co.uk/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%B5%D8%AF%D8%B1%D9%8A-%D9%85%D8%AD%D8%A7%D9%88%D9%84%D8%A9-%D9%84%D9%84%D9%81%D9%87%D9%85/ (7/3/2020)؛ الخيون، 100 عام، مصدر سابق، 361.
([27]) الصدر، مقتدی محمد (2018): المرجعیة الناطقة، الشهيد السعيد السيد محمد صادق الصدر انموذجاً، هيئة تراث الشهيد الصدر، النجف، ص 15-16.
([29]) الطائي، صادق (15/12/2016)، صراع المرجعيات الدينية في النجف؛ التيار الصدري نموذجا، الحوار المتمدن، العدد 5372، http://www.ahewar.org/debat/show.art.asp?aid=541427&r=0 (متاح: 5/3/2020).
([30]) یوتیوب(13/6/2009)، “مادار بين السيد الصدر والسيد السيستاني”، https://www.youtube.com/watch?v=DD1EwyDDtYw&t=213s، (متاح: 12/3/2020).
([31]) الخیون: 100 عام، مصدر سابق، ص364.
([32]) الصدر، مقتدی السید محمد، المرجعیة، مصدر سابق، صص 15-20.
([33]) الخیون، 100 عام، مصدر سابق، صص 372-373.
([34]) الكبیسی، التیار الصدري، مصدر سابق
([35])الجزيرة نت(2020)، “مقتل الخوئي خلافات في مرجعية الشيعة أم تصفية سياسية”، https://www.aljazeera.net/knowledgegate/opinions/2004/10/3/%D9%85%D9%82%D8%AA%D9%84-، (متاح: 2/3/2020) ؛ سامی جواد كاظم(25/5/2008)، “ضغينة مرجع بغداد قتلت الخوئي”، http://burathanews.com/arabic/articles/42255، (متاح: 3/3/2020).
([36]) سلمان، مصدر سابق، ص340.
([37]) الجزیرة(27/3/2008)، “مقتدى الصدر يدعو لوقف صولة الفرسان والائتلاف يؤيدها”، https://www.aljazeera.net/news/arabic/2008/3/27/%D9%85%D9%82%D8%AA%D8%AF%D9%89-, (متاح: 10/3/2020).
([38]) صوت العراق (10/2/2020)، “العامري يتبنى وساطة للصلح بين الصدر والمالكي لترميم البيت الشيعي”،https://www.sotaliraq.com/2020/02/10/ -، (متاح: 5/3/2020).
([39]) سلمان، حركات وأحزاب، مصدر سابق، ص341.
([40]) الحرة (19/5/2018)، “الانتخابات العراقية.. كتلة ‘سائرون’ تتصدر النتائج النهائية”، https://www.alhurra.com/a/iraq-election-final-results/437171.html(متاح: 3/3/2020).
([41]) الصدر، مقتدی السید محمد(2018): بیان حول هیكلة سرایا السلام، المكتب الخاص، http://jawabna.com/index.php/permalink/10888.html (
تاح: 4/3/2020).
([42]) المصدر نفسه ؛ سي ان ان بالعربي (22/6/2014)، “سرايا السلام… مليشيات مقتدى الصدر الجديدة”، https://arabic.cnn.com/middleeast/2014/06/22/sadr-peace-unit (متاح: 5/3/2020).
([43]) یوتیوب(24/2/2020): لقاء السيد مقتدى الصدر وحوار صريح، https://www.youtube.com/watch?v=vZdGNgta8GI (متاح: 2/3/2020).
([44]) السوداني، مناف محمد(2011)، الانتخابات والأحزاب السياسية، التفسير المكاني للانتخابات 2005-2010 البرلمانية في العراق انموذجاً، دار الكتب والوثائق، بغداد، 68-69.
([45]) سی ان ان العربیة، مصدر سابق؛ بی ب سی العربیه(19/5/2018): تحالف الصدر يفوز بالانتخابات البرلمانية في العراق، موقع بي بي سي عربي، https://www.bbc.com/arabic/middleeast-44178665 (تاريخ الزيارة: 4/3/2020).
([46]) حارث حسن(28/3/2008)، “التيار الصدري: بين الشعبية والشعبوية”، مجلة الحوار المتمدن الإلكترونية، العدد 2234، http://www.ahewar.org/debat/show.art.asp?aid=129588&r=0 (متاح: 25/2/2020).
([47]) حارث حسن(16/2/2020)، “العراق:موقف الصَّدر من الحراك الاحتجاجي وترشيح علاوي”، مركز الإمارات للسیاسات، https://epc.ae/ar/brief/iraq-sadrs-position-on-the-protest-movement-and-the-nomination-of-allawi (متاح: 7/2/2020).
([48]) الكبيسي: التيار الصدري، مصدر سابق.
([49]) جوابنا(2020)، البيانات، )//jawabna.com/index.php/index.html?search_option متاح: 1/3/2020).
([50]) الصدر(2018). بحث حول التقليد، النجف: المكتب الخاص للشهيد الصدر، صص 10-20.
([51]) الكبیسی، التيار الصدري، مصدر سابق؛ حارث حسن، موقف الصدر، مصدر سابق
([52]) الصدر، لقاء الشرقیة، مصدر سابق.
([53]) العنبر، أیاد(2018)، الزعامات الشیعیة فی العراق: صراع السلط و النفوذ،<://www.alhurra.com/a/%D8%A7%D9%84%D8%B2%D8%B9%D8%A7%D9%85%D8%A7%D8%-(متاح: 26/2/2020).
([54]) الحكیم(2020)، “السیرة الذاتیة للسید عمار الحكیم، الموقع الشخصي”، https://ammaralhakeem.com/ar/page/1 (متاح: 5/3/2020).
([55]) یقین(31/7/2017)، “صولاغ يكشف اسباب تمزق المجلس الاعلى وخروج الحكيم منه”، https://yaqein.net/politics/50372 (متاح: 4/3/2020).
([56]) أيوب، نور(18/7/2019)، “تظاهرات لـ«الحكمة» غداً في بغداد والمحافظات: ألعب أو أخرّب الملعب؟”،https://al-akhbar.com/Iraq/273684 (متاح: 29/2/2020).
([57]) السومریة نیوز(24/7/2017)، “الحكيم يعلن تأسيس تيار الحكمة الوطني”، ://www.alsumaria.tv/news/210878/%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%83%D9%8A%D9%85(متاح: 3/3/2020).
([58]) بغداد الیوم (2018)، استمارة النتائج الأولیة للانتخابات العامة 2018 المفوضیة العلیا المستقلة للانتخابات فی العراق، https://baghdadtoday.news/ar/news/44637/%D8%A8%D8%BA%D8%AF%D8%A7%D8%AF- (متاح: 18/2/2020).
([59]) الشمري، انشقاقات التحالف، مصدر سابق.
([60]) العنبر، الزعامات الشیعیة، مصدر سابق.
([61]) إیلاف(17/6/2019)، تيار الحكمة العراقي يعلن تحوّله إلى المعارضة السياسية، موقع إیلاف، https://elaph.com/Web/News/2019/06/1254252.html (متاح: 20/2/2020).
([62]) أیوب، تظاهرات الحكمة، مصدر سابق.
([63]) مشرق عباس(20/6/2019)، “معارضة “الحكمة”.. تكتيك أم خطوة استراتيجية؟”، https://www.alhurra.com/a/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B1%D8%B6%D8%A9- (متاح:27/2/2020).
([64]) اندبندنت (2019): اتفاق تاریخي لإنقاذ حكومة عبدالمهدي، إصلاحات سريعة أم إلتفاف على مطالب المتظاهرين العراقيين، https://www.independentarabia.com/node/72836/%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85 متاح:29/2/2020)
([65]) الخیون، 100 عام، مصدر سابق، ص445.
([66]) الفضيلة(2020): الهوية التعريفية لحزب الفضيلة الإسلامى، http://www.alfadhela.net.iq/?aa=about_us&menu=2&skin=3&p=Web-Menus، (متاح: 13/3/2020).
([67]) اليعقوبي، موقع سماحة المرجع الديني الشيخ محمد اليعقوبي، (18/6/2016): السيرة الذاتية، الموقع الرسمي، لينكى: https://yaqoobi.com/arabic/6/5038.html، (متاح: 13/3/2020).
([69]) حزب الفضيلة الإسلامي، الهوية التعريفية، مصدر سابق.
([70]) الخیون، 100 عام، مصدر سابق، 465.
([71]) الماجدی، عبدالرحمن (13/5/2006): وزارة النفط تؤخر تشكيل الحكومة العراقية، موقع إیلاف، https://elaph.com/Web/Politics/2006/5/148112.html (تاريخ الزيارة: 3/3/2020)
([72]) مصطفى حبيب (31/1/2013)، قانونان للشيعية يثيران اعتراضات كثيرة، موقع نقاش، https://www.niqash.org/ar/articles/society/3318/، (تاريخ الزيارة: 13/3/2020).
([73]) الشمري، براء (29/3/2019)، خلافات تهدد بتفكك أحد أبرز الأحزاب السياسية العراقية، موقع العربي الجديد، https://www.alaraby.co.uk/politics/2019/3/29/%D8%AE%D9%84%D8%A7%D9%81%D8%A7%D8%AA-,، (تاريخ الزيارة: 13/3/2020).
([74]) طالب عزيز، خريف الدعوة، مصدر سابق، 14-15.
(75) Harith hasa (25/ 4/ 2019), “From Radical to Rentier Islamism: The Case of Iraq’s Dawa Party, Carnegie”, https://carnegie-mec.org/2019/04/16/from-radical-to-rentier-islamism-case-of-iraq-s-dawa-party-pub-78887,(accwssed:5\3\2020).
([76]) موازین نیوز (17/10/2019)، المالكی: نرفض اسقاط الحكومة بالعنف و حزب البعث هو الدولة العميقة وليس حزب الدعوة، https://www.mawazin.net/Details.aspx?jimare=68864 (متاح 16/3/2020).
([77]) رویترز (11/2/2020): حزب الله اللبناني يتولى توجيه الجماعات المسلحة العراقية بعد مقتل سليماني، وكالة رويترز، https://ara.reuters.com/article/idARAKBN2052K2 (تاريخ الزيارة: 12/3/2020).
([78]) الصدر: لقاء الشرقية، مصدر سابق.
([79]) صحیفة العرب، (26/1/2020)، ايران تلعب ورقة مقدى الصدر لتخريب الحراك الشيعي، العدد 1598، ص1.
([80]) الجزيرة (4/3/2020)، “تشكيل الحكومة العراقية.. هؤلاء أفشلوا حكومة علاوي”، https://www.aljazeera.net/news/politics/2020/3/4/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82 (متاح: 13/3/2020).
([81]) الصدر، مقتدى السيد محمد(22/2/2020)، تغريدة على الصفحة الرسمية بتويتر،https://twitter.com/Mu_AlSadr/status/1231153720236208130/photo/1 (متاح: 13/3/2020).
([82]) العنبر، الزعامات الشيعية، مصدر سابق.
([83]) حزب الفضيلة الإسلامي، الهوية التعريفية، مصدر سابق.
