توێژینەوەی: عەدنان نیلوفەڕی

پێشەكی
جوو، یان جوولەكە، گەلێكی زۆر و فرە سەرەن و بە هۆی ئاڵۆزییە سیاسییەكانی چوار هەزار ساڵی ڕابردووەوە.. دوچاری پەڕاگەندەیی بوون و لەم ڕێیەوە دابەش بوون بە سەر هەموو جیهاندا، هەموو سەرچاوەكان لەسەر ئەوە كۆكن كە سەرچاوەی بوونی سەرەكی جووەكان زەوی فەلەستینی ئێستایە، واتە ئەو مەئوایەی كە سەرچاوەكانی ئایینناسی ئاماژە بەوە دەدەن پێغەمبەر ئیبراهیم لێیەوە پەیامی ئاسمانی خۆیی ڕاگەیاندووە، دوای پەڕاگەندەبوونی جووەكان.. بەشێكیشیان – بەدرێژایی مێژوو- كەوتونەتە وڵاتی عێراق بە كوردستانی خۆشمانەوە، ئەم كورتە توێژینەوەیە تیشك دەخاتە سەر مێژوو و دابونەریتی جووەكان لە باشووری كوردستان.

هاتنی جوولەكە بۆ كوردستان
سەبارەت بەكاتی هاتنی جوولەكە بۆ باشووری كوردستان سەرچاوەیەكی زۆری لەسەر هەیە، بەڵام تێكڕا كۆك نین لەسەر كاتی هاتنی جوولەكە بۆ كوردستان و هەندێك لە سەرچاوەكان دەڵێن: ڕیشەی جوولەكەی عێراق و كوردستان دەگەڕێتەوە بۆ بەدیلگرتنیان لەلایەن پاشای بابلییەوە (نبوخت نەسر – 586 پ . ز )، بەڵام هەندێك لە سەرچاوەكان ڕیشەی جوولەكەكانی كوردستان و عێراق دەگەڕێننەوە بۆ سەردەمی پاشا (شەلـمان نەسر، 721)، و (سەنماری – 702 پ. ز)، كە ژمارەیەكی زۆریان لێ‌ هێنان بۆ كوردستان، سەرچاوەكان دەڵێن: كۆنترین بوونی جوولەكە لە باشووری كوردستان دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ئاشووری لە ماوەی (911 ـ 6129 پ. ز) كە هەموو ناوچەكانی (هلال الخصیب) و (میسر)یان، خستبووە ژێر دەسەڵاتی خۆیانەوە و هەر ئەمەش هانیدان كە دەست بەسەر مەملەكەتی ئیسرائیلدا بگرن ‌و خەڵكەكەی بەدیل بهێنن بۆ ناوچە شاخاوییە دوورەكانی كوردستان.(1)

سەرژمێری جوولەكەكانی كوردستان
بەپێی ئەو سەرژمێرییانەی كراوە، ئاماژەیان تێدایە سەبارەت بە ژمارەی جوولەكەكانی كوردستان، هەرچەندە لەوانەیە سەرژمێرییەكان تەواو نەبن، چونكە زۆربەی جوولەكەكانی كوردستان لە گوند و ناوچە شاخاوییەكاندا نیشتەجێبوون، بۆیە لەوانەیە لە كاتی سەرژمێریدا بە خەمڵاندن دانرابن بە هۆی نەگەیشتنی لیژنەی سەرژمێری بۆ ئەو ناوچانە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەتوانرێت – بە شێوەیەكی گشتی- پشت ببەسترێت بەو سەرژمێرییانە، جا بەپێی ئەو سەرژمێرییەی كە لە كۆتایی دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانیدا ئەنجامدراوە، جوولەكەكانی كوردستان بە نزیكەی (60) هەزار كەس خەمڵێنران، بەپێی سەرژمێری ساڵی (1920) كە لەلایەن حكومەتی بەریتانیاوە ئەنجامدراوە، ئەم ژمارانەی لای خوارەوەی بەپێی بوونیان لەشارەكان و ناوچەكاندا بۆ داناون:

كۆی گشتی دەكاتە (14835)
جوولەكە.(2)
هەروەها لە سەرچاوەكاندا هاتووە، كە لەسەدەی (19) و لە سەردەمی حوكمی (داود پاشا)دا، نزیكەی (1500 ـ 1800) جوولەكە لەسلێمانی هەبوون و لەشاری موسڵیش (1000) كەس بوون و بەپێی ڕاپۆرتی (لۆزان) ژمارەی جوولەكە لە ویلایەتی موسڵدا (1300) كەس بوون و لە ڕاپۆرتی بەریتانیاشدا لە ساڵی (1921) ژمارەی جوولەكەكانی كوردستان (16,865) كەس بوون، لە سەرژمێری ساڵی (1933)دا، كە لەلایەن حكومەتی عێراقەوە ئەنجامدراوە بە (11,897) كەس خەمڵێنراون، بەڵام سەرجەمی ژمارەی جوولەكە لە عێراق و كوردستاندا لەلایەن (نوری سەعید)ـەوە، لە كۆتایی جەنگی جیهانی یەكەمدا بە (200,000) كەس دانراون!(3)
بەڵام بەپێی سەرژمێری ساڵی (1947) كە لەلایەن حكومەتی عێراقییەوە ئەنجامدراوە، بەم شێوەیەی لای خوارەوەیە:

بەپێی ئەم سەرژمێرییەی لای سەرەوە بۆمان دەردەكەوێت كە كۆی گشتی جوولەكەكانی كوردستان لە ساڵی 1947)دا دەكاتە نزیكەی (19767) كەس)(٤)

دابونەریتی كوردە جوولەكەكانی كوردستان

پەیوەندی كۆمەڵایەتی
جووەكانی كوردستان وەكو كەمینەیەكی ئایینی، بە شێوەی گرووپ گرووپی بچوك لە گوند و شارەكان لەناو كوردەكاندا بڵاوبوونەتەوە و نیشتەجێبوون، ئەم جووانەش پێش دوو هەزار و پێنچ سەد ساڵ پەنایان بۆ ئێرە هێناوە، ئیتر لێرەوە دەستیان كرد بە تێكەڵاوبوون و خۆنزیككردنەوە لە سەرۆك عەشیرەتەكان و خۆگونجاندنیان لەگەڵ خەڵك، كوردەكان ڕێزیان لێ دەگرتن یارمەتیان دەدان و ڕێگایان پێ دەدان بە سەربەستی كاروباری ئایینی خۆیان ئەنجام بدەن، بۆ ڕاستی ئەم قسەیە (ساسۆن) كە یەكێكە لە كوردە جووەكان كە ئێستا لە ئیسرائیل نیشتەجێیە لە 1/5/1993 لە ئیسرائیل لە گۆڤاری مامۆستای كورد دەڵێت:(بەپێی مێژووی قسەی پیرە پیاوانی كوردستان، نەتەوەی كورد زیاتر لە هەموو نەتەوەكانی دی ڕێزی جووەكانی گرتووە و وەكو هاووڵاتییەكی كورد سەیریان كردوون و پاراستویانن و بە هیچ جۆرێك بە چاوێكی سووك و بێگانە سەیری كوردە جوولەكەكانیان نەكردووە).(5)

هەروەها (فێرنەر) لە كاتی گەشتەكەی بۆ ناوچەی كوردستان و شار و گوندەكانی لە مانگی تشرینی دووەمی (1834)دا، دەڵێت: بە ڕێبەری (عەلی خدر ئاغا) لە سلێمانی دەرچووین بەرەو كفری، گەیشتینە دێی (كەڕان) شەو لەوێ‌ ماینەوە، یەكێك لەسیفەتەكانی ئەم دێیە ئەوە بوو دانیشتوانی بریتی بوون لە (150 ـ 200) ماڵ سێیەكی ماڵە جوو بوون، بەپێی ڕۆژگاری ژیان موسڵمان و جووەكان ڕێكکەوتبوون و بە تێكەڵبوونێكی باش تێكەڵاو ببوون.(6)

ئەم تێكەڵییەی جووەكان لەگەڵ كوردەكان دەگەیشتە ئاستی ژن و ژنخوازی، سەرچاوەكان لە زاری خەڵكی شارەكەوە ئەوەیان باس كردووە كە: جووەكانی هەڵەبجە زۆر ڕێزیان لێ دەگیرا و وەكو هاوشاری مامەڵەیان لەگەڵ دەكرا و چەندەها جار موسوڵمانەكان ژنیان لێ هێناون، بۆ نموونە، كچی یەعقوب كە لە ئەشرافی جوولەكەكان بووە شووی كردووە بە (مەلا ئەمینی كەریمی ڕەزا)، هەروەها (ئەستێرەی كچی دوودە) موسوڵمان دەبێ و ناوی خۆی دەنێ‌ (ئامینە خان) و شوو دەكات بە (باقی حاجی مورادخان)، هەروەها (ئامینە خانی كچی شاوڵەكەڕی زەڕەنگەر) شوو دەكات بە (تایەر بەگی جاف)، هەروەها (جەصلی) ناوێكی جوولەكە هەبووە شووی كردووە بە (عەزەی حەمەسەعید) كە پیاوی (داود بەگی جاف) بووە، ئەمەش بەڵگەی خۆش پێكەوەژیانی موسڵمانەكان و جووەكان بووە، هەروەها لە ناوچەی سلێمانی كاتێك شێخ مەحموود بووە مەلیكی كوردستان، یەكێك‌ لە گرنگترین بڕیارەكانی پاراستنی ماڵ و سامانی جووەكان بوو، بۆیە كاتێك لە ئیسرائیل هەواڵی مردنی شێخ مەحموودیان لە ساڵی (1958)دا بیست، پارێزەر (ئیسحاق میری) بە ناوی جووە كوردەكانەوە لە ڕادیۆی ئیسرائیلەوە سەرەخۆشی لە كورد كرد و دڵتەنگی خۆیانی دەربڕی.(7)

ژیانی كۆمەڵایەتییان
ئەو جوانەی لە شار و شارۆچكەکانی كوردستاندا دەژیان گوزەرانیان باشتر بوو لەوانەی لە گوند بوون و لە 15 -20% جووەكانی كوردستان سەرقاڵبوون بە كاری كشتوكاڵ و بەخێوكردنی مەڕوماڵاتەوە و هەندێكیشیان خەریكی بازرگانی و پیشەی دەستی بوون، ئەم جوانە بەپێی کولتوور و ئایینەكەیان لە ئامۆژگارییەكانی (تەورات) لایان نەدەدا و بێ‌ فڕ‌وفێڵ كاریان دەكرد و بە شێوەیەكی گشتی كار و پیشەی جووەكان بریتی بوو لە شوانی و جوتیاری و باخەوانی و ئاژەڵداری و هەندێكیشیان دوكاندار بوون، وەك (زەڕەنگەری و وردەواڵە فرۆشتن و هەندێك پیشەی دەستی، وەك دروستكردنی بەرماڵ و جاجم و خومچێیتی، جووەكانی زاخۆ و هەندێك ناوچەی تر بازرگانیان دەكرد)، هەروەها زۆربەی هەرەزۆری جووەكان دەوڵەمەند بوون و موسڵمانەكان پارەیان بە قەرز لێ وەردەگرتن، بەڵام شێوازی قەرزكردنەكە بە (ڕەهن) بوو، واتە دەبوایە موسوڵمانەكان لە داهاتی خۆیان شتێكیان بدایە بە جووەكان لەبری قەرزەكە و جووەكان خۆشیان هەژاریان هەبوو، بەڵام لەنێو خۆیاندا لە سندوقێكدا پارەیان كۆدەكردەوە بۆیان و پاشان (حاخام) دابەشی دەكرد بەسەریاندا.(8)

ژنهێنانیان
جووەكان لە نێوان خۆیاندا ژن ‌و ژنخوازییان كردووە، هەروەكو كوردەكان شایی و هەڵپەڕكێیان دەكرد و گۆرانی كوردیان دەوت، بە پۆشاکی كوردی خۆیان دەڕازاندەوە، بەپێی دینەكەیشیان بۆیان هەبوو ژنێک،‌ یان دوان بهێنن، یەكێک‌ لە نەریتەكانیان ئەوە بوو كاتێك كچێكی خۆیان بدایە بە شوو، دەبوایە ماڵی كچە هەموو ئەرك و پۆشاکێکیان بۆ كچەكەیان لە ئەستۆ بگرتایە، هەروەها جووەكان هەروەكو موسڵمانەكان كوڕیان خەتەنە دەكرد، بەڵام خەتەنەكردنی كچ لەنەریتیاندا نەبوو. (9)

شەممەی جوان
ئەم ڕۆژە لای جووەكان ڕۆژێكی پیرۆزە، بەپێی شەریعەتی ئەوان هەموو جۆرە كارێك قەدەغەیە، تەنیا بە خواپەرستی و نوێژ و خوێندنەوەی بابەتی پیرۆزی ئایینی و فێربوونی ئایین خەریك دەبن، نەریتی جوولەكەكان وابوو، هەر لە ئێوارەی ڕۆژی هەینی پێش خۆرئاوابوون شیویان بۆ ڕۆژی شەممە ئامادە دەكرد و مەنجەڵەكەیان لەسەر ستوونی ناوكە خورما دادەنا و بە جوانی سەریان دادەپۆشی، بۆ ئەوەی بۆ ڕۆژی شەممە سارد نەبێتەوە، بەناوبانگترین شیویان بریتی بوو لە (كفتەی خڕیلەی ناواخن پڕ لە قیمە) و شلەكەش ئاوی بە زەردەچەوە بوو، ئێستاش كوردەكان شیوی ساردیان بخەیتە بەردەم، دەڵێن: (دەڵێی كفتەی شەممەی جوانە!)، هەروەها نەریتی شەممەی جوان وابوو لەم ڕۆژەدا بەهیچ شێوەیەك ئاگریان نەدەكردەوە، تەنانەت شەوی شەممان، موسڵمانەكان دەچوون فانۆسیان بۆ دادەگیرساندن!(10)

بەپێی سەرچاوەکان لە سەدەی (19) و لە سەردەمی حوكمی (داود پاشا)دا، نزیكەی (1500 ـ 1800) جوولەكە لەسلێمانی هەبوون

جەژنەكانیان
جووەكان جەژنیان زۆر بوو، لە هەموویان پیرۆزتر جەژنی (كەپرەشینە) بوو، كە لە پانزەیەمین ڕۆژی مانگی حەوتی ساڵنامەی جوولەكەدایە و هەشت ڕۆژ دەخایەنێت،‌ ڕۆژی یەكەم و ڕۆژی هەشتەم ئاهەنگی گەورە دەگێڕن، ئەم جەژنە دەكەوێتە مانگی سەرماوەزی كوردی و دوا ڕۆژی مانگی تشرینی دووەمی زایینی، كە نیشانەیەكی تایبەتیشیان بۆ ئەم جەژنەیان هەبوو، ئەویش دەبوایە لە ماوەی ئەم (8 -10) ڕۆژەدا جارێك باران ببارێت، جەژنێكی تریشیان جەژنی (نانی بێ‌ خوێ، یان فەقیرە) بوو، ئەم جەژنە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كاتێك موسا پێغەمبەر (د.خ) لە دەست فیرعەون هەڵات، نانی بێ‌ خوێی دەخوارد و ئەمەش جەژنێكی جوولەكەیە و حەوت ڕۆژ دەخایەنێت‌، بۆیە هەموو ساڵێك لەو ڕۆژەدا جووەكان ئەو جەژنەیان دووبارە دەكردەوە و نانی بێ‌ خوێیان دەخوارد.(11)

نەریتی ناشتنی مردوو
بێگومان جووەكان بڕوایان بە مردن و زیندووبوونەوەی دواڕۆژ هەبوو، هەمیشە ڕێزیان لە مردوو دەنا، جووەكان جیاواز لە گۆڕستانی موسڵمانان گۆڕستانی خۆیان هەبوو، شایەتحاڵەكانی ئەو دەمە دەڵێن: لە كاتی قەبرلێدانیان خاكەنازیان بەكاردەهێنا و بەرزیان دەكردەوە لەگەڵ بەرزی خۆیان، ئەوجا بە قووڵایی ئەو خاكەنازە مردووەكەیان دەناشت و هەرجوویەك لەگەڵ جەنازە بچوایە، دەبوایە بەردێك وەك نیشانەی خۆشەویستی لەگەڵ خۆی ببات و سەرینگای جووەكان بە پێچەوانەی موسڵمانەكان بوو، سەری دەكەوتە ڕۆژهەڵات، لەسەر شانی ڕاستی درێژیان دەكرد، كە مردووەكەیان دەخستە ناو گۆڕەگە ڕوویان لە ڕۆژهەڵات دەكرد، (مالم) بەردەوام شتی دەخوێند، هەندێک‌ خۆڵی هەڵدەگرتەوە و دەیخستە ناو گۆڕەكە، دواتر بەردیان لەسەر سنگی دادەنا و پڕیان دەكردەوە، مالم بە زوبان و دینی خۆیان تەڵقینی دەدا و نزای بۆ دەكرد، جووەكانیش شتێكیان دەگوت وەكو (ئامین)ی موسڵمانەكان، جووەكان نەریتیان وابوو كچێكی شۆخ ئەگەر شووی نەكردایە و بمردایە، دەیان شۆرد و بە پۆشاکی بووكێنی و گوارە و ئەنگوستیلەی زێڕ و پارچە زێڕێكی بچووكیشیان لەژێر زمانی دادەنا و ئەوجا كفنیان بۆ دەكرد و لەنێو گۆڕیان دەنا.(12)

پرسەی جووەكان
موسڵمانەكان بەشداری پرسەی جووەكانیان دەكرد، لە كاتی چوون بۆ پرسەیان نەدەبوو بڵێن: (خوا لێی خۆش بێ)، چونكە ئەم بابەتە لە ئایینی ئەواندا جیاوازە و دەبێ بوترێت: (ئێوە سەلامەت بن)، هەر كاتێك جوولەكەیەك دەهاتە پرسەی موسڵمانەكان، بڕێك بە پێوە دەوەستا، ئەوجا دادەنیشت و بەخێرهاتنیان دەكردن و ئەوانیش دەیانوت: (ئێوە خۆش بن).(13)

جووەكانی كوردستان وەكو كەمینەیەكی ئایینی، بە شێوەی گرووپ گرووپی بچوك لە گوند و شارەكان لەناو كوردەكاندا نیشتەجێبوون

ناوەندە سەرەكییەكانی جوولەكە لە گوند و شارەكانی كوردستاندا
جووەكانی شاری هەولێر: لە ناوجەرگەی شاری هەولێر نیشتەجێبوون، ژمارەیان زۆر بووە، ئەو كاتە لە خوارووی شاری هەولێرەوە گەڕەكێك هەبووە جوولەكەی لێ بوون، كە ژمارەیان نزیكەی هەزار كەس بووە، هەروەها ئەو جوانە لە سەردەمێكدا لە قەڵای هەولێر نیشتەجێ بوون، لەلایەكی ترەوە بەپێی سەرژمێری حكومەتی بەریتانیا لەساڵی (1920) نزیكەی (4800) جوولەكە لە شاری هەولێر نیشتەجێ‌ بوون، لە سەرژمێرییەكی تردا كە حكومەتی عێراقی لەساڵی (1945)دا ئەنجامیداوە نزیكەی (3109) جوولەكە لە شاری هەولێری ئێستادا بوونیان هەبووە، لە كۆتاییەكانی دەسەڵاتی عوسمانیدا ئەو ناوەندەیان گواستەوە بۆ گەڕەكێك لە شاری هەولێر بە ناوی (تەعجیل).(14)
ژمارەیەكی زۆر جوولەكە لە گەڕەكی (تەعجیل) نیشتەجێ بوون و زۆر ساماندار بوون، پەیوەندییان لەگەڵ موسڵمانە كوردەكاندا باش بووە، هەروەها جووەكان جەژنێكی تایبەتیان هەبووە بە ناوی (كەپرەشینە) لە كۆتایی مانگی پایزدا بوو، سەبارەت بە گەورەی جوولەكەكان لەم شارەدا، ناوی (ساڵح یوسف نوری) بووە و سەرپەرشتی دەكردن، جووەكان بە زۆری ئافرەتیان لێ موسڵمان دەبوو، وەك (حاجی فاتمە) موسڵمان بووە و لە گەڕەكی (سەیداوە) دادەنیشت، هەروەها (حاجی فەقێ‌ موراد) بازرگانێكی گەورە بوو لە شاری هەولێر بە ماڵ و منداڵەوە موسڵمان بوون، حاجی موراد قورئانخوێنێكی زۆر چاك بوو، مزگەوتێكی دروستكرد بە ناوی مزگەوتی (فەقێ‌ موراد) لەسەر جادەی شەستی، حاجی موراد لە (1/11/2001) ژیانئاوایی كردووە.(15)
جووەكانی هەولێر بەگشتی سەرقاڵی كاری بازرگانی و دوکانداری و سبوخچێتی و زەڕەنگەری بوون، هەروەها زۆربەیان دەوڵەمەند بوون، لە ناودارەكانیان وەك:
– (ساڵح یوسف نوری)، زمانڕاستی جووەكان بوو لە گەڕەكی تەعجیل.
– (دانیال عزەرە قەساب) مامۆستایەكی هونەرمەند بوو.
– (زەكی باروخ) مامۆستای هونەر و مۆسیقاژەن بوو.
– (ساسۆن ڕدێن) گەورە دوکاندارێكی ناسراو بوو لە هەولێر.
– (نەسیم دائی) قوماشفرۆش بوو.
– (موشی كۆج شەمعون) بەهارات فرۆش بوو.
– (نامۆم پیخلی) مەی فرۆش بوو.(16)

نەتەوەی كورد زیاتر لە هەموو نەتەوەكانی دی ڕێزی جووەكانی گرتووە و وەكو هاووڵاتییەكی كورد سەیریان كردوون و پاراستویانن

جووەكانی ئاكرێ‌: لە شاری ئاكرێ‌ نزیكەی (100 ـ 120) ماڵی جوولەكە هەبوون و گەڕەكی تایبەت بە خۆیان هەبووە بەناوی (جۆسلی: jewsily)، واتە: شاری جوولەكە، هەندێكی تریشیان لەگەڕەكی (حەزینگا) دەژیان، هەروەها كەنیسە و گۆڕستانی تایبەت بە خۆیان هەبووە و تا ئێستاش شوێنەواریان ماوە.(17)
لەبارەی زەماوەندی ژنهێنانیانەوە وەكو موسڵمانەكان وابوون، دەگێڕنەوە كاتێك دەهۆڵیان لێدەدا هەموویان بەیەك دەنگ دەیانوت: (ئیسڕائیل)! كاتێك مردوویەكیان لێ بمردایە بە جوانترین شێوە دەیانناشت، (حاخام) بەزمانی خۆی تەڵقینی دەدا.(18)
جووەكانی دیانا: جووەكانی ئێرە لە دێهاتەكانی (بادلیان، دیانە، مجییە، ڕەواندوز) هەبوون، لە گوندی (بادلیان) ژمارەیان نزیكەی (10) ماڵ بوو، لەگەڵ موسوڵمانەكان تێكەڵاوبوون، هەروەها ماڵەكانیان بە تەنیشت یەكترەوە بوون، جووەكان لە نێوان خۆیاندا بە زمانی (عیبری) قسەیان دەكرد، بەڵام هەموویان ڕۆژانە بە كوردی قسەیان دەكرد، هەندێك لەم جوانە دەبوونە دەستوپێوەندی ئاغاكان، سەبارەت بە كار و پیشەی جووەكانیش، زۆربەیان بە كاری جۆڵایی و ڕەنگكردن خەریكبوون، جووەكان بە گشتی زۆر سووربوون لەسەر ئایینی خۆیان و گرنگییان زۆر پێدەدا و هیچ جۆرە سازشێكیان لەسەر ئایینەكەیان نەدەكرد، (میخائیل، بەخشی، چامۆبناس، داود) ناوی هەندێك لە جووەكانی دیانا بوو.(19)
جووەكانی ڕۆستێ‌: ژمارەی جووەكانی گوندی (ڕۆست) دەگەیشتە نزیكەی (110 ـ 140) هاووڵاتی، نزیكەی (17 ـ 20) ماڵ دەبوون، خانووەكانیان نزیكی یەكتری دروست دەكرد، وەكو گەڕەكێك لە گوندەكەدا دیاربوون، زۆر هەرەوەزی یەكترییان دەكرد، جووەكانی (ڕۆست) دەوڵەمەند بوون و خەریكی كاری دروستكردنی ڕانكوچۆغە بوون، گوزەرانیان لە موسڵمانەكان باشتر بوو، چونكە خاەون پیشە و كار بوون، زۆرجار موسڵمانەكان پارەیان لێ قەرز دەكردن، لێرە هەڵسوكەوتی موسڵمانەكان لەگەڵیاندا باش بوو، سەبارەت بە دابونەریتی ژنهێنان و گواستنەوەی بوك لایان، هەروەك كوردەواری خۆمان وابوو، هیچ گۆڕانكاری وای تێدا بەدی نەدەكرا، موسڵمانەكان دەچوونە زەماوەندی ئەوان ئەوانیش دەچوونە زەماوەندی موسڵمانەكانەوە، هەروەها لەم گوندەدا گۆڕستانی خۆیان هەبوو.(20)
یەكێك لە هاووڵاتیانی ئەم گوندە دەڵێت: ئەو كات لە گوندی (ڕۆست) قوتابخانە هەبوو، هەندێک‌ قوتابی جوولەكە لەگەڵماندا بوون، وەك: (ئاهودەی كوڕی بلیل، ملمۆكی سۆنوێ‌، حیسل برانسیوك)، (بنیامین) ناوێك لەم گوندەدا وەكو ڕیشسپی و گەورەیان هەڵسوكەوتی دەكرد و بۆ كاروباری خۆیان پرسیاریان لێ دەكرد، هەروەها پیاوێك بە ناوی (مۆزەخانەی گوند) جارنا جارێ‌ بۆ ماوەی سێ مانگ و بگرە زیاتریش بزر دەبوو، دوایی كە دەهاتەوە لێیان دەپرسی لە كوێ‌ بوویت؟! دەیوت من (مالم)م، لەگوندەكاندا دەگەڕێم بۆ سەربڕینەوەی ئاژەڵەكان و هەواڵی جووەكان و كاروباری ئایینییان، بەڵام دوای ئەوەی كە گەڕانەوە بۆ ئیسرائیل وتی: من فێڵتانم لێكرد، هەموو جارێک دەچوومەوە بۆ ئیسڕائیل، لەوێ‌ سەرقاڵی كاری ڕامیاری بووم!(21)
(ژەمێرە رۆنۆ، ماڵی شێت، میكایل ڕزی، برایم جوو، چڕورلینعاس، شەبەتە، ماڵم دانیر)، ناوی هەندێكە لەو جوانەی ئێرە، (بلبل، شیرین، مەلكان، ناز، لێرۆك، رفقە) ناوی ژمارەیەكە لە ئافرەتە جووەكانیان كە لەوێ‌ دەژیان.(22)
جووەكانی شەقڵاوە: لە ساڵی (1880ز)دا، گەڕیدەیەكی فەڕەنسی بەناوی (ڤیستاڵا كوینی) سەردانی ئەم ناوچەیەی كردووە، بەتایبەتی شەقڵاوە، ئەو نووسیویەتی: ژمارەی دانیشتوانی شەقڵاوە لەو دەمەدا نزیكەی (1500) كەس بوون، (1050) كەسیان موسڵمان و (45) كەسیان مەسیحی و (50) كەسیشیان جوولەكە بوون، ئەمانە كار و پیشەیان بۆیاخچێتی و كۆتاڵ فرۆشتن و دوکانداری و ئەوانە بووە، بەناوبانگترین فرۆشیاریان ناوی (نیسوو) بوو، دەوڵەمەندترینیان ناوی (دانوو) بوو، هەندێكی تریان مامۆستا بوون، وەكو (زەكی باروخ)، گۆڕستانی تایبەت بەخۆیان هەبووە، كە لەشوێنێكی بەرز لە ڕۆژهەڵاتی شەقڵاوەدا بووە، دابونەریتیان وەكو كوردەكان وابوو، بەڵام بەپێی ڕێنمایی ئایینی خۆیان پەرستشیان ئەنجام دەدا، (ڕێنماییكاری ئایینییان – حاخام) لە گوندی (هەریر)
دادەنیشت.(23)
من بە چاوی خۆم ئەوەم بینی، لەكاتی جەژنی جوولەكەكاندا موسڵمانەكان سەردانیان دەكردن و جەژنە پیرۆزەیان لێدەكردن.(24)
جووەكانی بەحركە: ژمارەی جووەكانی بەحركە (10 ـ 15) ماڵ دەبوون، زۆربەیان بە كاری دەستیی خەریكبوون، وەكو كوتاڵ فرۆشتن و دروستكردنی بەرماڵ و جاجم، بەم كار و پیشانە بژێوی خۆیان دابین دەكرد، جووەكان هەمیشە هەوڵیان دەدا خۆیان لەگەڵ خەڵكی ناوچەكەدا بگونجێنن، سەبارەت بە بۆنەكانیان، بۆنەیەكیان هەبوو پێی دەوترا (كەپرەشینە) دەكەوتە كۆتا مانگی پایزەوە، چۆنێتی جەژنەكەش ئەوە بوو كۆمەڵە جوویەك كەپرێكیان بە قوماشی ڕەنگا و ڕەنگ دروست دەكرد و ئەو قوماشانەیان پێدا هەڵدەواسی، هەروەها قوماشی تریان ڕەنگاوڕەنگ دەكرد و دایاندەنا و لەو ڕۆژەدا ئاگریان نەدەكردەوە، ڕۆژی هەینی شیویان لێ دەنا، هەروەها گۆڕستانی تایبەت بە خۆیان هەبوو، ئێستایش بە گۆڕستانی جوولەكەكان ناسراوە.(25)

جووەكانی ناوچەی دزایەتی دەشتی هەولێر: دەشتی دزایەتی هەولێر ژمارەیەكی زۆری جووی لێبوو، لە دێرزەمانەوە لەوێ‌ لەگەڵ خەڵكی ئەو ناوچەیە نیشتەجێ بوون، تێكەڵاوییەكی باشیان هەبوو لەگەڵ خەڵكەكە، جووەكان بە كاری كشتوكاڵی و وردەواڵە فرۆشتنەوە خەریكبوون.(26)

كاتێك شێخ مەحموود بووە مەلیكی كوردستان، یەكێك‌ لە گرنگترین بڕیارەكانی پاراستنی ماڵ و سامانی جووەكان بوو

ئەو گوند و شارۆچكانەی لەم دەڤەرەدا جووی تێدا نیشتەجێبوون ئەمانە بوون: (گوندی سۆربەشی خدری پاشا)، پێنج ماڵی جوولەكەی لێبوو، وەكو ماڵی (ئیسحاق ـ میكاییل ـ بنیامین)، هەروەها لە (گوندی قازایخاند)یش (4) ماڵ هەبوون، لەوانە ماڵی بنیامین ساڵحۆكی، (گوندی قورلشاغڵۆ) چەند ماڵێكی لێبوون، لەوانە ماڵی (موشی)، كە ژنەكەی ناوی (سێمۆن) بوو، دوو كوڕ و دوو كچی هەبوون، هەروەها لە گوندی (ئۆمەراوە) سەر بەناحیەی قوشتەپە (3) ماڵی جووی لێ بوو، لەوانە ماڵی (دانیاڵ) و (یەعقوب) و (شالوم)، لە گوندی (گروملا)ی، ڕۆژهەڵاتی ناحیەی قوشتەپەش (12) ماڵە جوو هەبوون، لەناوچەی (مەخمور)یش چەند ماڵە جوولەكەیەك هەبوون.(27)
جووەكانی كۆیە: شاری كۆیە نزیكەی (60 ـ 70) ماڵە جوو هەبوون، لەپێشدا بەگشتی لە كۆنەقەڵای گەڕەكی (هەداوان) بوون و پەرستگایەكیشیان لەوێ‌ هەبوو، پاشان ماڵیان گواستەوە بۆ گەڕەكی (بەفریقەندی) لە دەوروپشتی (مزگەوتی حەتك)، بەوێیان دەوت: (گەڕەكی جوولەكان)، هەروەها جووەكان منداڵەكانیان تا دەگەیشتنە (15 ـ 16) ساڵی بسكۆكەیەكیان هەبوو پێ دەوترا (زوڵف)، زۆر پێی دەناسرانەوە.(28)
جووەكان لەم شارەدا گۆڕستانی تایبەت بەخۆیان هەبوو، كە لەسەر درێژە گردێك بوو پێی دەوترا (گردی جوانی)، دەكەوتە ڕۆژهەڵاتی شاری كۆیە.(29)
جووەكانی سلێمانی: لەدێرزەمانەوە ژمارەیەكی زۆر جوولەكە لە گوندەكانی دەوروپشتی سلێمانیدا ژیاون، ئەمانە پێشتر لە دەوروبەری قەڵاچوالان بوون و دوایی هاتوونەتە ناو شاری سلێمانی.(30)
دێرینترین سەرچاوە باس لە جووەكانی ئەم ناوچەیە بكات، گەشتەكەی (ڕیچ)ە، كە لە ساڵی (1820ز)دا هاتووەتە كوردستان، سەبارەت بە شاری سلێمانی دەڵێت: (شارەكە ژمارەی دانیشتوانی (10000) كەس دەبێ و نزیكەی (2144) خانووی تێدایە، (103) خانوویان هی جوولەكەیە.(31)
هەروەها (مێجەرسۆن) لە كتێبەكەیدا ئاماژەی بەوە كردووە كە ناوچەكەی سلێمانی و دەوروبەری، كورد و جوولەكە و گاوری تێدا بووە، ژمارەی ماڵەكانی (1000) خانوو بوون، لە ساڵی (1822ز)دا، نزیكەی (800) كەس لە جوولەكە و گاور و كلدانی تێدا بووە.(32)
هەروەها لەساڵی (1868ز)دا گەڕیدە (لیك لاما) ژمارەی دانیشتوانی سلێمانی بەم شێوەیە داناوە، (6) هەزار خێزانی موسڵمان و (30) خێزانی (كلدان) و (150) خێزانی جوولەكە.(33)
لەلایەكی ترەوە (مستەر هارت) لە ساڵی (1830ز)دا، ژمارەی دانیشتوانی سلێمانی بە (10) هەزار كەسێك خەمڵاندووە، لەوانە (130) ماڵی جوولەكە و (9) ماڵی كلدانی و (5) ماڵی ئەرمەنی.(34)
هەروەها (مێجەرسۆن) كە خۆی لە ساڵی (1919ز)دا، حاكمی سیاسیی شاری سلێمانی بووە، دەڵێت: ژمارەی دانیشتوانی سلێمانی گەیشتووەتە (9787) كورد، (572) جوولەكە و (60) كلدانی.(35)
بەپێی سەرژمێری بەریتانیاش لە ساڵی (1920)دا، هەزار جوولەكە لە سلێمانی هەبوون، لە سەرژمێری ساڵی (1941ز)دا، كە لەلایەن حكومەتی عێراقییەوە ئەنجامدراوە، ژمارەی جوو بە (2271) كەس خەمڵێنراوە.(36)
پیشەی هەرەگرنگی جولەكەكان لە شاری سلێمانیدا ئەمانە بوون، زەڕەنگەری، بەزازی، عەتاری، بازرگانی، دوكانداری، كۆتاڵفرۆشی، بۆیاخچێتی و دروستكردنی ڕەف و بەرماڵ و جاجم، ئەوان لەچاو كەمی ژمارەیانەوە بەشێكی زۆری بازاڕیان بەدەستەوە بوو، ئەگەر گوزەرانیان بەراورد بكەین لەگەڵ گوزەرانی كوردەكاندا، گوزەرانی جووەكان زۆر باشتر بوو. (37)
جووەكانی شاری سلێمانی پەرستگا و قوتابخانەی خۆیان هەبوو، لەڕووی دابونەریتیانەوە زۆر باش بوون لەگەڵ یەكتریدا، لە ناوخۆیاندا ژن و ژنخوازیان دەكرد، هەروەها ڕێزێكی زۆریان لە ژن دەگرت، كاتێك‌ كوڕیان ببوایە ڕاستەوخۆ دەخیلەیان بۆ دادەنا، ڕۆژانە بەپێی توانا بڕێك پارەیان تێدەكرد، تا تەمەنی (18) ساڵ! مەبەست لەم كارەشیان ئەوە بوو، كە لەم تەمەنەی خۆیدا پارەیان داوەتێ‌ بۆ ئەوەی بیكاتە دەستمایە و بەڵكو لەژیانیدا پشت بە خۆی ببەستێت، لە نەریتیاندا نەبوو ژوور، یاخود خانووی زیادە دروست بكەن بۆ ئەوەی بیدەن بە كرێ‌، ئەگەر كوڕیان ژنی بهێنایە لەگەڵ خۆیاندا دەژیا، لەگەڵ ئەوەشدا كێشەی بووك ‌و خەسوویان نەبوو.(38)
هەروەها سەبارەت بە ڕۆژی (شەممە) و جەژنەكانی (كەپرەشینە، فەقیرە، هامان) ئەمان لایان زۆر پیرۆز بوون، هەروەها لەم شارەدا گەڕەكی تایبەت و گۆڕستانی تایبەت بە خۆیان هەبووە.(39)
ناوی هەندێك‌ لە جوولەكە ناودارەكانی شاری سلێمانی: خواجە سەعید ئیسحاق، عەبدوڵڵا بنورش، حەمەوی داود، شەمعون شاولی، میخائیل یانەیە، حاخام خواجەمیرە ئەفەندی، خواجە ساڵح بنورش، خواجە یەعقوب حەسەنە جوو، خواجە ئیسحاق پێنجوێنی، ڕفایل – كە بەناوبانگترین زەڕەنگەر بوو.(40)

جووەكان لە نێوان خۆیاندا ژن ‌و ژنخوازییان كردووە، هەروەكو كوردەكان شایی و هەڵپەڕكێیان دەكرد و گۆرانی كوردیان دەوت، بە پۆشاکی كوردی خۆیان دەڕازاندەوە

جووەكانی چەمچەماڵ: لە شاری چەمچەماڵ (چوار) ماڵە جووی لێبووە، ئەوانیش ناویان (ئیسحاق، میرەجوو، عەبدوڵڵا جوو ، ناجی جوو)، ئیسحاق قوماشفرۆش، میرەجوو گەنمفرۆش بوو، هەروەها (لوولی) ئافرەتێكی جوولەكە بوو بۆ یەكەمجار لەوێ‌ دوکانی مەیفرۆشی دانا، مێردەكەشی ناوی عەبدوڵڵا بوو، دوکانی شەكر ‌و چایی هەبوو، ڕیشسپی و گەورەی جووەكان لە شاری كەركوك دادەنیشت، ئەگەر یەكێكیان لێبمردایە دەیانبرد بۆ گۆڕستانی كەركوك، ئەوان ڕۆژانی شەممە دوکانیان نەدەكردەوە.(41)
جووەكانی پێنجوێن: (ڕیچ) لەگەشتنامەكەیدا بۆ كوردستان ئاماژە بۆ ناوچەی پێنجوێن دەكات و دەڵێت: (لە پێنجوێن هەندێ‌ک بنەماڵەی جوولەكە هەبوون، خەریكی بازرگانی و پێستە فرۆشی بوون و بۆ (هەمەدان)یان دەبرد، هەندێكیشیان زەڕەنگەرییان دەكرد، هەندێكیشیان سەرقاڵی بازرگانی بوون لە نێوان شارەكانی (سنە) و (هەمەدان)دا.(42)
جووەكانی هەڵەبجە: دەڤەری شارەزوور و هەڵەبجە و دەوروبەری – بە هۆی بەپیتی خاكەكەی بۆ كشتوكاڵ خەڵكێكی زۆری تێدا نیشتەجێ‌ بووە- بەم هۆیەوە جولەكەیەكی زۆریشی تێدا كۆبوونەتەوە، جوولەكەكانی هەڵەبجە دوای ئاوەدانكردنەوەی شارەكە ڕوویان كردووەتە ئەوێ‌ و لەناو شاردا جێگیربوون، خانوەكانیان بە پشت خانووی موسڵمانەكانەوە دروستكردووە، پەرستگای تایبەت بە خۆیان هەبووە كە كاروباری ئایینییان تێدا ئەنجام دەدا.(43)
جوولەكەكان لە هەمووكەس دەوڵەمەندتر بوون، زۆربەی بازاڕ و دوکانەكانی شاری هەڵەبجە و قەیسەرییەكان هی ئەوان بوون، وەك (مێجەرسۆن) لە گەشتەكەیدا بۆ شاری هەڵەبجە دەڵێت: (لە بازاڕی هەڵەبجەدا (52) دوكان هەبوون، (20) دوكانیان هی جولەكەكان بوو، سەرقاڵی قوماشفرۆشی و بازرگانی بوون، جووەكان پلەی یەكەمیان هەبوو لە بازرگانیكردندا و ژمارەیەكیان بازرگانی گەورە بوون.(44)
جوولەكەكانی هەڵەبجە گۆڕستانی تایبەت بە خۆیان هەبوو لە گەڕەكی (مۆردانە) مردوویان لێ دەناشت، هەروەها بە ئازادی جەژنی (ژەقالە) و (كەپرەشینە)یان ئەنجام دەدا.(45)

جووەكانی هەڵەبجە زۆر ڕێزیان لێ دەگیرا و وەكو هاوشاری مامەڵەیان لەگەڵ دەكرا و چەندەها جار موسوڵمانەكان ژنیان لێ هێناون

جووەكانی كفری: لە دێرزەمانەوە لەناو شاری كفری (40 ـ 50) ماڵە جوولەكە هەبوون، كە زۆربەیان كوردی قەرەداغ و سلێمانی بوون، لە سەردەمی عوسمانییەكاندا (قۆجە شاوڵ) دەمڕاستیان بوو، پاش ئەم (ساڵح دانیاڵ) بووە دەمڕاستیان، لە كفریدا زۆر ڕێزیان لە خۆی و بنەماڵەكەشی دەگرت، كوڕێكی ڕووناكبیر و ناسراوی هەبوو بە ناوی (حەسقیل)، ئەم كوڕە چەند جارێك بەرپرسیارێتی و كاروباری فەرمی لە دەزگاكانی دەوڵەتدا گرتووەتە دەست، دواتر كەسایەتییەكی زۆر دیاریان هەبوو بە ناوی (ئالیا خدوری)، ئەم پیاوە لای كاربەدەستانی دەوڵەت كەسایەتییەكی زۆر دەستڕۆیشتوو بوو، برایەكی هەبوو بە ناوی (بیشان)، جولەكەكانی كفری گۆڕستانی تایبەت بە خۆیان هەبوو لە نزیك (دەربەند تاڵە)، هەروەها لە دەوروبەری شاری (كفری)ش هەندێک‌ خێزانی جوولەكە هەبوون، كە زۆر تێكەڵی خەڵكی ناوچەكە بوون!(46)
جووەكانی كەلار: ئەو جوولەكانەی لە كەلاری كۆن بوون، ژمارەیان (6 ـ 7) خێزان بووە، (نەسیم جوولەكە) دیارترترین كەسیان بووە، دایكی نەسیم ناوی (ساڵیحە) بووە، ژنەكەشی ناوی (مری) بووە، نەسیم زۆر پیاوێكی دڵاوا و بەخشندە بوو، بەردەوام یارمەتی هەژار و لێقەوماوانی داوە، جووەكانی ناوچەی كەلار ژیان ‌و گوزەرانیان زۆر باشتر بووە لە دانیشتوانی كەلار، زۆربەیان دەوڵەمەند بوون، تەنانەت (نەسیم جوولەكە) لەو دەمەدا ڕانەمەڕێكی هەبووە نزیكەی (300) سەر بووە! ئەگەر كەسێكیان لێبمردایە دەیانبرد لەشاری (خانەقین) لە گۆڕستانی تایبەت بە خۆیان دەیانناشت.(47)

دەرەنجام
لەم كورتە توێژینەوەیەوە بەم چەند دەرەنجامەی لای خوارەوە دەگەین:
1- گەلی جوو گەلێكی موحافیزكار و خۆپارێز بوون، بە جۆرێك توانیویانە بە درێژایی هەزاران ساڵ پارێزگاری لە ئایین و بیركردنەوە و دابونەریتی خۆیان لەناو گەلانی زۆرینە موسڵماندا، بە كوردیشەوە بكەن و بە پابەندی بە ئایینی تایبەتی خۆیانەوە بمێننەوە.
2- كوردستان هەمیشە لانكی پێكەوەژیان و یەكتر قبوڵكردن بووە، ئەمە ئەو ڕاستییەیە جووەكانیش دانی پێدا دەنێن و لەو ماوە زۆرەدا جووە كوردەكان بەوپەڕی ئازادی و خۆشییەوە درێژەیان بە بڕواداری تایبەت بە خۆیان داوە و كوردە موسڵمانەكانیش هیچ جۆرە لەمپەڕێكیان بۆ دروست نەكردوون.
3- جووەكانی كوردستان دابەشبوون بە سەر هەموو شار و شارۆچكەكانی كوردستاندا و كەم شار، یان شارۆچكە هەیە جوولەكەی تێدا نەژیابێ‌، بەڵام لە دێهاتەكاندا نەژیاون، هۆكاری ئەمەش ئەوەیە کە جووەكان زۆربەیان زیاتر بە كاری بازرگانییەوە خەریكبوون و بازرگانیش زیاتر لە شارەكاندا برەوی هەیە، نەوەك لە دێهات!
4- نیو سەدەیەكە جووەكان كوردستانیان جێهێشتووە و گەڕاونەتەوە وڵاتی ئیسڕائیل، كە بە شوێنی دێرینی خۆیانی دەزانن، ئێستاش ژمارەیەكی زۆر كوردی جوولەكە لە ئیسڕائیل دەژین و زمانی كوردی باش دەزانن و لە میدیاكانەوە زۆر بە شانازییەوە باسی كوردبوونی خۆیان دەكەن و دان بەوەدا دەنێن باشیی خەڵكی كوردستان لەگەڵیان وایكردووە هەمیشە لە بیـری وڵاتی خۆیاندا بن.
5- ئەگەر بڕیارێكی سیاسی جیهانی نەبوایە، هەرگیز كوردە جووەكان ئامادەییان نەبوو وڵاتی خۆیان جێبهێڵن و ڕوو لە وڵاتێكی تر بكەن، كە زیاتر دۆخێكی ئەمنیەتی هەیە و بە ئێستاشەوە مەترسی بەردەوام لەسەر ئەو قەوارەیەیان هەیە، لە كاتێكدا پێش نیو سەدە كە لە كوردستان ژیاون، ئەوپەڕی بێ‌ مەترسی بوون.
6- ئەم توێژینەوەیە توێژینەوەیەكی كورت و پوختە لەبارەی كوردە جووەكانەوە، ئێستا بە زمانەكانی ئینگلیزی و عەرەبی و زۆر زمانی تریش بە درێژی باس لە ژیان و دۆخ و دابونەریتی دێرینی كوردانی جوو لە كوردستانی خۆمان و كوردستانی گەورەش كراوە، توێژەرانی تایبەت بەم بوارە دەتوانن بۆ زانیاری زیاتر ئەو سەرچاوانە دەست بخەن.

جووەكانی شاری سلێمانی پەرستگا و قوتابخانەی خۆیان هەبوو، لەڕووی دابونەریتیانەوە زۆر باش بوون لەگەڵ یەكتریدا

ژێدەر و پەڕاوێزەكان:

(1). میجرسون، الترجمة: فوآ‌‌د جمیل، رحلة منتكر الی بلاد مابین النهرین و كردستان، الطبعة الأولی، مطبعە الـحریّة، بغداد – 1971، ل234
(2). ئەحمەد باوەڕ، جوولەكەكانی كوردستان، چاپی یەكەم، چاپخانەی كریستاڵ، هەولێر – 2000، ل86
(3). هەمان سەرچاوە، ل 112
(4). عەبدوڵڵا تاهیر بەرزنجی، یەهوودی عێراق و یەهوودی كوردستان، گۆڤاری گەلاوێژی نوێ‌، ژمارە (16)، پاییزی 2001، ل37 – 53
(5). ئەحمەد باوەڕ، جوولەكەكانی كوردستان، ل112
(6). هەمان سەرچاوە، ل119
(7). كەریم زەند، ئایین و باوەڕ لە كوردستاندا، چاپخانەی كامەرانی، سلێمانی، 1971، ل189
(8). ئەحمەد باوەڕ، جوولەكەكانی كوردستان، ل134
(9). هەمان سەرچاوە، ل136
(10). عەباس سڵێمان ئیسماعیل، ڕیشەی جوولەكەكانی كوردستان و دابونەریتیان لەپارێزگای هەولێر، گۆڤاری هەولێر، ژمارە (14)، بەهاری 2002، ل13 – 39
(11). هەمان سەرچاوە، ل22
(12). كەریم زەند، ئایین و باوەڕ لە كوردستاندا، ل155
(13). هەمان سەرچاوە، ل157
(14). گەڕەكی تەعجیل دەكەوێتە نێوان گەڕەكی عەرەب و سەعدوناوەوە، زۆربەی دانیشتوانی ئەم گەڕەكە جوولەكە بوون و كەمێكیان موسڵمان بوون، بۆیە ئەو دەمە گەڕەكی (تەعجیل) كرابووە دووكەرتەوە، پێیان دەووت گەڕەكی تەعجیلی ئیسلام و گەڕەكی تەعجیلی جوولەكە. بڕوانە: ئەحمەد باوەڕ، جوولەكەكانی كوردستان، ل142
(15). هەمان سەرچاوە، ل144
(16). عەباس سڵێمان ئیسماعیل، ڕیشەی جوولەكەكانی كوردستان و دابونەریتیان لەپارێزگای هەولێر، گۆڤاری هەولێر، ژمارە (14)، بەهاری 2002، ل28
(17). هەمان سەرچاوە، ل29
(18). ئەحمەد باوەڕ، جوولەكەكانی كوردستان، ل145
(19). هەمان سەرچاوە، ل146
(20). عەباس سڵێمان ئیسماعیل، ڕیشەی جوولەكەكانی كوردستان و دابونەریتیان لەپارێزگای هەولێر، گۆڤاری هەولێر، ژمارە (14)، بەهاری 2002، ل30
(21). هەمان سەرچاوە، ل31
(22). هەمان سەرچاوە، ل31
(23). كەریم زەند، ئایین و باوەڕ لە كوردستاندا، ل166
(24). ئەحمەد باوەڕ، جوولەكەكانی كوردستان، ل135
(25). هەمان سەرچاوە، ل137
(26). عەباس سڵێمان ئیسماعیل، ڕیشەی جوولەكەكانی كوردستان و دابونەریتیان لەپارێزگای هەولێر، گۆڤاری هەولێر، ژمارە (14)، بەهاری 2002، ل32
(27). هەمان سەرچاوە، ل33
(28). عەبدوڵڵا تاهیر بەرزنجی، یەهوودی عێراق و یەهوودی كوردستان، گۆڤاری گەلاوێژی نوێ‌، ژمارە (16)، پاییزی 2001، ل37 – 53
(29). هەمان سەرچاوە، ل39
(30). ماردین عەبدولكەریم، ئەوسای جوولەكە لەسلێمانی و ئێستایان لە ئیسڕائیل، گۆڤاری زانكۆی سلێمانی، ژمارە (7)، ل36 – 52، هاوینی 2000
(31). جەمال بابان، سلێمانی شارە گەورەكەم، چاپی یەكەم، چاپخانەی تەمەدون، بەغدا – 1992، ل249
(32). میجرسون، الترجمة: فوآ‌‌د جمیل، رحلة منتكر الی بلاد مابین النهرین و كردستان، ل189
(33). ئەحمەد باوەڕ، جوولەكەكانی كوردستان، ل145
(34). هەمان سەرچاوە، ل146
(35). میجرسون، الترجمة: فوآ‌‌د جمیل، رحلة منتكر الی بلاد مابین النهرین و كردستان، ل211
(35). ئەحمەد باوەڕ، جوولەكەكانی كوردستان، ل146
(36). هەمان سەرچاوە، ل147
(37). كەریم زەند، ئایین و باوەڕ لە كوردستاندا، ل160
(38). ماردین عەبدولكەریم، ئەوسای جوولەكە لەسلێمانی و ئێستایان لە ئیسڕائیل، گۆڤاری زانكۆی سلێمانی، ژمارە (7)، هاوینی 2000، ل44
(39). هەمان سەرچاوە، ل45
(40). ئەحمەد باوەڕ، جوولەكەكانی كوردستان، ل152
(41). هەمان سەرچاوە، ل153
(42). عەبدوڵڵا تاهیر بەرزنجی، یەهوودی عێراق و یەهوودی كوردستان، گۆڤاری گەلاوێژی نوێ‌، ژمارە (16)، پاییزی 2001، ل46
(43). بەكر حەمەصدیق عارف، چەند لاپەڕەیەك لە مێژووی هەڵەبجە، بڵاوكردنەوەی كتێبخانەی ڕۆشنبیر – سلێمانی، چاپی یەكەم ، 1997 ، چاپخانەی پەیڤـ.،ل89
(44). حەكیم مەلاصالح، هەڵەبجە لەئامێزی مێژوودا، چاپخانەی منارە، بەرگی یەكەم، 2004، ل57
(45). بەكر حەمەصدیق عارف، چەند لاپەڕەیەك لە مێژووی هەڵەبجە، ل94
(46). ئەحمەد باوەڕ، جوولەكەكانی كوردستان، ل172
(47). هەمان سەرچاوە، ل173