نووسەران:

بەهادور زاریعی

مامۆستا (پڕۆفیسۆری یاریدەدەر) لە بەشی جوگرافیای سیاسی، كۆلێژی جوگرافیا، زانکۆی تاران

کەمال ڕەنجبەری چیچوران

خوێندكاری ماستەر، بەشی جوگرافیای سیاسی، كۆلێژی جوگرافیا، زانكۆی تاران

وەرگێڕان:

لوقمان سەیفور ئەسکەندەر

سەرچاوە:

گۆڤاری سیاسەت، کۆلێژی یاسا و ڕامیاری، بەرگی ٤٧، ژمارە 4، زستانی ١٣٩٦، ل909-928

 پوختە

عێراق لەپاش ڕووخانی ڕژێمی بەعس، پێی نایە قۆناغێكی  نوێ لە سیستمی حوکمڕانی كە دابەشبوونی دەسەڵات لەنێوان جەمسەری نەتەوەیی[1]-مەزهەبیی بەدوای خوێدا هێنا. کوردەکان بە سوودوەرگرتن لەو دەرفەتەی هاتووەتە پێشەوە، توانییان داواکارییەکانی خۆیان بە شێوەیەكی یاسایی لە سیستمی نوێی عێراقدا بچەسپێنن و حکومەتی هەرێمی کوردستان دابمەزرێنن. کوردەکان بە سەرنجدان لە جیاوازییە نەتەوەییەکان لەگەڵ جیهانی عەرەبی و قورسایی جوگرافیایی سیاسی، هەوڵیان دا بەرامبەر بە حکومەتی ناوەندی لە ڕووی ئابووری، سیاسی، ئاسایش و سەربازییەوە؛ سیاسیەتێكی جیاوازیان هەبێت، ئەمە جگە لە هەوڵی ڕیفراندۆم و هەنگاونان بەرەو سەربەخۆیی. لەم توێژینەوەیەدا بە سوودوەرگرتن لە شێوازی كاربەری(كاربردی)، بە کەڵکوەرگرتن لە شێوازی گێڕانەوە -شیکاری و سەرچاوەی کتێبخانەی- ئینتەرنێتی؛ هەوڵی کۆکردنەوەی زانیارییەکان و شیكردنەوەیان دراوە. سەرەتا کێشەکانی نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی ناوەند ڕوون كراونەتەوە، پاشان بە کەڵکوەرگرتن لەو داتايانەی دەست کەوتوون، کاریگەریی ئەم کێشانە لەسەر داهاتووی سیاسیی عێراق باس كراوە. ئەنجامی لێکۆڵینەوەکەوە ئاماژە بۆ ئەوە دەکات کە لەنێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی ناوەندیی عێراق، کێشەگەلێکی زۆر بنەڕەتی و ستراتیژی بوونی هەیە، وەک: جیاوازیی نەتەوەیی، فرۆشتنی سەربەخۆیی نەوت و سیاسەتی ئابووری، هێزی سەربازی، پەیوەندیی نێودەوڵەتی و داواکردنی سنووری ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی سنووری هەرێمی کوردستان. ئەگەر ئەم کێشانە بە شێوازی یاسایی لەنێوان هەردوو لادا چارەسەر نەکرێت، داهاتووی سیاسیی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان مەترسیدارە و قەیرانەکان لەو وڵاتەدا پەرە دەسێنێت.

کلیلەوشەكان: تەنگژە، عێراق، هەرێمی کوردستان، مۆدێلی فیدراڵ، قەڵەمڕەوخوازی

پێشەکی

لەپاش هێرشی ئەمەریکا بۆ سەر عێراق و کرانەوەی وەرزێکی نوێی سیاسی لە مێژووی سیاسیی ئەو وڵاتەدا، دەستووری عێراق لەسەر بنەمای فیدراڵی و لە ڕوانگەی نەتەوەییەوە ئامادە كرا. زۆرینەی وڵاتانی فیدراڵ لە نموونەی نەتەوەیی کەڵک وەرناگرن، تەنها هەندێ کۆمەڵگای تایبەتی و قەیراناوی ئەم دابەشکردنە قبووڵ دەکەن. بۆ وڵاتێکی جیاوازی وەک عێراق کە نە لەسەر بنەمای ئیرادەی نیشتمانییە و نە ویستی خەڵک، بەڵکوو بە ویستی بەریتانیا لەپاش شەڕی یەکەمی جیهانی پێک هێنرا، دەکرا فیدراڵی باشترین شێوازی وڵاتداری بێت، بەڵام لە هەرێمی کوردستان فیدراڵی بە شێوازێکی جیاواز و بە دوور لە یاسای نێودەوڵەتی پێناسە کرا، هەرێمی کوردستان لە دەستووردا پلە و پێگەیەکی بەدەست هێنا کە زیاترە لە فیدراڵی (حافظ نیا و ئەوانی تر، ٥٧:١٣٩١). هەرێمی كوردستان لە كاتێكدا مافەكانی ڤیتۆ، هێزی سەربازی، سیاسەتی دەرەوەی سەربەخۆ، توانای بڕیاردانی بەربڵاو سەبارەت بە ئابووری و سەربازی و… لە دەستدایە، کە لە هیچ سیستمێکی فیدراڵیدا ڕێگە بە هیچ کام لەم دەسەڵاتانە نادرێت و هەرێمی کوردستان لەم بابەتەدا تایبەتمەندیی خۆی هەیە (میرحیدر، ٢١٠:١٣٩٢). حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی ناوەندیی عێراق بەردەوام سەبارەت بە شێوازی چۆنێتیی جێبەجێکردنی فیدراڵی لە کێشەدا بوون، کوردەکان دەسەڵاتی کۆنفیدراڵیی پارێزگاکان و هەنگاونان بەرەو سەربەخۆیی بە مافی خۆیان دەزانن، لە کاتێکدا کە حکومەتی ناوەندی ئەم هەنگاوانە وەک هەڕەشەیەک لەسەر حکومەتی نیشتمانی و ئاسایشی ناوچەکە وێنا دەکات. شێوازی ڕێکخستنی دەسەڵاتی سیاسی لە عێراقدا بە شێوەیەکە کە هێشتا دۆخی جێگیربوونی تێنەپەڕاندووە و سەقامگیریی بەخۆۆوە نەبینیوە، لە گۆڕپانی پەرێشانی عێراقدا بە سەرنجدان لە بارودۆخی بەدیهاتوو لەپاش هێرشەکانی داعش و لاوازبوونی حکومەتی عێراقی فیدراڵ، فراوانکردنی دەسەڵاتی ناوچەکانی دەرەوەی ژێر دەسەڵاتی سنووری هەرێمی کوردستان و لکاندی پێوەی، سیاسەتەکانی ئابووری و فرۆشتنی نەوت بە ڕاستەوخۆ بێ گەڕانەوە بۆ حکومەتی ناوندی و سیاسەتی دەرەوەی سەربەخۆ و…؛ بوو بە ستراتیژی حکومەتی هەرێمی کوردستان. کوردەکان بە کەڵکوەرگرتن لە کێشەکانی نێوان شیعە و سوننە و کێشەکانی ناوچەکە و دیاردەی تیرۆریزم، هەوڵیان دا بۆ فراوانکردنی هەرێمەکەیان لە ناوچە جێناکۆکەکان و هەروەها زیادکردنی هێزی سیاسی و سەربازی و ئابووری بۆ ڕیفراندۆم هەنگاویان نا. سەبارەت بە سەربەخۆیی، حکومەتی ناوەندیی عێراق و وڵاتە زلهێزەكانی ناوچەکه و تەنانەت زلهێزەکانی جیهانیش دژایەتیی ئەم هەنگاوەیان کرد، حکومەتی ناوەندی بە کەڵکوەرگرتن لە کەلێنی نێوان حزبە کوردییەکان و لەشکرکێشی لە ماوەیەكی کەمدا، توانیی ناوچە جێناکۆکەکان وەربگرێتەوە و داوای کرد کۆی ئەنجامی ڕیفراندۆم هەڵبوەشێتەوە. ئەم بارودۆخە بووەتە هۆی کێشەگەلێکی جیاواز لەنێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی عێراقدا، ئامانجی ئەم توێژینەوەیە وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارەیە کە لەپاش ڕووخانی ڕژێمی بەعس و گۆڕانکاریی بنەڕەتی لە شێوازی حکومڕانیی عێراقدا، ئەو وڵاتە تووشی چ کێشەیەک لەگەڵ هەرێمی کوردستان بووە و بوونی ئەم کێشانە چ کاریگەرییەک لەسەر داهاتووی عێراق دادەنێت؟

 چوارچێوەی تیۆری

  خاک/قەڵەمڕەو

 قەڵەمڕەو بەشێكە لە دەركەوتەی جوگرافیایی، كە لەگەڵ سنووری سروشتیی (فیزیك) حكومەتێك بەركەوتەی هەیە. ئەم چەمکە سنوورێکی فراوانی سروشتییە کە لە شێوەی پێکهاتەی حكومەتی دەردەكەوێت، هەروەها خاک دیمەنێکی ئاسۆیی یا سروشتیی وڵاتە و چەمکێکی جوگرافییە کە بە سەرنجدان لە چەمکی حکومەت، شێوازی سیاسی وەردەگرێت (مجتهد زادە، ٤٤:١٣٩٢). قەڵەمڕەو و قەڵەمڕەوخوازی، بنەمای فەلسەفەی “جوگرافیای سیاسی”ن. قەڵەمڕەو وەک ئاماژەیەكی بەرچاو لە مافی سروشتیی خاوەنداریەتی و لەسەر بنەمای حەزی مانەوە، واتا و ئامانجی بە هەڵسوکەوتی سنوورخوازیی مرۆڤ بەخشیوە، بە شێوازێک کە ڕاڤەی کار و هەڵسوکەوتەکانی مرۆڤ لەسەر بنەمای حەزی قەڵەمڕەوخوازی بوو. لە جوگرافیای سیاسیدا چەمکەکانی خاک، سنوور و دەسەڵاتداری بۆ وێناكردنی قەڵەمڕەو؛ پەیوەندییەکی نزیکیان هەیە، لەسەر ئەم بنەمایە، قەڵەمڕەو كەشێكی کاریگەرە لەسەر هێزی دەسەڵات و خاوەنداریەتی و ڕادەی نفوزی هێز، دەسەڵاتدار و خاوەنداریەتی پەیڕەوی پێوەرەکانی قورسایی جوگرافییە، وەک: پانتایی، جۆراوجۆریی سەرچاوە، سەرچاوە سروشتییەکان، شێواز و پێگەی شەڕ و بەرگری، ستراتیژی و بارودۆخی توانای وڵات لە گۆڕەپانە جیاوازە سیاسییەکاندا (Glassner,1993: 120-121). وڵاتی عێراق بەرهەمی شەڕی یەکەمی جیهانی و دابەشکردنی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانییە، کە شوناسی نیشتمانی و حکومەتی نەتەوەیی تیایدا نەهاتۆتە كایەوە و هەر گرووپێکی نەتەوەیی و مەزهەبی لەم وڵاتەدا، هەوڵی زیادکردنی قەڵەمڕەو و ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی خۆی و دەستبەسەرداگرتنی شوێن و پانتایی ستراتیژی دەدا.

قەڵەمڕەوسازی/قەڵەمڕەوخوازی

قەڵەمڕەوخوازی هەوڵدانێكە بە هۆی تاکەکەس یاخود گرووپێک بۆ کۆنترۆڵکردنی خەڵک، دیاردەكان و پەیوەندییەکان، بە دیاریکردنی سنوور و ویستی کۆنترۆڵکردنی ناوچەیەک یاخود وڵاتێک. قەڵەمڕەوخوازی بە ڕادەیەکی زۆر لەگەڵ نۆرمە کولتوورییەکان و هۆکارگەلێکی تردا کە خاوەنی پێوەر و شوێنن، دیاری دەکرێت و ئەم بابەتانە دەبنە هۆکاری ئەوەی کە بەبێ گەڕانەوە بۆ کۆمەڵگا، بارودۆخی چەمکی ویستی سنوورخوازیی نالۆژیکی بێت. سنوورخوازی سروشتێکی مرۆڤانە نییە، بەڵکوو دەستکردی کۆمەڵگایە (میر حیدر، ١٤:١٣٩٣). سنوورخوازی ستراتیژێکە کە لە ڕێگەیەوە خەڵک و گرووپەکان بە شێوەیەکی پاوەنخوازی، چاودێری و دەسەڵاتداریەتی لە بەشێکی دیاریکراوی سنوورەکەدا دەکەن (میر حیدر، ١٠:١٣٧٩). سنوورخوازی لە سەرەتادا ستراتیژێکە بۆ سنووردارکردن و کۆنترۆڵکردن، هەوڵێکە کە لە ئەنجامدا ناوچەیەکی جوگرافی دروست دەبێت، بارودۆخیک کە وابەستەی خاکە و بە هۆی مرۆڤەوە ئیدارە دەکرێت .(kolers, 2009: 48-70)

کوردەکان بە درێژایی مێژووی عێراق بەردەوام لە هەر هەلێک كە هاتبێتە پێشەوە بۆیان، بەشێک لە خاکی عێراقیان کە لە دەرەوەی چوارچێوەی یاسایی هەرێمی کوردستانە، کردوویانە بە سنووری دەسەڵاتی مێژوویی و جوگرافیی خۆیان و دەستیان کردووە بە فراوانکردنی سنوور و ئەو ناوچانەیان خستووەتە سەر ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی خۆیان. حکومەتی ناوندی لە عێراق بە سەرنجدان لە کێشە ناوخۆییەکان و ترسیان لە زیادکردنی باڵانسی جیۆپۆلەتیکیی کوردەکان و هەنگاونان بەرەو سەربەخۆیی، خۆی لا داوە لە چارەسەرکردنی یاسایی کێشەی ناوچە جێناکۆکەکان لەسەر ئەنجامی بنەمای گشتپرسی.

مۆدێلی فیدراڵی

فیدراڵی پێک دێت لە یەکگرتنی گرووپێک لە مرۆڤەکان و پێوەرە سیاسییە جیاوازەکان کە بڕیار دەدەن چارەنووسی خۆیان پێکەوە ببەستنەوە و وڵاتێک بە توانا و دەرفەتی زیاترەوە  دروست بکەن kolers, 2009:29)). فیدراڵی یەکێک لە شێوازەکانی حکومڕانی کە لەسەر بنەمای دابەشکردنی توانای دەسەڵاتە لە وڵاتێکدا کە حەزی پابەندبوون بە بەهاکان و جیاوازیی کولتووری و فەرهەنگی، نەتەوەیی، زمان و مێژوویی بوونی هەیە و ئەم سیستمە ڕەوایەتیی پێ دەدرێت. ئێستا لە کۆی جیهاندا، دەیان وڵات بە شێوازی فیدراڵی (ناناوەندێتی) بەڕێوە دەبرێن. وڵاتگەلێکی پێشکەوتووی وەک: ئەمەریکا، ئەڵمانیا، نەمسا، ئوسترالیا؛ خاوەنی سیستمی فیدراڵن، هەر چەندە دامەزراوە فیدراڵییەکان جیاواز و هۆکارگەلی جیاوازیان هەیە، بەڵام هەڵبژاردنی ئەم سیستمە بە شێوەیەکی ئاسایی وەک دوایین چارەسەری پێکەوەژیانی ئاشتییانەی نەتەوەکان لە چوارچێوەی وڵاتێکی یەکگرتوودا بووە. بە شێوەیەکی گشتی وڵاتەکان بە هۆکاری یەکێک لە هۆکارە جیاوازەکانی نەتەوەیی-کولتووری و پانتایی جوگرافی، یاخود یەکگرتنی چەند وڵاتێکی بچووکتر بۆ دروستکردنی وڵاتێکی گەورەتر و بەهێزتر هەنگاو دەنێن. لە سیستمێکی فیدراڵدا هەر چەندە دەسەڵات دابەش کراوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بە شێوەیەکی گشتی دەسەڵات هاوئاهەنگە و ئەم هاوئاهەنگییەش یەکگرتنی ناوخۆیی و هێزێکی ڕاستەقینەی زیاتری بەخشیوە بە دەوڵەت و کێشە ناوخۆییەکان کەم دەکاتەوە (تاج آبادی و ئەوانی تر، ١٣٩٣: ١٥٧-٧٥). هەر بە هەمان بەڵگە، دەوڵەتێکی فیدراڵ، سەرەڕای ئەوەی کە پەیوەندیی ناوخۆیی هاوئاهەنگتری لەگەڵ نوێنەرەکانی خۆیدا هەیە، خۆی کەرەستەیەکە بۆ پارێزگاری لە فرەلایەنی   (pluralism)و پارێزگاری لە مافی تاک لەبەرامبەر هێزی دەوڵەتی ناوەندی، کەواتە گرووپە نەتەوەیی-ئایینزاییەکان خاوەنی هەڵبژاردە و ئازادیگەلێکی زیاترن. گواستنەوەی هێزی سیاسیی بڕیاردەر بۆ هەرێمەکان و ناوچەکان، مافی بڕیاردان لەسەر ئەو بابەتانەی کە کاریگەری لەسەر ژیانیان دادەنێت، لەلایەن بۆرۆکراتەكانی نیشتەجێی ناوەندەوە، ڕادەستی هاوڵاتیانی ئەو هەرێمانە دەکرێن. فیدراڵی شێوازێکی حکومەتدارییە کە لەسەر بنەمای دابەشکردن و جێبەجێکردنی دەسەڵاتی سیاسی لە خاک و وڵاتێکدا كە حەزی پارێزگاریکردنیان لە جیاوازییە کولتووری و فەرهەنگییەکان، مەزهەبی، مێژوویی، کۆمەڵایەتی و مافەکانی خۆیان هەیە؛ دێتە كایەوە. لە ڕاستیدا لەم سیستمەدا بەها دەدرێت بە هەمەڕەنگی و جیاوازییە جوگرافییەکان. لە نموونەی فیدراڵیدا، سیستمی حکومەت دوو پێوەرە، پێوەری فیدراڵ (نەتەوەیی) و پێوەری هەرێمەکان (ناوچەکان) و لە هەر کام لە پێوەرانەدا دامودەزگای هاوچەشنی حکومەت و دەزگای یاسادانان و جێبەجێکردن و دادگا بوونی هەیە و هەرێمەکانیش بۆ خۆیان یاسا دادەنێن.

 دامودەزگای یاسادانان و داڕشتنی سیاسەتی گشتیی نەتەوەیی لە سیستەمی فیدراڵیدا دوو جۆرە، کە لە خۆگریی ئەنجوومەنی نوێنەرانە (پەرلەمان) كە لەسەر بنەمای ڕێژەی ژمارەی دانیشتووانیان هەڵدەبژێردرێن و ئەنجوومەنی پیران (مجلس سنا) کە ئەندامەکانی بە شێوەیەکی یەکسان و بەبێ گوێدانە جیاوازیی ناوچەکان؛ هەڵدەبژێردرێن. ناوەندی حکومەتی فیدراڵ لەلایەن هەرێمەکانەوە بە ڕێککەوتن دیاری دەکرێت، لەم مۆدێلەدا داواکاری گشتی یاخود دادگای دەستووریی وڵات بۆ پارێزگاریکردن لە سیستمی فیدراڵ و چاودێریکردنی کێشەکانی نێوان هەرێمەکان و سنووری فیدراڵ بوونی هەیە (زارعی، ١٣٩٢: ٢١٢-٢٠٨). لە مۆدێلی فیدراڵیدا هەرێمەکان لەسەر بنەمای پێکەوەژیانی ئاشتییانەیە نەک بە ناچارکردن بۆ یەکگرتنیان، پەیوەندیی نێوان هەرێمەکان لەگەڵ یەکتریدا لە خۆگریی ماف و یاساگەلێکی ناوخۆییە و پەیوەندیی حکومەتی فیدراڵ لەگەڵ دەوڵەتەکانی تردا ملکەچی یاسا و مافە نێودەوڵەتییەکانە. دەوڵەتی فیدراڵ بە نوێنەرایەتیی هەرێمەکان، بابەتی هاوبەش وەک: بەرگری، پەیوەندیی نێودەوڵەتی، پارە، گومرک و هاوتوچۆی لە ئەستۆدایە، لە سیستمی فیدراڵیدا هێزی یەدەک لە دەست هەرێمەکاندایە (حافز نیا و ئەوانی تر، ٣٠:١٣٩١)، لە هەمان کاتدا دەوڵەتی فیدراڵ تێدەکۆشی بۆ دابەشکردنی دەسەڵات لەنێوان هەرێمەکاندا (بدیعی، ٣٨:١٣٩٥). مۆدێلی فیدراڵی لە عێراق؛ هاوچەشنی هیچ کام لەو فیدراڵییانە نییە کە لە دونیادا بوونی هەیە و شێوازی حکومڕانی لەم وڵاتەدا تایبەتە، حکومەتی هەرێمی  کوردستان بەردەوام دوور کەوتووەتەوە لە ناوەند و حکومەتی ناوەندییش هەنگاوی زیاتری ناوە بۆ ناوەندێتیی دەسەڵات (تمركز).

دەوڵەت-نەتەوە (NATION-STATE)  

دەوڵەت-نەتەوە بنەچەی لە مێژووی هاوچەرخدایە، بە شێوەیەک کە دەتوانرێت ڕەوتی هاتنەبوونی دەوڵەت-نەتەوە لە ساڵی ١٦٤٨ و لەپاش ڕێککەوتنی ئاشتیی وێستفالیا سەری هەڵدا، لەو مێژووەدا بوو کە بەرەبەرە کارەکتەرێک بە ناوی دەوڵەت-نەتەوە دەرکەوت و لەپاش شۆڕشی فەڕەنسا ١٧٨٩ و ڕەنگدانەوەی حەزە ناسیونالستییەکان لە ئەورووپا هاتە قۆناغی کامڵبوون. لەپێش کارەکتەرێک بە ناوی دەوڵەت-نەتەوە، خەڵک لە چوارچێوەی كۆمەڵێك چەمكی وەک: دەوڵەت-شارەکان، ئیمپڕاتۆریەتەکان و دەوڵەتە دەرەبەگییەکان پێناسە دەکران (قەوام زەڕگەر: ٥١:١٣٧٨). نەتەوە بریتییە لە بەشێک لە خەڵک کە هەست دەکەن لە دوو لایەنی بینراو (عەینی) و زەینی پێویستیان بە یەکە، هۆکارەکانی بەرچاو وەک: زمان، دین، دابونەریت، پاشماوەی مێژوویی و خاکی هاوبەش و هۆکارە زەینییەكانیش وەک: هۆشیاریی خەڵکەکان بەوەی کە ئەوان نەتەوەیەکن و حەز دەکەن خۆیان حکومی خۆیان بکەن نەک خەڵکی تر، دواجار لە داهاتوودا چارەنووسێکی هاوبەشیان هەیە (میرحیدر، ٥٢:١٣٨٣). حکومەتی نیشتمانی سیستمێکی زۆر کارایە بۆ ڕێکخستن و چاودێریكردنی خەڵک و سنوور و جوگرافیا. دەوڵەتی نیشتمانی كارەكتەرێكی یاساییە کە لە ئاستی نێودەوڵەتیدا بەفەرمی دانی پێدا نراوە و ئەركەكەی ڕێکخستن و گرەنتیی خۆشگوزەرانی و دابینکردنی ئاسایشە بۆ هاوڵاتییەکانی ژێر دەسەڵاتی خۆی و بەو پێیەی کە باڵاترین دەسەڵاتە، قبووڵی هیچ ڕکابەرێک یاخود تەنگژەیەك لە دژی سەروەریی خۆی ناکات و داوا لە هاوڵاتییەکانی دەکات پەیڕەوی بکەن.

 یەکێک لە ئامانجە سەرەکی و گرنگەکانی هەر حکومەتێک، پێشکەشکردن و جێبەجێکردنی  یاسا و ڕێسا پێویستەکانە بۆ پارێزگاریکردن لە سنووری خاکی وڵات لە کەلێن و دەستدرێژی لەلایەن هێزی وڵاتەکانی ترەوە، پارێزگاریکردن لە سیستمی سیاسی و دابونەریتی وڵات و ڕێکخستن و دابینکردنی ئاسایشی ناوخۆیی (زارعی، ١٩٠:١٣٩٢). هەر چەندە لە  ئێستادا زۆرێک لە وڵاتانی  بە  دەوڵەت-نیشتمانی ناو دەبرێن، بەڵام زۆرێک لەوانە هێشتا بە کردەوە نەبوونەتە خاوەن شوناسێكی لەم جۆرە و ئەمە سەبارەت بە زۆرێک لە وڵاتانی ڕزگاربوو لە دەستی داگیرکەر لەپاش شەڕی جیهانیی یەکەم و دووەم ڕاستە. زۆرێک لەم وڵاتانە ڕووبەڕووی کێشەگەلێکی زۆر قورسی ناوخۆیی بوونەتەوە و لەنێوان دەوڵەت و نەتەوەدا لێکترازانێکی وەها هەیە کە بەئەستەم دەتوانرێت ئەوانە لە چوارچێوەی پێناسەیەکی تۆکمە بە ناوی دەوڵەت-نیشتمان پێناسە بکرێنەوە. بابەتی دەوڵەت-نەتەوەسازی، پەیوەندییەکی زۆری هەیە بە پێشکەوتن و جێگیریی سیاسی لە وڵاتدا، بە شێوەیەک کاتێک کە باسی دەوڵەت-نەتەوەسازی دەکرێت، لە ڕاستیدا ڕەوتێکی پێشکەوتنە و یەکێکە لە ئاماژەکانی گەشتن بە دەوڵەت-نەتەوەسازی. دەبێت سەیری ئەو وڵاتە بکرێت لە ڕادەی گەیشتن بە پێوەرێکی باش لە جێگیریی سیاسی. دەوڵەت-نەتەوەسازی، ڕەوتێکە بەرەو حەزی دەسەڵات و شێوازی جێبەجێکردنی دەسەڵاتە بەسەر کۆمەڵگادا. ئێستا ئەگەر وڵاتێک جێگیریی سیاسی دابین نەکات، یەکێک لە مەرجە سەرەتاییەکانی حەز بە وەها دەسەڵاتێک، تووشی کەموکورتی دەبێت و ڕەوتی دەوڵەت-نەتەوەسازی تووشی گرفت و کەموکورتی دەبێت (زارعی، ١٠:١٣٩٢). وڵاتی عێراق وڵاتێکە کە لە مێژووی کورتی خۆیدا لەسەر بنەمای شوناسی نیشتمانی دروست نەبووە و لە نەبوونی حکومەتێکی نیشتمانیدا کە هەموو مەزهەب و نەتەوەکان خۆیان بە خاوەنی بزانن، بەردەوام گرفتی هەبووە.

ژینگەناسیی توێژینەوە

عێراق کەوتووەتە باکووری ڕۆژئاوای ئاسیا و وڵاتێکە كە بە هۆی كەشە گەرم و وشک و کەم بارانەکەی، زۆر پێویستی بە هەردوو ڕووباری دیجلە و فوراتە کە لە وڵاتی تورکیاوە دەڕژێنە عێراق. هەروەك لە خشتەی ژمارە (١)دا تایبەت بە دابەشکردنی سیاسی و نەتەوەیی عێراقدا دەبینرێت، وڵاتی عێراق خاوەنی ١٩ پارێزگایە و هەرێمی کوردستانیش خاوەنی ٤ پارێزگایە: هەولێر، دهۆک، سلێمانی، هەڵەبجە. ئەو پارێزگایانەی کە نەتەوە و مەزهەبی جیاوازی تێیدا دەژین و جێگای ناکۆکییە، بریتین لە: کەرکووک و سەڵاحەدین و نەینەوا و دیالە (نامی، ٨:١٣٣٨).

خشتەی ژمارە (١)

دابەشبوونی سیاسیی عێراق

            سەرچاوە: (Wikipedia, 1395)

شاری بەغداد پایتەختی عێراقە و لە خۆگریی ناوەندی سیاسیی ئەو وڵاتەیە، دەتوانین ئاماژە بە شارە گرنگەکانی تر بکەین، وەک: موسڵ، بەسڕە، کەرکووک، کەربەلا و نەجەف. ئەم وڵاتە بە هۆی دەشتە بەپیتە کشتوکاڵییەکان و ئاوی زۆر و سەرچاوە نەوتییەکانی، بەردەوام کەوتووەتە بەر هێرش و داگیرکاریی نێودەوڵەتی و ناوچەیی. بوونی سەرچاوە نەوتییەکان و دراوسێیەتیی لەگەڵ کەنداو و هەروەها دراوسێیەتیی لەگەڵ ئێران و تورکیا، بەهای ستراتیژیی ئەو وڵاتەی زیاتر کردووە (ضمیمی، ١٣٧٨: ١٥-١٤). چوار پارێزگای هەولێر، سلێمانی، دهۆک و هەڵەبجە لە باشوور و باشووری خۆرهەڵاتی ئەو وڵاتە لەژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمی کوردستانە و حکومەتی هەرێم پێک دێنن. ئەم چوار پارێزگایە لە ئێستادا دەسەڵاتی خۆجێییان هەیە و ناوەندی سیاسییان شاری هەولێرە. هەرێمی کوردستانی عێراق بەشێکە لە کوردستان کە لە پاش شەڕی یەکەمی جیهانی کەوتە سنووری عێراق، زۆرینەی دانیشتووانی ئەم ناوچەیە کوردن و لە ڕووی پێکەوەژیان و نەتەوەیی و ئایینییەوە لەگەڵ ناوچەکانی دیکەی عێراق کێشەیان هەیە (حاجی میر خان، ١١:٣٩٠).

 وڵاتی عێراق لە سێ جەمسەری نەتەوەیی-ئایینزایی پێک هاتووە، کوردەکان لە ناوچە شاخاوییەکانی باشووری عێراق بە زمان و کولتوور و دابونەریتی نەتەوەیی جیاوازیان دەژین کە بەشێکی گرنگی ناوچە نەوتییەکان لەوێدایە (Mackenzid, 1999:386). کوردەکان زیاتر لە ڕووی کولتوور و ڕەگەزەوە ڕەگوڕیشەی ئێرانییان هەیە و نزیکەی لە 20%ی عێراق پێک دەهێنن کە چوار پارێزگای هەولێر، سلێمانی، دهۆک و هەڵەبجە لەژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمی کوردستانە، هەروەها بەشێکیان دانیشتووی پارێزگاکانی کەرکووک، باشووری موسڵ، دیالە و سەڵاحەدینن (قاسمی، ٣٩:١٣٨٩). جەمسەری دووەم، لە عێراقدا، عەرەبی سوننی مەزهەبن کە نزیکەی 20%ی عێراق پێک دێنن و دانیشتووی ناوەڕاستی عێراقن و لە ڕوانگەی کولتوورییەوە زیاتر لە جیهانی سوننە و عەرەبستانی سعودی نزیكن. جەمسەری سێیەمیش، شیعەکانی عێراقن كه زۆرینەی دانیشتووانی عێراق پێک دێنن و لە باکووری ئەو وڵاتە نیشتەجێن و لە ڕوانگەی مەزهەبییەوە لەگەڵ ئێراندا وەک یەکن (قاسمی، ١٣٨٩: ٤٥-٤٠).

میتۆدی توێژینەوە

ئەم توێژینەوەیە لە جۆری كاربەری بە کەڵکوەرگرتن لە شێوازی وەسفی-شیکاری و سەرچاوەی کتێبخانە و ئینتەرنێت زانیارییەكان كۆ كراوەتەوە. سەرەتا هەوڵ دراوە بەدواداچوون و ڕوونکردنەوە بۆ کێشەکانی نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی ناوەندی بكرێت، پاشان بە کەڵکوەرگرتن لەو داتایانەی كە بەدەست کەوتوون، کاریگەریی ئەو کێشانە لەسەر داهاتووی سیاسیی عێراق ڕوون کراوەتەوە.

پێدراوەكانی توێژینەوە

سیستمی حکومڕانیی عێراق

دەستووری بنەڕەتیی عێراق لەپێش ڕووخانی ڕژێمی بەعس، عێراقی وەک وڵاتێکی کۆماریی دیموکراتیی گەل و سەربەخۆ پێناسە دەکرد. لەم سیستمەدا گرووپە مەزهەبی و نەتەوەییەکان هیچ هەلێكیان بۆ خۆدەرخستن نەبوو، ئامانجی سیستمی سیاسی تەنها دروستکردنی گەلی  عەرەب و دامەزراندنی سیستمێکی یەکگرتوو لەسەر بنەمای پان عەرەبیزم بوو.

بە سەرنجدان لەسەر پێکهاتەی حکومەت و دەستووری بنەڕەتیی ئەو وڵاتە، پێکهاتەیەکی قۆرخکراوی ناوەندیی بەهێزی هەبوو کە دەسەڵاتێکی زۆری بە دامەزراوە تایبەتەكانی وەک ئەنجوومەنی فەرماندەیی شۆڕش دابوو، بە شێوەیەک کە هێز و دەسەڵات تەنها بە چەند کەسێک لە پلە باڵاکانی حزبی بەعس درابوو كه زۆرینەیان عەرەبی سوننەمەزهەب بوون، بەڵام شیعە و کوردەکان ڕۆڵێکی وەهایان كە شایەنی باس بێت؛ لە پێکهاتەی دەسەڵاتدا نەبوو (سیف لادین، ١٣٧٩: ٧٠-٤٥). ڕووداوی ١١ی سێپتەمبەری ٢٠٠١، سیستمی نێودەوڵەتی گوڕا و ڕەوتێکی نوێی لەپاش شەڕی سارد هێنایە كایەوە و ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستی کردە ناوەندی کێشەگەلێکی یەک بەدوای یەک. لەپاش ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە عێراق بە هۆی زلهێزە نێودەوڵەتییەکان بە سەرکردایەتیی ئەمەریکا، دەسەڵاتیان لە عێراق بە زۆرینەی جەماوەری سپارد، هەردوو جەمسەری شیعە و کورد کە تا ئەو کاتە هیچ ڕۆڵێکیان لە دەسەڵاتدا نەبوو، بە درێژایی مێژووی ئەو وڵاتە بە هۆی حکومەتەکانەوە دەچەوسێنرانەوە و مافەکانیان پێشێل دەکرا، لە عێراقی نوێدا ئەو هەلەیان بۆ ڕەخسا کە بێنە ناو پێکهاتەی دەسەڵاتەوە و وەک بەشێکی سەرەکی لە لوتکەی دەسەڵاتی عێراق ئەژمار بکرێن. ناکۆکیی مێژوویی و نەتەوەیی-ئایینزایی لە عێراق و جیاوازی لەنێوان کوردەکان و عەرەبەکان، جیاوازی لەنێوان سوننە و شیعە، هەموو کاتێک وەک هۆکارێکی سەرەکی و ڕێگر ئەژمار کراوە لە چەسپاندنی ئاسایش و دیموکرسیدا، بە شێوەیەک کە لەپاش ڕووخانی ڕژێمی بەعس کاریگەرییەکانی بەتەواوەتی دەرکەوتووە. لەبەر ئەوە هەوڵ درا پێکهاتەیەکی یاسایی بەرهەم بێت، کە بگونجێت لەگەڵ پێکهاتەی کولتووری و کۆمەڵایەتیی ئەو وڵاتە و جیاوازییە نەتەوەیی و ئایینزاییەكان ببێتە ئامرازێک بۆ گۆڕانکارییەکی سوودبەخش و بەکەڵک. لە عێراق سیستمی سیاسی لەسەر بنەمای فیدراڵی خرایە بەرنامە و وڵاتی عێراق وەک کۆمارێکی فیدراڵیی دیموکراتیی پەرلەمانی پێناسە کرا. حكومەتی عێراق لە سێ دەسەڵاتی سەرەكی كە بریتین لە دەسەڵاتی جێبەجێكردن و ئەنجوومەنی وەزیران، دەسەڵاتی یاسادانان و دەسەڵاتی دادوەری؛ پێك هاتووە. یاسادانان لە ئەنجوومەنی نیشتمانی (پەرلەمان) و ئەنجوومەنی ناوچەکان و پارێزگاکان پێک هاتووە لە نوێنەرانی نەتەوەکانی عێراق و هەر ئەندامپەرلەمانێک نوێنەری ١٠٠٠٠٠ کەسە (انتشاران آیین دادرسی، ١٣٩٢). نوێنەرەکان لەسەر بنەمای یاسا لە ڕێگەی هەڵبژاردنی گشتییەوە هەڵدەبژێردرێن و پێویستە پەرلەمان یاسای دەوڵەتی فیدراڵ دابڕێژێت و لەسەر بنەمای ئەوەی کە لە یاسادا هاتووە، چاودێریی ئیشوکاری دامودەزگاکانی دەوڵەت بکات، هەروەها بۆ ڕێکخستنی کاروبارەکان و جێبەجێکردنی ئەرکەکان، پەیڕەوێکی ناوخۆ پێشکەش بکات. لە عێراق سەرۆکوەزیران بەرپرسی دەسەڵاتی جێبەجێکردنە و ئەو دەسەڵاتەش پێک هاتووە لە سەرۆکوەزیر و ئەنجوومەنی وەزیران. سیستمی فیدراڵ لە کۆماری عێراقدا پێک هاتووە لە هەرێم و پارێزگا و پایتەختی هەرێمەکان، هەر هەرێمێک لە دوو پارێزگا یاخود زیاتر پێک دێت، کەواتە هەر هەرێمێک مافی خۆیەتی کە وەک هەرێمێكی تایبەت ئەژمار بکرێت و حكومەتە هەرێمییەكان لەسەر خاکی ئەو هەرێمە و دانیشتووانەكەی بەپێی سنووری یاسایی دەسەڵات ببات بەڕێوە.

حكومەتە هەرێمییەکان لە دەسەڵاتی دادوەری و بەڕێوەبردن و یاسادانان پێك دێن، لە عێراق هەرێمەکان دەتوانن سەبارەت بە هەموو بابەتەکان بڕیار بدەن، جگە لەو بابەتانەی کە لە چوارچێوەی دەسەڵاتی حکومەتی فیدراڵیدایە (شیروی، ١٧٤:١٣٨٤). کەلێنە نەتەوەیی و ئایینزاییەكان، ناکۆکیی تاقم و گرووپە جیاوازەكان، دەستتێوەردانی هێزەکانی ناوچەكە و دیاردەی تیرۆریزم (داعش)؛ بوونە هۆکاری ئەوەی کە سیستمی فیدراڵ و نموونەی حکومڕانیی نوێ نەتوانێت عێراق بگەیەنێتە کەناری ئاسایش و ئارامی. سیستمی فیدراڵ لەم وڵاتەدا بە سەرنجدان لە بارودۆخی ناوخۆیی و ناوچەیی، بووەتە هۆکاری سەرهەڵدانەوەی ناکۆکییەکان و دوورکەوتنە لەنێوان نەتەوە و ئایینزاكان.

تەنگژەکانی نێوان هەرێمی کوردستان و حکومەتی ناوەندیی عێراق

کوردەکان دوو تەنگەژەی سەرەكییان لەگەڵ حکومەتی ناوەندیی عێراقدا هەیە، تەنگەژەی پێکهاتەیی و كاربەری (كاركرد). پێکهاتەی کۆمەڵگای کوردی لە ڕوانگەی نەتەوەیی، کولتووری، زمان و ڕەگەزەوە بەتەواوەتی جیاوازن لە عەرەبەکان و مەرجێکی هاوبەش و هەستێکی نیشتمانیی هاوبەش لەنێوان کورد و عەرەبەکاندا بوونی نییە. کوردەکان ناسنامەی خۆیان بە بنەما ڕەگەزی و نەتەوەییەکانەوە پەیوەست دەکەن، لە ناوچە کوردییەکان بە سەرنجدان لەوەی کە ڕۆڵی ناسنامەی نەتەوەیی زیاتر و بەهێزترە لە مەزهەب، لە ئەنجامدا مەزهەبیش توانای بەدیهێنانی هەستی هاوبەشی لەنێوان کوردەکان و عەرەبەکاندا نییە. لەپاش دامەزراندنی حکومەتی نوێی عێراق و بارودۆخی سیاسی، کوردەکان توانییان  لە ڕێگەی شوناسە تایبەتەكەیانەوە حکومەتی خۆجێیی خۆیان بەهێزتر بکەن و ڕکابەری دەسەڵاتی ناوەندی بکەن و فیدراڵیەت تێبپەڕێنن. هەرێمی کوردستان بەبێ گەڕانەوە بۆ حکومەتی ناوەندی، خاوەنی ئابوورییەکی سەربەخۆ و فرۆشتنی نەوتە، پەیوەندیی نێودەوڵەتیی هەیە لە دەرەوەی دەسەڵاتی بەغداد، هەروەها توانای پڕکردنەوەی ئەو بۆشایی ئەمنییەی لە ناوچە داگیرکراوەکانی ژێر دەسەڵاتی داعش و گرتنەوەی ناوچەکان و خستنە ژێر دەسەڵاتی خۆیانیان هەیە. هەروەك لە هێڵكاریی ژمارە (١)دا دەركەوتووە، تەنگژەكانی پێکهاتەیی و كاربەریی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی ناوەندیی عێراق توانایان هەیە بەردەوام بێنە كایەوە و کێشەکان قووڵتر بکەنەوە، بە شێوەیەک کە ناکۆکیی ناسنامەیی و پێکهاتەییەکان دەبێتە هۆی قووڵبوونەوەی تەنگەژەی كاربەری و ئەم تەنگەژەیەش (فرۆشتنی نەوت، پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، دیاریکردنی سنوور) کاریگەریی لەسەر قووڵبوونەوەی کێشە پێكهاتەییەكان دادەنێت.

هێڵكاریی ژمارە (١)

مۆدێلی چەمكی تەنگژەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی ناوەندیی عێراق

ئامادەكردن: توێژەران

نەهاتنەكایەی دەوڵەت-نەتەوەسازی و كەلێنە شوناسییەکان

دەوڵەت-نەتەوەسازی پڕۆسەیەكە كە لە ڕێگەیەوە هاوڵاتییانی کۆمەڵگاکە بەرەبەرە تایبەتمەندییە هاوبەشەکانیان لە چوارچێوەی سنوورێكی دیاریكراوەوە بونیاد دەنێن. لەم پڕۆسەیەدا، دروستکردنی دەوڵەت، ڕێرەوێكە کە بە هۆیەوە پەیوەندیی نێوان دەوڵەت و خەڵک ڕێک دەخرێت  و لە چوارچێوەی پێکهاتە جیاوازە سیاسی، یاسایی، ئابووری، کولتووری و کۆمەڵایەتییەكانەوە پێناسە و سەقامگیر دەکرێت. پڕۆسەی دەوڵەت-نەتەوەسازی بەم شێوەیە ڕێگە بە دامەزراندنی دەوڵەتێكی گشتگیر لەسەر کۆی گرووپە کۆمەڵایەتییەکان دەدا (بنی هاشمی، ١٣٨١:١١). یەکێک لە تایبەتمەندیی وڵاتانی باشووری ڕۆژئاوای ئاسیا، وەک عێراق، ئەوەیە كە وڵاتێكی تازەدەركەوتوون، لەسەر ئەم بنەمایە دەوڵەتە نوێیەکان لە باشووری ڕۆژئاوای ئاسیا کە زۆرێک لەوان بە هۆی سنوورڕاكێشانی دەستكردی وڵاتە زلهێزەكان دروست بوون، خاوەنی پێکهاتەی جیاوازی نەتەوەیی-ئاینزایین و لەسەر ئەم بنەمایە جۆرێک لە دەوڵەت-نەتەوەسازی بە شێوەیەکی ناچاری و پەنابردن بۆ ئایدۆلۆژیای ناسیۆنالیستی بووتە هۆکاری دروستبوونی دەوڵەت-نەتەوە لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست. بۆیە قۆناغی هەنگاوبەهەنگاو و ڕەوتی لۆژیکی و دروستبوونی خۆیی تێنەپەڕاندووە و لەسەر بنەمای پێداویستییەکانی پارێزگاری و مانەوەی وڵات و دەوڵەتەکان، فۆڕمە جیاوازەكانی لەخۆ گرتووە (بنی هاشمی، ١٣٨١: ١٨-١٠). لەپاش شکستهێنانی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی لە شەڕی جیهانیی یەکەمدا، عێراقی ئێستا کەوتە دەست هاوپەیمانانی براوەی شەڕ و لەلایەن ئەوانەوە بەڕێوە دەبرا. لەسەر بنەمای ڕێککەوتننامەی سایکس بیکۆ کە لە ساڵی ١٩١٦ لەنێوان فەڕەنسا و بەریتانیا واژوو کرا، عێراق لەلایەن بەریتانیاوە داگیر کرا و بەبێ گوێدانە ڕەوتی دەوڵەت-نەتەوەسازی و ویستی خەڵک لەسەر بنەمای بەرژەوەندیی ستراتیژی و داهێنانەکانی، خۆی نەخشەی وڵات و سنوورە سیاسییەکانی عێراقی دیاری كرد و بەم هۆیەوە چەمکێک بە ناوی ناسنامەی نیشتمانی دروست نەبوو (نامی، ٤٣:١٣٧٨). لە ئەنجامی لکاندنی سێ هەرێمی موسڵ و بەسڕە و بەغداد لەپاش ڕووخانی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی، عێراقی ئەمڕۆ دروست کرا.

وڵاتە براوەكانی شەڕی یەکەمی جیهانی، عێراقیان سپارد بە بچووکترین کەمایەتیی ئەو وڵاتە، واتە عەرەبی سوننە. لەپاش نزیکەی سەدەیەک لە مێژووی دروستبوونی، عێراق بەردەوام جێگای ناکۆکی و کێشمەكێشی سێ جۆر لە ناسیونالیزم بووە و بەپێی بارودۆخی نێوخۆیی و ناوچەیی و نێودەوڵەتی لە هەڵکشان و داکشاندان بوون: ناسیۆنالیزمی عێراقی (Iraq nationalism)، نەتەوەگەرایی عەرەبی (Arabic nationalism) و نەتەوەگەرایی نەژادی (Ethnic nationalism) (كوردی). بۆ زەمینەكانی دروستبوون و بەردەوامی ئەم سێ ناسیۆنالیزمە، پێویستە لە كۆیادەوەریی خەڵكی عێراقدا بكۆڵینەوە: شارستانیەتی كۆنی میسۆپۆتامیا، میراتی ئیسلامی-عەرەبی و ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی لە سەرەتاوە تا ئێستا، گوێنەدان بە پێکهاتەی نەتەوەیی-ئایینزایی لە عێراقدا؛ کێشە و تەنگژەی  زۆر توندی ناوەتەوە و بووەتە هۆی ئەوەی كە حکومەتە دیکتاتۆری و دەسەڵاتە ڕەهاكان دەسەڵات بگرنە دەست و بۆ پارێزگاریکردن لە دەسەڵاتی خۆیان، کەڵک لە ئامرازەکانی ‌هێز و تۆقاندن و توندوتیژی وەربگرن. ئەوەی کە بەشە جیاوازەکانی عێراق پێکەوە دەبەستێتەوە، پێویستییە ستراتیژی و جوگرافییەکانە، نەک ئەزموونی پێکەوەژیانی ئاشتییانە یاخود هۆشیارییەکی گشتیی نیشتمانی لەنێوان نەتەوەکاندا. گرووپە نەتەوەیی-ئایینزاییەكان لە عێراقدا بەردەوام هەوڵیان داوە بۆ بەدەستهێنانی دەسەڵاتی زیاتر و ڕکابەری، بۆ دەستبەسەرداگرتنی هێز و دەسەڵاتی زیاتر (زارعی، ٤٩٥:١٣٩٥). کوردەکانی عێراق گرووپێکی نەتەوەیین کە بەگشتی  لە پارێزگاکانی سلێمانی، هەولێر، دهۆک، کەرکووک و بەشێکیشیان لە موسڵ و سەڵاحەدین دەژین و نیشتەجێن. لە ئێستادا کوردەکان لەپاش شیعەکان، دووەم گرووپی گەورەی دانیشتووی عێراقن (واتە 20%ی دانشتووانی عێراق پێک دێنن) و توانیویانە لە هەڵبژاردنەکانی پەرلەماندا لەپاش شیعەکان زۆرترین دەنگ بەدەست بهێنن. کوردەکانی عێراق لە پارێزگاکانی: هەولێر، سلێمانی و دهۆک؛ حکومەتی هەرێمی سەربەخۆیان دروست کردووە و لە دەستووری عێراقدا خواستەکانی ئەوان لەسەر بنەمای فیدراڵی و دابەشکردنی دەسەڵات لەگەڵ حکومەتی ناوەندی بەفەرمی پێناسە کراوە. هەرێمی کوردستان خاوەنی ئەنجوومەنی وەزیران و پەرلەمانی تایبەت بە خۆیەتی و لە دەرەوەی سنووری سێ پارێزگاكە نفوزیان هەیە و حکومڕانی دەکەن. کوردەکان لە عێراقدا بەردەوام کێشە و ڕکابەرییان لەگەڵ دەسەڵاتدا هەبووە، لە ساڵی ١٩٩١ بە سوودوەرگرتن لە بارودۆخی بەدیهاتوو لەپاش شەڕی کەنداوی دووەم لەنێوان عێراق و وڵاتانی زلهێز بە ڕابەرایەتیی ئەمەریکا، توانییان لە سێ پارێزگای ئاماژەپێدراودا دەسەڵاتی ئۆتۆنۆمی (خودمختاری) ڕابگەیەنن (مەک دوال، ٥٧٩:١٣٨٣). لەپاش ڕووخاندنی ڕژێمی بەعس بە سەرنجدان لەو ئامادەکارییەی هەیانبوو، توانییان بگەنە لوتکەی دەسەڵات و خواستەکانی خۆیان بە یاسا بچەسپێنن، هەروەها لە ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی سنووری ئیدارەی هەرێمی کوردستان کە لە سەردەمی ڕژێمی بەعسدا تەعریب کرا بوون، دەستیان کرد بە فراوانکردنی سنوور و حکومڕانیی خۆیان لە دەرەوەی سنوورە یاساییەکان كە بۆیان دیاری كرابوو، فراوانتر کرد. دروستنەبوونی دەوڵەتی-نەتەوەسازی و دژبەیەكی لەنێوان ناوچەی جیاوازەكانی نەتەوەیی-ئایینزایی لە عێراقدا، وای كردووە كە لەپاش نەمانی دەسەڵاتی ڕەهای ناوەندی و ڕووخانی ڕژێمی بەعس، ئەم ناوچانە بوونی خۆیان ڕابگەیەنن و ڕێكخستنێكی نوێ لە كەشی عێراق ساز بكەن. ئەم بارودۆخە لە هەرێمی کوردستان ڕەنگدانەوەی زیاترە و جیاوازییە نەتەوەیی-مەزهەبییەکان لەنێوان هەرێمی کوردستان و حکومەتی ناوەند، ئەنجامی نەرێنیی بەدوای خۆیدا هێناوە. جیاوازییە نەتەوەییەکان لەنێوان کوردەکان و عەرەبەکان بەڕوونی دیارە و ئەم جیاوازییانە بووەتە هۆکاری ئەوەی کە حکومەتی هەرێمی کوردستان بوونی خۆی لەسەر بنەمای نەتەوە، زمان، کولتوور و مێژوو؛ پێناسە بکات و شوناسی کوردی بە هۆکاری سەرەکیی بوونی خۆی بزانێت. جیاوازیی نەتەوەیی-ئایینزایی لە عێراقدا دوو لایەنە، بە جۆرێک کە جیاوازیی مەزهەبی لەنێوان شیعە و سوننە لە لایەک و جیاوازیی نەتەوەیی لەنێوان کورد و عەرەب لە لایەکی تر، ئەم بارودۆخە ئاڵۆز و لێکترازاوە بووەتە هۆکاری ئەوەی کە  دروستبوونی دەوڵەتی نیشتمانی لەم وڵاتەدا ڕووبەڕووی کێشە ببێتەوە.

کێشمەكێشی ناوچەكان

هەرێمی کوردستان لە پێکهاتەی نوێی عێراقدا بەردەوام هەوڵی فراوانترکردنی سنووری داوە لە دەرەوەی سنووری  ئەو ناوچە کوردییانەی کە لەژێر دەسەڵاتی خۆیدایە و خواستی ئەوەی هەیە ئەو ناوچانە بلکێنێت بە هەرێمی کوردستانەوە. ئەو ناوچانەی كە جێگەی مشومڕی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی ناوەندیی عێراقن، پارێزگای کەرکووکی دەوڵەمەند بە نەوت و هەروەها بەشێک لە پارێزگای سەڵاحەدین، موسڵ و دیالە دەگرێتەوە كە بە سەرنجدان بە سەروەتی ژێرزەوی و سەرچاوەی زۆری نەوت لە پارێزگای کەرکووکدا، بەردەوام ئەم شارە لەلای هەرێمی کوردستان گرنگییەكی زیاتری هەبووە. دەکرێت پارێزگای کەرکووک وەک عێراقێکی بچووک ئەژمار بکەین، پارێزگا و شارێک کە نەتەوەی کورد و عەرەبی شیعە و سوننە و تورکمان و…؛ لەخۆ دەگرێت. سەرچاوەی یەدەکی زۆری نەوتی ئەم شارە، هەر لە كۆنەوە تاوەكوو ئێستا وەک یەکێک لە گرنگترین بنەماکانی سەرچاوەی داهاتی عێراق ئەژمار دەکرێت، هەروەها بە سەرنجدان لە جیۆپۆلەتیکی ئەم شارە لە قووڵایی خاکی عێراقدا، لە ڕوانگەی جوگرافیا و ئاسایشەوە بەهای تایبەت بە خۆی هەیە. ئەم هۆکارانە بوونەتە هۆی ئەوەی کە لە ساڵی ١٩٦٠ بەملاوە، دەسەڵاتدارانی عێراق بەردەوام لەگەڵ کوردەکاندا تووشی کێشەی ناسنامە و پێناسەی سیاسیی شارەكە ببن و هەندێ کات شەڕ ڕووی داوە. هەروەك لە خشتەی ژمارە (٢) دیارە، هەنگاو و پلاندانان بۆ سیاسەتی ڕاگرتنی هاوسەنگیی کۆمەڵایەتی لە پێناو کەمکردنەوەی ڕێژەی ژمارەی دانیشتووانی کورد لەژێر ناونیشانی جیاوازدا جێبەجێ كراوە. لە سەردەمی سەددام حسێندا تەنانەت گۆڕانکارییان لە سنووری جوگرافیای ئەم پارێزگایەدا کرد، بەو واتایە کە ئەو قەزا و ناحیە عەرەبییانەی کە لە باکووری کەرکووک بوون، پێوەیان لکاند و چەندین قەزا و ناحیەی کوردییان بە پارێزگاکانی سەڵاحەدین و دیالەوە بەستەوە بۆ ئەوەی بتوانن بنەمای داواکاریی کوردەکان لەسەر کوردستانیبوونی کەرکووک بخەنە ژێر پرسیارەوە. لەپاش ڕووخاندنی ڕژێمی بەعس، ڕێژەی پێکهاتەی دانیشتووانی پارێزگای کەرکووک سەرلەنوێ تووشی گۆڕانکاریی گەورە بووەوە، بەڵام بە هۆی نەبوونی سەرژمێری، ئامارێکی وردی ئەم ناوچانە كە جێگای باوەڕ و بەڵگەدار بێت، بوونی نییە.

خشتەی (٢)

گۆڕانکاریی پێکهاتەی دانیشتووانی کەرکووک لە ساڵەکانی ١٩٥٧ بۆ ١٩٧٧

لە ماوەی ساڵانی ڕابردوودا پرسی کەرکووک بۆ کوردەکان وەک خەونێکی شیرین و نزیک بووە، بەڵام بەردەوام بەدی نەهاتووە. بەو واتایەی کە سەرلەبەیانیی گۆڕانکارییەکانی ساڵی ٢٠٠٣ و پاش ڕووخاندنی ڕژێمی بەعس بەملاوە، ئەوان هەوڵیان داوە بۆ ئەوەی ئەم پارێزگا دەوڵەمەند بە نەوت و خاوەن جوگرافیا ستراتیژییە بە هەرێمی کوردستان بلكێنن. لەپاش هەنگاوی یەکەمی سەرنەکەوتوویان بۆ لکاندنی کەرکووک بە کوردستانەوە لە ڕێگەی پڕۆسەی ڕزگارکردنی لە سەردەمی هێرەشەکانی ئەمەریکا بۆ سەر عێراق، ئەوان هەوڵیان دا لە ڕێگەی یاسایی و بەبێ شەڕی سەربازی، ڕێگە خۆش بکەن کەرکووک ببێتە بەشێك لە هەرێمی کوردستان. ئەوان لە کاتی داڕشتنەوەی دەستووری بنەڕەتیی عێراق، مادەی (٥٨)یان لەناو دەستووردا جێگیر کرد بە مەبەستی دیاریکردنی چارەنووسی ئەو پارێزگایە و ناوچە جێناکۆکەکانی تر. ئەو مادە یاساییە کە لەپاش پێداچوونەوەی ساڵی ٢٠٠٥، گۆڕا بۆ مادەی (١٤٠)ی دەستوور. بەڵام هەوڵی کوردەکان و خستنەڕووی بەڵگەکان لەسەر بنەمای ناسنامەی کوردیبوونی ئەو شارە و تەنانەت سەرکەوتن لە هەڵبژاردنە ناوخۆییەکانی ئەم پارێزگایە و دیاریکردنی کوردێك وەک پارێزگار و لەئەستۆگرتنی دابینکردنی ئاسایش لە هەندێ ناوچەی شارەكەدا، نەبووە هۆی ئەوەی كە کەرکووک وەربگرنەوە. هەر جارە و وڵاتێک یاخود کارەکتەرێک دەبووە ڕێگر لەبەردەم ئەواندا بۆ وەرگرتنەوەی ئەم شارە، سەرەتا ئەمەریکییەکان بەڕوونی ڕێگر بوون لە لکاندنی کەرکووک بە هەرێمی کوردستانەوە، هەڕەشە بەردەوامەکانی تورکیاش لەنێوان ساڵەکانی ٢٠٠٣ تاوەكوو ٢٠٠٧ لەسەر بنەمای ناسنامەی تورکمانیبوونی کەرکووک و ئەگەری هێرشکردنە سەر ئەو ناوچەیە، بووە هۆکاری قورستربوونی هەڵوێستی ئەمەریکا سەبارەت بە داواکارییەکانی کورد. تا کۆتایی ساڵی ٢٠١١ کە ئەمەریکییەکان هێشتا لە عێراق بەردەوام خاوەنی هێزی سەربازی و سیاسی بوون و  سەرەکیترین ئەکتەری گۆڕەپانی سیاسیی ئەو وڵاتە بوون، بەڵام هیچ هەنگاوێکی گرنگیان نەنا بۆ نزیكکردنەوەی کوردەکان لە لکاندنی شاری کەرکووک به هەرێمی کورستان و دەوڵەتی عێراقیش ئەم پارێزگایە بە ناوچەیەكی کوردستانی نازانێت (احمد پور و ئەوانی تر، ١٣:٩٣٣٥). لە ئەنجامدا بە درێژایی ساڵانی ڕابردوو، دیارینەکردنی چارەنووسی ناوچە جێناکۆکەکان و لەسەرووی هەموویانەوە کەرکووک، بەردەوام یەکێک لە گرنگترین کێشە و ڕێگرییەكان بووە لە فراوانکردن و باشترکردنی پەیوەندی لەنێوان هەولێر و بەغداد.  بە هەمان شێوە کە لە خشتەی ژمارە (٣)دا دەبینرێت، هەرێمی کوردستان داوا دەکات هەموو پارێزگای کەرکووک و تەواوی ناوچە و قەزاکانی نەینەوا جگە لە موسڵ، بەعاج، خازەر، خانەقین، مەندەلی و کفری لە پارێزگای دیالەی پێی بدرێت، كە لەو كاتەدا ڕووبەری کوردستان دەبێتە ٧٨٧٣٦کم چوارگۆشە.

 کوردەکان لەپاش ڕووخانی ڕژێم بەعس لەو ناوچانەی کە بە هیی خۆیانی دەزانن، توانییان ڕێژەی دانیشتووانی عەرەب کەم بکەنەوە و کوردەکان لەو ناوچانە و بەتایبەتی لە کەرکووک نیشتەجێ بکەن. لەپاش هێرشی داعش بۆ سەر عێراق و شکستی سوپای عێراق لەبەرامبەر داعشدا، هێزەکانی پێشمەرگە لە ناوچە جێناکۆکەکان بۆشایی ئەمنییان پڕ کردەوە و ناوچە جێناکۆکەکانیان خستە ژێر دەستی خۆیان. لەگەڵ باشتربوونی بارودۆخی ئاسایشی عێراق، فراوانبوونی دەسەڵاتی هەرێمی کوردستان بووە هۆی یەکێک لە کێشەکانی تر بۆ عێراق و ناوچەکە و پێکدادانی سەربازیی بەدوای خوێدا هێنا. زلهێزە ناوچەییەکان و دەسەڵاتدارانی عێراق، لکاندنی کەرکووک بە هەرێمی کوردستان و سەربەخۆیی کوردەکان وەک هەڕەشەیەک بۆ سەر ناوچەکە و عێراق پێناسەی دەکەن (پور سعید، ١٣٩٨:١٩٦). لەبەر ئەوەی کە هەرێمی کوردستان دەستی گەیشتووە بە سەرچاوە سروشتییەکانی کەرکووک و باڵانسی قورسایی جیۆپۆلەتیکیی کوردەکان زیادی کردووە، كە ئەمەش هەڕەشەیە لەسەر داهاتووی سیاسیی وڵاتی عێراق و  ئاسایشی ئەو وڵاتانەی کە کوردی تێدا نیشتەجێن.

خشتەی ژمارە (٣)

شوێن و ناوچە جێناکۆکەکانی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی ناوەندی

دەسەڵاتی سەروهەرێمی هەرێمی کوردستان

هەرێمی فیدراڵیی کوردستانی عێراق کە پارێزگاکانی هەولێر، سلێمانی و دهۆک و بەشێک لە پارێزگاکانی سەڵاحەدین، موسڵ و کەرکووک لەخۆ دەگرێت و پێگەیەکی خۆبەڕێوەبردنی لە چوارچێوەی سنوورەکانی عێراقدا پێ دراوە. حکومەتی هەرێمی کوردستان کە هەڵبژێردراوی پەرلەمانی ئەم هەرێمەیە، شێواز و چۆنیەتیی خۆبەڕێوەبردنی لە چوارچێوەی “حکومەتی هەرێمی کوردستان” هاوشێوەی نموونە باوەکانی خۆبەڕێوەبەری و “فیدراڵیزم” لێکچوون و جیاوازیان هەیە. بۆ لێکچوونەکان دەتوانین ئاماژە بکەین بە: حکومەتی هەرێمی کوردستان لە بابەتەكانی وەک بوونی ناوەندی سیاسی، پەرلەمان، دادگای دەستووریی هەرێم، بودجەی هەرێمی و بوونی هەندێ ئەندامپەرلەمان لە پایتەختی فیدراڵ و…؛ هاوشێوەی حکومەتە فیدراڵەکانە، بەڵام جیاوازییەكانی شێوازی خۆبەڕێوەبردنی حکومەتی هەرێمی کوردستان وەک نموونە: دروستکردنی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان لەگەڵ وڵاتانی تر، بوونی هێزی  سەربازی لەژێر ناوی “پێشمەرگە” یاخود پارێزەرانی هەرێم کە وەک “سوپا”ن و ستراتیژی پێکهێنانی سوپایەکی ٢٠٠٠٠٠ كەسییان هەیە (امیری مقدم، ١٣٨٩). هەروەها توانا و دەسەڵاتەکانی پەرلەمانی کوردستان سەبارەت بە ڤیتۆی یاساکانی پەرلەمان و حکومەتی فیدراڵ و…، لەگەڵ نموونەکانی دیکەی فیدراڵیدا جیاوازە. بە سەرنجدان لە جیاوازییەکانی مۆدێلی حکومەتی کوردستانی عێراق لەگەڵ نموونە و جۆرەکانی تری خۆبەڕێوەبەری و فیدراڵیەتدا، دەکرێت ئەم هەرێمە بە جیاواز و سەربەخۆ لە چوارچێوەی بەڕێوەبردنی وڵات ئەژمار بكرێت. لە ئەنجامدا ئەم مۆدێلە لە حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق ناچێتە چوارچێوەی هیچ کام لەوانەوە، لەبەر ئەوەی ئەو توانا و دەسەڵاتانەی کە لە چوارچێوەی  دەستووری عێراقدا بە حکومەتی هەرێمی کوردستان دراوە، بووتە هۆکاری ئەوەی کە مۆدێلی کوردستانی عێراق قۆناغێکی باڵاتر لە خۆبەڕێوەبەری و فیدراڵی ببڕێت و لەسەر ئەم بنەمایە دەتوانین ئەم نموونە حکومڕانییە ناو بنێین مۆدێلی سەرووهەرێمی (فرا ایالتی)(قربانی نژاد، ١٣٧٨:٢١٥). حکومەتی هەرێمی کوردستان بە درێژایی ئەم ساڵانە شێوە حکومڕانییەکی  جێبەجێ کردووە کە پێدەچێت لە جیهاندا هاوشێوەی نەبێت. هەرێمی کوردستان بە هۆی سەرچاوەی زۆری نەوت و بۆریی نەوتی هەناردەکردنی عێراق بۆ تورکیا، خاوەنی پێگەیەکی جیۆپۆلەتیکیی ستراتیژیی گرنگە (محمدی و ئەوانی تر، ١٣٩١:١٣٦). ئەم هەرێمە زۆرینەی یاساکانی ناوەند پێشێل دەکات و بە سەرنجدان لە قورسایی جیۆپۆلەتیکی و هێزی سەربەخۆیی ئابووری، کە هۆکاری سەرچاوە زۆرەکانی ژێرزەوی و فرۆشتنی نەوتە، خاوەنی سیاسەتی نێودەوڵەتیی جیاواز و سەربەخۆیە لە حکومەتی ناوەندی.  تەنانەت لە ڕووی سەربازییشەوە، بەتەواوەتی سەربەخۆیانە جموجووڵ دەکات بەبێ گەڕانەوە بۆ یاساکانی حکومەتی ناوەندی، ڕێککەوتننامەی نەوتیی زۆری لەگەڵ کۆمپانیا گەورە نێودەوڵەتییەکان واژوو کردووە و لە چەندین وڵاتی گەورەی نێودەوڵەتی؛ قۆنسوڵی سەربەخۆی هەیە.

هەناردەکردنی نەوت

یەدەکی نەوت لە سێ پارێزگای کوردنشینی عێراق بە زیاتر لە ٤٥ ملیار بەرمیل نەوت خەمڵێنراوە (عیسی، نجار، ١٤٣:١٣٩١). حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی ٢٠٠٥، کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی نەوتی ڕاکێشاوەتە هەرێمی کوردستان، دروستکردنی ژێرخانی بۆریی نەوت، بەستنەوەی تاک لایەنانەی هێڵی بۆریی نەوتی هەرێم بە هێڵی بۆریی نەوتی تورکیا-عێراق کە هیی دەوڵەتی فیدراڵی عێراقە، دانوستان لەگەڵ تورکیا سەبارەت بە ڕێککەوتنی ٥٠ ساڵەی وزە و دەستبەسەراگرتن و کۆنترۆڵکردنی دیفاكتۆی سەرچاوە نەوتییەکانی كەركووك؛ بەشی وزەی بەخێرایی پێش خستووە. ئەم پێشكەوتنە نوێیەی هەرێم لە بواری كردارییەوە بووەتە هۆی ئەوەی کە حكومەتی هەرێمی کوردستان سەرکەشیی زیاتر بکات، واتە سوودی کەمتر و مەترسیی کەمتر لە مامەڵەدا بگۆڕێتەوە بە سوودی زیاتر و سەرکێشیی مەترسیدار و بەبێ بەغداد نەوت هەناردە بکات. ئەم هەنگاوانەی هەرێمی کوردستان کاتێک ڕووی دا کە هەوڵی دانوستان لەگەڵ دەوڵەتی عێراق بۆ ئەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی “سۆمۆ”وە بخەنە بازاڕەکانەوە و بیفرۆشن، شکستی هێنا و هەروەها ڕێککەوتنی پارە لەبەرامبەر نەوتدا لە سێپتەمبەری ٢٠١٤ شکستی هێنا. بەغداد پێداگری دەکات لەسەر ئەوەی کە فرۆشتنی سەرچاوە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان لە دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندیی عێراقدا بێت، داهاتی هەرێم لە کەرتی وزە بەڕوونی کاریگەریی لەسەر داهاتی نیشتمانیی عێراق هەیە، لە کاتێکدا کە هەولێر دەیەوێت هەناردەکردنی نەوت لە دەستی خۆیدا بێت، بەڵام داهاتەکانیشی زۆر ڕوون نین (خواجەای، ١٣٩٢:١٩). حکومەتی هەرێم بەبێ بەغداد درێژە بە هەناردەکردنی نەوت دەدات، کە ڕێژەكەی گەیشتووەتە نزیکەی ٦٢٠٠٠٠ بەرمیل لە ڕۆژێکدا، لە ڕێگەی هێڵی بۆریی نەوتی عێراق-تورکیا (ITP) کە ٤٦٠٠٠٠ بەرمیل نەوتی هیی چاڵە نەوتەکانی هەرێمی کوردستانە و ئەوی تریشی هیی چاڵە نەوتەکانی کەرکووکە، هەناردە دەکات (mnr.krg, 1395).

بە سەرنجدان لەو سیستمەی لە هەرێمی کوردستاندا بوونی هەیە، دەتوانین بڵێین کە ئەم هەرێمە بەتەواوی و سەربەخۆ لە حکومەتی عێراق جموجووڵی کردووە و هەڵسوکەوتەکانی داهاتووی ئەم هەرێمە بەتەواوەتی تاریک و ناڕوونە. بە درێژایی ساڵەکانی پاش ڕووخاندنی ڕژێمی بەعس، بەردەوام ڕووبەڕبوونەوەی سیاسی و ئابووری و تەنانەت هەندێ کاتیش سەربازی، لەنێوان حکومەتی فیدراڵی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستانمان ڕووی داوە، بە شێوەیەک کە حکومەتی فیدراڵی عێراق نیگەرانە لە دەسەڵات و پێشێلکردنی یاسا لەلایەن هەرێمی کوردستانەوە. هەروەها ئەو دەسەڵاتە زۆرەی کە هەرێمی کوردستان هەیەتی، بەردەوام لەلایەن گرووپە نەتەوەیی و ئایینزاكانی عێراق و تەنانەت زلهێزەکانی ناوچەکەش ڕەخنەی لێ گیراوە و هەڵسوکەوتەکانی ئەم هەرێمە وەک دابەشبوونی عێراق پێناسە دەکەن کە دەکرێت بارودۆخی سیاسیی گۆڕەپانی عێراق زیاتر تووشی کێشە و گرفت بکات.

زۆرێک لە عەرەبەکانی عێراق باوەڕیان وایە کە بوونی کوردەکان لە حکومەتی ناوەندی و پەرلەمانی عێراق، بۆ یارمەتیدان و دروستکردنی وڵاتێک لەسەر بنەمای فیدراڵی نەبووە، بەڵکوو بۆ ڕەخساندنی کەشێک بووە بۆ جاڕدانی سەربەخۆیی هەرێمی کوردستان. لەم ڕوانگەیەوە ناکۆکییە قووڵەکانی نێوان سوننە-شیعە، باشترین هەل بوو بۆ کوردەکان بۆ ئەوەی عێراق لاواز بکەن. زۆرێک لە خەڵکانی کورد لە عێراقدا بە هیچ شێوەیەک خۆیان بە عێراقی نازانن و تەنانەت لە ناوهێنانی عێراق بێزار دەبن. لە کوردستانی عێراقدا ئاماژەگەلێکی زۆر کەمی عێراقی دەبینرێت، زۆرینەی خەڵک (بەتایبەتی نەوی نوێ) بە زمانی عەرەبی قسە ناکەن. جگە لە بەشێكی کەم لە فەرمانگە دەوڵەتییەکان، وەک: ئەنجوومەنی وەزیران و پەرلەمانی کوردستان و  بەشێك لە فەرمانگەكانی هەرێم کە ئاڵای عێراقیان لەتەنیشت ئاڵای کوردستاندا هەڵکردووە، کەمتر ئاڵای عێراق دەبینرێت. دراوی فەرمی لەم هەرێمەدا دیناری عێراقییە، کە لە ئاماژە دەگمەنەكانی بوونی دەوڵەتی ناوەندییە. هەڵبەت لە مامەڵەكانی زیاتر لەسەروو چەند سەد دۆلارەوە، خەڵکی پێیان باشە کەڵک لە دۆلاری ئەمەریکی وەربگرن. لە هەرێمی کوردستانی عێراق، هێزەكانی ئاسایش و هەواڵگری (ئاسایش و پێشمەرگە و پاراستن) بە شێوەیەکی تەواو لەژێر دەسەڵاتی حزبە کوردییەکاندایە، تەنانەت هێزەکانی سوپا و پولیسی عێراقی دەسەڵاتی کۆنترۆڵکردنی نێوان سنوورەکانی هەرێمی کوردستان و وڵاتانی دراوسێیان نییە. سنوورە وشکانی و ئاسمانی و گومرگەکانی هەرێمی کوردستانی عێراق تاوەكوو پێش ڕیفراندۆم لەژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمی کوردستاندا بوو و حکومەتی عێراقی دەسەڵاتی بەسەریاندا نەبوو، لەپاش ئەنجامدانی ڕیفراندۆم و گرتنەوەی ناوچە جێناکۆکەکان بە هێزی سەربازی لەلایەن حکومەتی عێراقەوە، حکومەتی عێراق داوای هەڵوەشاندنەوەی ئەنجامی ڕیفراندۆم و گەڕاندنەوەی ناوچە جێناکۆکەکان، فڕۆکەخانە و سنوورەکانی کرد، بەڵام کوردەکان تا ئێستاش ئەو بابەتانەیان قبووڵ نەکردووە و بارودۆخی عێراق و ناچەکەیان تووشی ئاڵۆزی و مەترسیی جددی کردووە.

ئەنجام

هەرێمی کوردستان لەگەڵ عێراقدا چەندین کێشەی جیاوازیان هەیە، عێراق وڵاتێکی دەستکردە کە لەسەر بنەمای داهێنانی زلهێزەکانی جیهان دروست بووە و ناسنامەی نیشتمانی و هەستی هاوبەشی هاونیشتمانیی تێدا دروست نەبووە. کوردەکان لە عێراقدا لە ڕوانگەی ناسنامە، زمان، کولتوور و نەتەوەدا هاوبەش نین و ئەم جیاوازییە نەتەوەییانە بەردەوام کاریگەریی نەرێنیی هەبووە بۆ پێشکەوتنی سیاسی و کۆمەڵایەتی لەم وڵاتەدا. لەپاش ڕووخاندنی ڕژێمی بەعس، کوردەکان ئەو هەلەیان بۆ ڕەخسا کە بێنە ناو گۆڕەپانی سیاسی لەم وڵاتە و حکومەتی هەرێمی کوردستان پێک بهێنن. بە سەرنجدان لە جیاوازییە نەتەوەیی-ئایینزاییەكان، دیاردەی تیرۆر، بۆشایی ئەمنی لە هەندێ ناوچەی عێراق، دەستتێوەردانی وڵاتە زلهێزەکان؛ کوردەکان توانییان فیدراڵیزم تێبپەڕێنن و دەسەڵاتی خۆیان زیاتر بکەن. لە بواری ئابووری، فرۆشتنی نەوت بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ، سیاسەتی نێودەوڵەتیی سەربەخۆ و تەنانەت جیاواز لە سیاسەتەکانی حکومەتی ناوەندی؛ گەشەیان كرد و هەروەها سنووری دەسەڵاتیان فراوان کرد لەو ناوچانەی کە بۆشایی ئەمنیی تێدایە و لە ناوچە جێناکۆکەکان دەسەڵاتیان گرتە دەست و ئەمەش کێشەکانی نێوان هەرێم و حکومەتی ناوەندیان زیاتر کرد.

حکومەتی ناوەندیی عێراق دەسەڵاتە فراوانەكانی هەرێم و فراوانکردنی سنوور لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بە پێشێلکردنی دەستووری عێراق دەزانێت و هەنگاونان بۆ سەربەخۆیی کوردستان وەک مەترسییەک بۆ سەر ئاسایشی عێراق و ناوچەکە پێناسە دەکات، ئەمە لە کاتێکدا حکومەتی هەرێم سەربەخۆیی بە مافی خۆی دەزانێت. هەر یەک لە کێشەکانی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی ناوەندی، بەتایبەتی فراوانکردنی سنوور و ئەنجامی ڕیفراندۆم لەلایەن هەرێمی کوردستانەوە، ڕێخۆشکەر بووە بۆ قووڵبوونەوەی کێشە و ئاڵۆزییەکان لە ئاستی ناوچەکە. بە بۆچوونی نووسەرانی ئەم توێژینەوەیە، بە سەرنجدان لە هەڵپەساردنی ڕیفراندۆم لەلایەن دەسەڵاتدارانی كوردەوە، دەوڵەتی مەرکەزیی عێراق و هەرێمی کوردستان بە یارمەتیی زلهێزەکانی ناوچەکە دەبێت کێشەکانیان لە ڕێگەی وتووێژ و دانوستانەوە چارەسەر بکەن و ڕێگری بکەن لە شەڕ و خوێنڕشتنی زیاتر. بە کەڵکوەرگرتن لە هەژموونی ئێران لە ناوچەکە بۆ نزیککردنەوەی حكومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی ناوەندی، پێناسەی گەلی عێراق لەسەر بنەماكانی دیموکراسی، مافی هاوڵاتییان، ئابووریی گەشەسەندوو، گەڕانەوە بۆ مادە دەستوورییەکان…، هاوئاهەنگی و هاوکاریی زانستی-توێژینەوە لەنێوان زانکۆکانی هەرێمی کوردستان و ناوچەکانی دیکەی عێراق، دەکرێت ئاڵۆزى و گرژییەكان کەمتر بکرێنەوە.

   سەرچاوەکان

١. احمد پور، زهرا، میر شکاران، زهرا، هو کارد، برنارد (١٣٩٣)، “سازماندهی سیاسی فضا در ساختار بسیط”، فصلنامە ژئوپلتیک، سال دهم، شمارە سوم.

   ٢. احمد پور، زەهرا، قنبەری، قاسم، کرمی، قاسم، (١٣٩١)، “سازمان دهی سیاسی فضا”، انتشارات سازمان خغرافیایی نیروهای مسلح.

   ٣. اسدی، علی اکبر (١٣٩٣)، “خیزش داعش و بحران امنیتی در عراق و روتکرد ایران”، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی.

   ٤. امیری مقدم، رضا (١٣٩٣)، “کوردەکان و عێراقی نوێ”، “همایش عراق نوین و جمهوری اسلامی ایران”،  چالش ها و فرصت ها، دانشگاە جامع امام حسین، دانشکدە پیامبر (ص).

   ٥. بدیعی، مرجان (١٣٩٥)، “جزوە کلاسی سازمان دهی سیاسی فضا”، دانشگاە تهران، دانشکدە جغرافیا.

   ٦. بنی هاشم، میر قاسم، (١٣٨١)، “فرایند ملت سازی در خاورمیانە”، کتاب خاور میانە (١)، موسسە فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی معاصر ایران.

   ٧. پورسەعید، فرزاد (١٣٨٩)، “برآورد استراتژیک عراق آیندە”، فصلنامە راهبردی، شمارە اول، مسلسل ٤٧.

   ٨. تاج ابادی، حسین، دهنوی، مهدی (١٣٩٣)، “فدرالیزم عراق و امنیت ملی ایران، فرصت  ها و چالش ها”، فصلنامە تحقیقات سیاسی بین المللی، شمارە هجدهم.

   ٩. ثقفى عامری، ناصر (١٣٨٥)، “عراق جدید تغیرات ژئوپلیتیک”، فصلنامە راهبردی شمارە ٣٩.

   ١٠. حاجی میرخان، زرار (١٣٩٠)، “اقلیم کردستان عراق” فصلنامە فرهنگی اجتماعی گفتگو”، شمارە ٥٨.

   ١١. حافظ نيا، محمد رضا، احمدی پور، زهرا، قادری حاجت، مصطفی (١٣٩١)، “سیاست و فضا”، انتشارات پاپلی.

   ١٢. حافظ نيا، محمد رضا، (١٣٩٢)، “افق های جدید در جغرافیای سیاسی”، انتشارات سمت.

   ١٣. حافظ نيا، محمد رضا، کاویانی راد، مراد (١٣٩٣)، “فلسفە جغرافیای سیاسی”، پژوهشکدە مطالعات کاربردی.

   ١٤. خواجەای، علی (١٣٩٢)، “بررسی وضعیت نفت و گاز در منطقە کردستان عراق”، ماهنامە اقتصاد انرژی، شمارە ١٥٥.

   ١٥. زارعی، بهادر، (١٣٩٢)، “بنیادهای نظرى جغرافیای سیاسی با تاکید بر اسلام و ایران”، انتشارات دانشگاە تهران.

   ١٦. سیف زادە، حسین (١٣٧٩)، “عراق، ساختارها و فرایند گرایش های سیاسی”، (مرکز اسناد انقلاب اسلامی)، جلد اول.

   ١٧. شیروی، عەبدالحسین (١٣٨٤)، “حقوق تطبیقی”، چاپ اول، انتشارات سمت.

   ١٨. ضیغمی، محمد علی، (١٣٨٧)، “راهنمای تجارت با کشور عراق”، شرکت چاپ و نشر بازرگانی.

   ١٩. عیسی، اکری، نجار، شیرزاد (١٣٩٠)، “ویژگی های اقلیم کردستان عراق”، فصلنامە فرهنگی اجتماعی گفتگو”، شمارە ٥٨.

   ٢٠. غلامی، طهمورث، (١٣٩٠)، “رابطە پیچیدە هویت دولت و امنیت در عراق”، مرکز بین المللی مطالعات صلح.

   ٢١. قاسمی، محمدعلی (١٣٨٩)، “بازیگران موثر بر آیندە عراق، منافع و سناریوها”، فصلنامە مطالعات راهبردی، شمارە ٤٧.

   ٢٢. قربانی نژاد، ریباز (١٣٨٧)، “بررسی تطبیقی الگوی خودگردانی کردستان عراق با الگوهای خودمختاری و فدرالیسم”، پایان نامە کارشناسی ارشدا، بە راهنمایی دکتر محمد رضا حافظ نيا، تهران: دانشگاە تربیت مدرس.

   ٢٣. قوام عبدلعلی، زرگەر، افشین (١٣٨٧)، “دولت سازی ملت سازی و نظریەهای روابط بین المللی”، آثار نفیس.

   ٢٤. مجتهد زادە، پیروز (١٣٩٢)، “جغرافیای سیاسی و سیاست جغرافیایی”، تهران انتشارات سمت.

   ٢٥. محمدی، حمید رضا، خالدی، حسین (١٣٩١)، “ژئوپلتیک کردستان عراق”، نشر انتخاب.

   ٢٦. مک داول، دیوید (١٣٨٣)، “تاریخ محاصر کرد”، ترجمە: ابراهیم یونسی، نشر پانیز.

   ٢٧. میر حیدر، دەر، راستی، عمران، میر احمد، فاطمە سادات (١٣٩٢)، “مبانی جغرافیای سیاسی”، انتشارات سمت.

   ٢٨. میر حیدر، درە (١٣٨٣)، “اصول و مبانی جغرافیای سیاسی”، تهران نشر سمت.

   ٢٩. نامی، محمد حسن، محمد پور، علی، (١٣٨٧)، “جغرافیای کشور عراق با تاکید بر مسائل ژئوپلیتیک”، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.

   ٣٠. نوروزی، نور محمد و دیگران (١٣٨٢)، “چالش مشروعیت و بازسازی نظم سیاسی در خاورماینە”،  ترجمە اسداللە سلیمانی، محاونت پژوهشی: تهران دانشکدە امام باقر.

   ٣١. واعظى، محمود (١٣٨٨)، “ثبات سازی و امنیت در خلیج فارس و نقش متقابل عراق جدید و کشورهای منطقە”، معاونت پژوهشی سیاست خارجی (گروه مطالعات خاورمیانە و خلیج فارس).

   ٣٢. قانون اساسی عراق (١٣٩٢)، “عراق، قوانین و احکام”، تبریز، انتشارات آیین دادرسی.

33. Glassner M.R and Fahrer, c.(1993), political geography. 2 rendition. John Wiley &

Sons, New York.

34. Dietrich F. Avery Kolers, “Land, Conflict, and Justice. A Political Theory of Territory”,

Cambridge 2009. St. Antony’s International Review. 2010; 6(1): 190-191.

35. Mackenzie, David Neil, 1999. The Origin of Kurdish ,”in : Ironical.
36. Iraq’s Policy of Ethnic Cleansing: Onslaught to change national demographic

characteristics of the Kirkuk Region, Nouri Talabany, Prefaced by Lord Eric Avebury

London 1999.

37. www.reliefweb.int
38. www.alalam.ir
39. www.mnr.krg.org
40. www.krg-kagb.org
41. www.persidenecy.krd

[1] . توێژەران وشەی “قوم”یان بەرامبەر بە نەتەوە بەکار هێناوە، کە ئەمە وشەیەکی دەقیق نییە و کەمنرخاندنی پرسی نەتەوەکانە و بە مانای ئیتنیک و گرووپی داخراوی خێڵەکی دێت، بۆیە گۆڤاری ئایندەناسی بۆ وشەی “قوم”ی نووسەران، وشەی “نەتەوە”ی لە دەقەکەدا بەكار هێناوە.