ئامادەكردن: هەورامان فەریق كەریم

ئایەتوڵڵا حوسەینعەلی مونتەزیری، یەكێكە لە ئەندازیاران و كۆڵەكە سەرەكییەكانی شۆڕشی 1979ی ئێران. دەكرێت ژیننامەی ناوبراو بۆ سێ قۆناغی سەرەكی دابەش بكەین. یەكەم، قۆناغی پێش شۆڕش و خەبات دژی ڕژێمی شا، قۆناغی دووەم كە سەرهەڵدانی شۆڕشی 1979ی ئێرانە و قۆناغی سێیەم كە سەرهەڵدانی ناكۆكییەكانییەتی لەگەڵ ڕێبەرانی شۆڕشی ئیسلامیدا.

قۆناغی یەكەم، پێگەیشتنی ئایینی و خەبات دژی ڕژێمی شا

ئایەتوڵڵا حوسەینعەلی مونتەزیری، لە ساڵی 1301ی هەتاوی لە نەجەف ئابادی ئەسفەهان لەدایكبووە. لە تەمەنی 7 ساڵییەوە دەچێتە قوتابخانە و لە 12 ساڵییەوە چووەتە حەوزەی عیلمییەی ئەسفەهان و لەوێ دەستی بە خوێندن كردووە. لە خوێندنی ئایینی لەژێر دەستی كۆمەڵێك كەسایەتی دیاری ئایینیی ئەسفەهاندا بەردەوام بووە تا ئەوكاتەی كە لە تەمەنی 19 ساڵیدا بەمەبەستی تەواوكردنی خوێندن چووەتە قوم. لەوێ كۆمەڵێك كەسایەتی وەك مورتەزا موتەهەری ناسیوە و وانەگەلێكی ئیسلامی، فەلسەفی و عیرفانی لە لای كەسانێكی وەك موحەقیقی یەزدی، مورتەزا موتەهەری فەریمانی خۆراسانی، ئایەتوڵڵا خومەینی، حسەین بروجردی، سەید مەهدی حیجازی، شێخ عەبدولرەزاقی قائینی و سەید سەدرەدین سەدر خوێندووە. دوای ئەوەی فیقھ و و فەلسەفەی لە لای محەمەد حسەین بروجردی، ئایەتوڵڵا خومەینی و عەللامە محەمەد حسەین تەباتەبایی خوێندووە، پلەی ئیجتیهادی بەدەستهێناوە. لەبەر زیرەكی و لێهاتووییەكەی هەر لە تەمەنی 23 ساڵییەوە دەستی بە نووسین كردووە و چەندین بەرهەمی لە بواری ئاییندا بڵاوكردەوە كە زیاتر لە (20) كتێب دەبن[1].

لە سەردەمی شۆڕشدا[2]، ئەو یەكێك بووە لەو كەسایەتییە ئایینییانەی كە ڕۆڵێكی گرنگی لە پەرەپێدانی مەرجەعییەت و ڕێبەرایەتیی خومەینیدا هەبووە و بەهۆی چالاكییە سیاسییەكانییەوە پێش شۆڕش و لەسەروبەندی شۆڕشدا لانیكەم نۆ جار دەستگیر كراوە یان دوورخراوەتەوە[3] و ئازار دراوە. لەو كاتانەی كە دوور خراوەتەوە لە چالاكی و وتار نەوەستاوە. نزیكیی ئەو لە ڕێبەری ئەوكاتی شۆڕشەوە وایكردووە كە نازناوی قائیم مەقامی ڕێبەری پێببەخشرێت. دواتر كاتێك كە شۆڕشی ساڵی 1979 ڕوودەدات، وەك سەرۆكی ئەنجومەنی شارەزایانی (مجلس خبرگان) دەستوور هەڵبژێردراوە و ڕۆڵێكی سەرەكی لە نووسینی دەستووری كۆماری ئیسلامیی ئێراندا هەبووە. هەر ئەویش بووە كە تیۆری ویلایەتی فەقیهی پێشنیاز كردووە، لەبەر ئەو كتێبە چوار بەرگییەی كە لەوبارەیەوە نووسیویەتی بە گرنگترین تیۆریستی حكومەتی ئیسلامیی پاش مردنی ئایەتوڵڵا خومەینی هەژمار دەكرێت.

مونتەزیری لە ماوەی ساڵانی خەبات دژی ڕژێمی شا لە ڕیزی پێشەوە بووە. پاش دەستگیركردنی ئایەتوڵڵا خومەینی لە ڕووداوی ناسراو بە 15ی خورداد، ئەوە مونتەزیری بوو كە لە ڕێگەی زنجیرەیەك وتاری ناڕەزایەتییەوە خەڵكی بۆ خۆپیشاندان جۆش دا و لە ئەنجامدا بازاڕی نەجەف ئاباد تا یەك هەفتە داخرا. ئەو لەبەر هەڵوێستە سیاسییەكان و چالاكییەكانی ماوەیەك لە بەندیخانەی قزل قەلعە دەستگیر كرا و لە نەورۆزی 1345 بە هۆی بڵاوكردنەوەی بەیاننامەكانییەوە لە لایەن ساواكەوە بۆ ماوەی حەوت مانگ دەستبەسەر كراوە. دوای دوو ساڵ دیسان گیرایەوە. پاش تەواوكردنی ماوەكانی بەندكردنی، حكومەت ڕێگەی دوورخستنەوەی بۆ ناوچە جیاجیاكان دەگرێتەبەر و چەندین جار بۆ ناوچە جیاجیاكانی ئێران دووری دەخاتەوە كە دواجاری بۆ ناوچەی سەقز بووە. ئەم ڕووداوانە وایكرد كە ئاستی ڕەزامەندی و متمانەی مونتەزیری لە نێوان لایەنگرانی شۆڕش و كەسایەتییە ئایینییەكاندا زیاتر ببێت. ئەوكاتەی كە خومەینی لە دەرەوەی وڵات یان دوور خرابوویەوە، مونتەزیری وەك نوێنەری هەمەكارەی خۆی دەستنیشان كردبوو. متمانەی ئەو بە مونتەزیری وایكردبوو كە هەمیشە بە فەقیهی خاوەنشكۆ ، تێكۆشەری گەورە ، زەخیرەی شۆڕش و لوتكەی بەرزی ئیسلام[4] ناوی بهێنیت.

قۆناغی شۆرشی 1979ی ئێران

لە قۆناغی دووەمی ژیانیدا، كە هەڵهاتنی شا و ڕووداوی شۆڕشی 1979ی ئێرانە، ئەنجومەنی شۆڕش پێكهێنرا و مونتەزیری بوو بە ئەندام. دواتر وەك سەرۆكی ئەنجومەنی شارەزایانی (مجلس خبرگان) كۆماری ئیسلامیی ئێران هەڵبژێردرا. ئەو لەبەر پێگە ئایینییەكەی و متمانەكەی لەناو سەركردەكانی شۆڕشدا و بە ڕەزامەندیی خومەینی ئەنجومەنی بەڕێوەبردنی حەوزەی زانستیی قومی دامەزراند. ئایەتوڵڵا مونتەزیری لە دامەزراندنی ژمارەیەك قوتابخانە و ناوەندی ئایینیی دیكەدا ڕۆڵی یەكلاكەرەوەی بینی. پێگە و كاریگەری مونتەزیری وایكرد كە لە دەیەی یەكەمی شۆڕشی ئێراندا، هاوشانی ڕێبەری شۆڕش ڕۆڵی پێبدرێت. بۆیە لە (25/4/ 1364ی هەتاوی(16/7/1985)، لە دانیشتنی تایبەتی ئەنجومەنی شارەزایاندا وەك قائیم مەقامی ڕێبەریی هەڵبژێردرا. لەبەر دەسەڵاتەكەی، سەركردایەتی كۆمەڵێك چالاكیی وەك دیاریكردنی نوێنەری ئەو لیژنانەی ڕەوانەی دەرەوە دەكران، دیاریكردنی ڕۆژی جیهانیی هەژاران، دەستنیشانكردنی وتاربێژانی هەینی هەندێك لە شارەكان، دادوەرەكانی دەسەڵاتی دادوەری و دامەزراندنی زانكۆی ئیمام سادق و چەندین ناوەندی دیكەی ئایینی و زانستیی و دادگای باڵای شۆڕش كرد.

قۆناغی سەرهەڵدانی ناكۆكی لەگەڵ سەركردەكانی شۆڕش

لە دوای دامەزراندنی دادگای باڵای شۆڕش و لە ئەنجامی كۆمەڵێك ڕووداوی وەك هێرش بۆسەر سەفارەتی ئەمریكا، بابەتی دادگاییكردنی بەندییە سیاسییەكان، دەستگیركردنی سەید مەهدی هاشمی و كۆمەڵێك ڕووداویتر، وردەوردە جیاوازی بیروڕاو و ناڕەزایەتی نێوان ئایەتوڵڵا مونتەزیری و ئایەتوڵڵا خومەینی سەری هەڵدا. لە هەندێك نامەگۆڕینەوەی نێوانیاندا و بە هۆی چەند وتارێكی ڕەخنەئامێزانەی مونتەزیرییەوە ناكۆكییەكان زیاتربوون و بە لەسەركارلادانی یان دەستلەكاركێشانەوەی ناوبراو لە ڕێككەوتی (8/1/1368) كۆتایی هات.

لە دوای ئەو ڕۆژەوە هەنگاوەكانی دژ بە مونتەزیری بە ڕووخاندنی دیوار و پەرژینی خانووەكەی، سڕینەوەی ناو و وێنەكانی لە پرۆگرامەكانی خوێندن، دیواری شوێنە حكومییەكان و ئەو شەقامانەی كە بەناوی ئەوەوە ناونرابوون، كۆكردنەوەی بەرهەمەكانی لە نێو كتێبخانەكانەوە دەستیان پێكرد. لەڕووی مەعنەویشەوە بە نووسینی كۆمەڵێك بەرهەمی وەك ڕەنجنامە و یادوەریی سیاسی ، كۆمەڵێك وتاری شكێنەر لە نێو ڕۆژنامەكان، وتار و بەیاننامەكانی لە ڕێگەی ڕادیۆ و تەلەفزیۆنەوە بڵاو كرانەوە.

ناكۆكییەكان لەوكاتەوە توندتر بوون كە مونتەزیری لە ڕۆژی 23ی ئۆكتۆبەری 1997 دا، كە هاوكات بوو لەگەڵ سیانزەی ڕەجەب، وتارێكی هەستیاری سەبارەت بە ئازادییەكان، بابەتی مەرجەعییەت، بەحكومەتیبوونی مەرجەعییەت و دەستوەردانی ئۆرگانە دەوڵەتییەكان لەناویدا، هەروەها سەربەخۆیی هەر سێ دەسەڵاتەكان، بەرپرسیاربوونی هەمووان لەبەردەم یاسا و ڕەتكردنەوەی سەروو یاسابوونی ڕێبەر، جەختكردنەوە لەسەر سنوورداربوونی دەسەڵاتەكانی، ئازادیی پێكهاتە حزبییەكان پێشكەش كرد. لەبەرامبەردا ئەوانەی لەگەڵ ئەم بۆچوون و فەتوایانە ناكۆك بوون، وێڕای پەلاماردانی حسەینییەكەیان و ڕووخاندنی، هێرشیان كردە سەر خانووەكەی و نووسینگەكەی. حوسەینییەكە دوای چەند ڕۆژێك بەتەواوەتی داخرا و تەنیا یەك دەرگا هێشترایەوە كە دەچووە سەر ماڵەكەی ئەو. مونتەزیری بۆ ماوەی پێنج ساڵ لە خانووەكەیدا دەستبەسەر كرا و ڕێگری لە هەموو جۆرە چالاكییەكی كرا. دوای پێنج ساڵ لەو گەمارۆیە، لەبەر زۆریی فشاری خەڵك و دەستبەژێری ناوەوە و دەرەوەی وڵات و هەندێك لە مەراجیعی تەقلید، گەمارۆكەی لەسەر لابرا. بەڵام مونتەزیری لەدوای ئەو ڕووداوانەشەوە هەر لەسەر بۆچوونەكانی سوور بوو. بۆ نمونە لە ساڵی 1387ی هەتاوی، بە هۆی زیاتربوونی فشارەكان لەسەر كۆمەڵگەی بەهایی لە ئێران، مونتەزیری جەختی لەسەر مافی هاوڵاتیبوونی بەهاییەكان كردەوە[5]. ئەمەش وایكرد كە نەیارەكانیشی بەردەوام بن لە دژایەتیكردنی و بە لادەر و هەندێكجار دووڕووبوون و هەڵگەڕانەوەی ناوبراو[6]. لە ساڵی 1388 پشتیوانی لە میرحسەین موسەوی لە هەڵبژاردنەكانی خولی دەیەی سەرۆككۆماریدا نەشاردەوە. كە دواتر شڵەژانی سەرتاپای ئێرانی بەدوای خۆیدا هێنا. هەڵبەت ئەم پشتیوانییە درێژەی نەكێشا، چونكە لە مانگی یانزەی 2009 كە دەكاتە هەمان ساڵی هەڵبژاردن و خۆپیشاندانەكان كۆچی دوایی كرد.[7]

[1] – زندگی نامەی آیت اللە حسینعلی منتظری، پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران ،۲۴ اردیبهشت ۱۴۰۳ ( )https://t.ly/d3TDw (

[2] – ١٠ بهمن 1387 ، بی بی سی فارسی،   زندگینامه آيت الله حسینعلی منتظری https://www.bbc.com/persian/iran/2009/01/090129_ir_montazari

[4] –   زندگی ناە و گاهشمار، سایت رسمی حضرت آیت اللە منتظری، https://amontazeri.com/biography

[5] – https://www.bbc.com/persian/iran/2009/01/090129_ir_montazari

[6] – فارس نیوز، 29/9/1400«حسینعلی منتظری» چرا از قائم‌مقامی رهبری عزل شد؟/ خون دلی که امام از دست شاگردش خورد!)  https://t.ly/OKlSR (

[7] – مبارز خستگی ناپذیر |مروری بر زندگی آیت‌‏الله حسینعلی منتظری، از تولد تا مخالفت با وقایع ۶۷، نامه علیه قتل های زنجیره ای و خاکسپاری میلیونی، انصاف نیوز، 30 آذر 1402،   ) https://t.ly/DyWKa (