نووسین: عومەر فەلاق

خوێندكاری دكتۆرا، بەشی یاسای گشتی، كۆلێژی یاسا – زانكۆی جەزائیر

وەرگێڕان لە عەرەبییەوە: یاسین عزەم

سەرچاوە: پەیمانگای عێڕاقی بۆ گفتوگۆ “المعهد العراقي للحوار”

لینك: https://hewariraq.blogspot.com/2021/12/blog-post_14.html?m=1

 

پوختە

لەم پەیپەرەی بەردەست، ئەو دۆخە دەخەینە ڕوو كە ناوەندەكانی هزر لەسەر ئاستی جیهان دركی پێ دەكەن، ئەویش لە ڕێگەی خستنەڕووی ئەو چەمكانەی كە پەیوەندییان پێیەوە هەیە. دوای ئەوە باس لە ڕوونكردنەوە و شیكردنەوەی ئەو ئەركە ستراتیژیانە دەكەین كە بەم ناوەندانە سپێردراون. سەنتەرەكانی هزر بە هۆكاری گرنگییان لە ڕەسمی سیاسەتی گشتی لە لایەك و بەشداریی چالاك لە دروستكردنی بڕیاری ستراتیژی و پێشبینیكردنی داهاتووی وڵاتان لە لایەكی دیكەوە، ئەوەش دوای باوەڕهێنان بە زۆرێك لە وڵاتانی دونیا بە پێویستی پشتبەستن بە سەنتەرەكانی هزر بۆ بەدەستهێنانی دەرئەنجامێكی باشتر تا هاوكارییان بكات لە بڕیاری ڕاست و دروستدا، لەبەر ئەوە پەنامان برد بۆ ئەم لێكۆڵینەوەیە. هاوكات كۆمەڵێك نموونە پیشكەش دەكەین لەسەر سەنتەرە پیشكەوتووەكانی هزر بۆ ئەوەی چاوی لێ بكرێت لەلایەن بڕیاربەدەستانی وڵاتانی عەرەبی، بەتایبەتی گرنگی و كاریگەرییەكانی سەنتەرەكانی هزر لە جیهاندا.

كلیلەوشەكان: سەنتەرەكانی هزر، لێكۆڵینەوە، پێشبینیكردن، بڕیاردان، داڕێژەری سیاسەت

پێشەكی

سەنتەرەكانی هزر لەسەر ئاستی جیهان ڕۆڵێكی باڵا و پیشكەوتوویان هەیە لە سەرپەرشتیكردن و پێشەنگیی سیاسەتی جیهانی دەكەن، بە هۆكاری ئەوەی ئامرازێكی سەرەكییە لە بەرهەمهێنانی چەندین پڕۆژەی ستراتیژی، هاوكات بەشێكی دانەبڕاو لە دیمەنی سیاسی و گەشەپێدان لەسەر ئاستی جیهان، سەنتەرەكانی لێكۆڵینەوە پێشكەوتنی بەرچاویان بەخۆیانەوە بینیوە، بە جۆرێك بوون بە یەكێك لە هۆكارە سەرەكییەكان كە یارمەتیی بڕیاربەدەستان دەدات بۆ ئەوەی چوارچێوەی ئاڕاستە سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكان دابڕێژن، ئەوەش لە ڕێگەی بەشداریكردنی لێكۆڵینەوە زانستییەكان كە بۆ خزمەتی پرسە كۆمەڵایەتییەكانە، بە پێشكەشكردنی بیرۆكەی جێگرەوە و بژاردەكان، ئەوەش كاریگەریی دەبێت لە پشتگیریكردنی پڕۆسەی بڕیاردان و داڕشتنی سیاسەتی گشتی⁽¹⁾.

سەنتەرەكانی هزر وا پێناسە دەكرێن كە كۆمەڵێك دامەزراوەن هەڵدەستن بە لێكۆڵینەوە و توێژینەوەی ئاڕاستەكراو بۆ بڕیاربەدەستان، ئەم توێژینەوانە هەڵگری كۆمەڵێك ئاڕاستە و ڕاسپاردەی تایبەت بە بارودۆخی ناوچەیی و نێودەوڵەتین، بۆ ئەوەی بڕیاربەدەستان بتوانن سیاسەتێكی دروست دابڕێژن سەبارەت بە دۆخی سیاسەتی گشتی، هەروەها بەوەش پێناسە دەكرێن كە بریتین لە ناوەندی بەرهەمهێنان یان ئیدارەدانی زانستیی لێكۆڵینەوە، كە تایبەتن بە بوارەكانی زانستی و هزری، بەوەش دەتوانن خزمەتی دروستكردن یان بەرەوپێشبردن و باشتركردنی سیاسەتی گشتی و بەعەقڵانیكردنی بڕیارەكانی بونیادنانی دیدگای داهاتوو بۆ كۆمەڵگا یان دەوڵەت.

هەندێك كەس هەوڵ دەدەن جیاوازی بكەن لەنێوان ناوەندە كانی هزر و ناوەندەكانی لێكۆڵینەوە و توێژینەوە، ئەو هەوڵەشیان لەوەوە سەچاوە دەگرێت كە پێیان وایە ناوەندەكانی لێكۆڵینەوە و توێژینەوە جگە لە بواری ئەكادیمی و بێلایەنیی تەواو، هیچ ئامانجێكی دیكەیان نییە لە دەرەوەی ئەوە، بەڵام ناوەندەكانی هزر ئامانجی ستراتیژییان هەیە لە ڕێگەی هەوڵدان بۆ ڕۆچوون و دەستوەردان لە دروستكردنی بڕیاری سیاسەتی گشتیدا⁽²⁾.

لەم وتارەی بەردەستدا، بارودۆخی حەقیقەتی ناوەندەكانی هزر دەخەینە ڕوو، چ ئەوانەی لە شێوەی دەستە و دامەزراوەن، یان ئەوانەی كە لە شێوەی ناوەندی زانستی و لێكۆڵینەوەن، چ گشتی بێت یان تایبەتی، كە هەڵدەستن بە پێدانی بەرچاوڕوونی و پرس و ڕا و لێكۆڵینەوەی ستراتیژی بۆ بریاربەدەستان، باسی هەموویان دەكەین بە شێوەیەكی ڕیزبەندی لەسەر ئاستی جیهان و دواتریش لەسەر ئاستی وڵاتانی عەرەبی.

گرنگیی لێكۆڵینەوە لە ناوەندەكانی هزر لەوەدا خۆی دەبینێتەوە كە وەك كانگایەكی زانیاریی زیندوو و چالاك وایە لە ئامادەكردنی لێكۆڵینەوە و توێژینەوەكاندا، ئیتر ئەو دامەزراوەیە سەربەخۆ بێت و سەر بە هیچ دەزگایەكی دیكە نەبێت، یان بەشێك بێت لە زانكۆ یان دامەزراوەیەكی دیاریكراو، بە جۆرێك بڕیاربەدەستانی سیاسەتی دەرەوە پێویستیان بەوە هەیە بڕیارێكی ڕاست و دروست بدەن، ئەوەش پشت دەبەستێت بە زانینی ڕاستییەكان و كۆكردنەوەی زانیارییەكان و ئامادەكردنی ڕاپۆرتەكان، بە جۆرێك ڕوون و پێشكەوتوو بێت لە بەردەمیدا، لەم ڕوانگەیەوە پێویستە ئەڵقەیەكی پێكەوەبەستن هەبێت لەنێوان سەنتەرەكانی هزر و دامەزراوە حكومییە فەرمییەكان، بۆ ئەوەی بتوانن لێكۆڵینەوەیەكی پتەو و متمانەپێكراو بەدەست بهێنن لە ڕێگەی ئەو زانیارییانەی كە دەتوانن بەدەستیان بگات كە لای ناوەندەكانی هزر هەن.

بەدڵنیاییەوە لەژێر سێبەری گۆڕانكارییە نێودەوڵەتییەكان و ئەو گۆڕاوانەی كە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان بەخۆیانەوە بینیوە لە ئەمڕۆدا، سەنتەرەكانی هزر جێگەیەكی دیار و گرنگیان هەیە لە كرداری بڕیاری سیاسیدا، ئەوە جگە لە ڕۆڵ و گرنگی لە ئامادەكردن و كۆكردنەوەی بیروڕا و زانیاری دەربارەی داهاتووی بارودۆخی نێودەوڵەتی، بەڵام ئەوە خۆی دەبینێتەوە لەسەر ئیرادەی سیاسی و بەتایبەتی سروشتی ڕژێمی سیاسیی بەركاری دەوڵەت بە شێوەیەكی گشتی⁽³⁾.

بەو پێیە گرنگیی لێكۆڵینەوەمان بۆ دەردەكەوێت لەبەر ڕۆشنایی ئەو ڕۆڵەی كە سەنتەرەكانی هزر دەیگێڕن لە بەعەقڵانیكردنی سیاسەتی گشتی و بەشداریكردن لە داڕشتنی  بڕیارە ستراتیژییەكان، بەتایبەتی لەژێر سێبەری ئەو گۆڕانكارییانەی كە لەنێوان وڵاتانی جیهان و پەیوەندییە جیهانییەكاندا هاتووەتە ئاراوە.

بارودۆخی سەنتەرەكانی هزر لە جیهاندا، ڕاماندەكێشێت بۆ پرسیاركردن دەربارەی پێگەی ئەم ناوەندانە لە ڕژێمی سیاسیی هەر وڵاتێكدا: ئەم ناوەندانە لە چ دۆخێكدا دەژین لە ئەمڕۆدا؟ تا چ ڕادەیەك وڵاتانی دونیا پشتی پێ دەبەستن لە ڕەسمی چوارچێوەی سیاسەتی گشتی و دروستكردنی بڕیارە ستراتیژییەكاندا؟

لەسەر بنەمای ئەم كێشەیە، بڕیارمان دا بابەتی لێكۆڵینەوەكە دابەش بكەین بۆ دوو تەوەر؛ لە تەوەری  یەكەمدا باس لە چوارچێوەی چەمكی وابەستە بە سەنتەرەكانی هزر دەكەین، لە تەوەری دووەمیشدا دەچینە سەر ئەو ئەركە ستراتیژیانەی كە بۆ ناوەندەكانی هزر دیاری كراون.

تەوەرەی یەكەم: چوارچێوەی چەمكەكانی ناوەندەكانی هزر

لە ڕاستیدا ناتوانین لەسەر چەمكێكی ڕوونی ناوەندەكانی هزر بدوێین، تەنها لەو ڕێگەیەوە نەبێت كە بتوانین جیای بكەینەوە لە ڕێی چەند پێوەرێك لە دامودەزگا زانستی و لێكۆڵینەوەییەكانی تر. بۆ ئەوەی مافی تەواوی بابەتەكە بدەین، سەرەتا پێویستە باسی هەندێك چەمكی بنچینەیی بكەین كە پەیوەندیی بەم جۆرە ناوەندانەوە هەیە، هەروەها دروستبوون و بەرەوپێشچوونی ئەم ناوەندانە لە ڕێی خوێندنەوەیەكی مێژوویی تایبەت بەم بابەتەوە، پاشان باسی ڕێگاكانی هاوكاریكردنی ئەم جۆرە ناوەندانە و شێوازی پۆلێنكردنی دەكەین، لە كۆتاییشدا گرنگیی ناوەندەكانی هزر و بۆچوون پیشان دەدەین لە ژیانی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتیی وڵاتاندا.

یەكەم: چەمكی ناوەندەكانی هزر

بە گەڕانەوە بۆ چەمگی ناوەندەكانی هزر، جەیمس مكگان  (James McGann) پێی وایە بریتییە لە “چەند دەزگایەكی سەربەخۆ بۆ توێژینەوە كە كاتی خۆی تەرخان دەكات بۆ ئەو بابەتانەی تایبەتن بۆ بەرژەوەندیی گشتی و هەڵسەنگاندنیان”، هەروەها فیلیپا شیرنگتۆن (p.Sherringtolnf) وا پێناسەی دەكات كە بریتییە لە “چەند ڕێكخراوێكی تا ڕادەیەك سەربەخۆ كە كاریان توێژینەوەیە بە شێوازێكی فراوان لە بەرژەوەندیخوازی، ئامانجی یەكەمیان بڵاوكردنەوەی توێژینەوەكانە بە پێی توانا بە مەبەستی ئامادەكردنی سیاسییەكان بۆ كاروبارە گشتییەكان”.

لە سەروبەندی ساڵانی جەنگی جیهانیی دووەم، لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا ئاماژە بەم ناوەندانە دەكرا وەك ژوورێك یان ناوەندێكی ئارام كە زانایانی بواری بەرگری و پلاندانەرە سەربازییەكان تیایدا كۆ دەبوونەوە بۆ وتووێژكردن دەربارەی كاروبارە ستراتیژییەكانی جەنگ، بۆیە ئەم ناوەندانە وەك دەزگایەكی سەربەخۆی ناحیزبی تەماشا دەكران كە هەڵدەستن بە ئامادەكردن و پێشكەشكردنی توێژینەوە و لێكۆڵینەوە لە چەند بوارێكی جیاوازدا، بە ئامانجی چاكسازی لە سیاسەتی گشتیی دەوڵەتدا و بڵاوكردنەوەی ڕۆشنبیری و زانیاریی گشتی، هەروەها دروستكردنی كاریگەری لەسەر سیاسەتی گشتی، ئەمەش بە تیشكخستنەسەر گفتوگۆكردن دەربارەی بابەتە جیاواز و گرنگەكان، ئەم دامودەزگایانەش چەند دامودەزگایەكی قازانجنەویست بوون كە پشتیان بە كۆمەڵێك میكانیزم دەبەست بە مەبەستی دانانی كاریگەری لەسەر بڕیاربەدەستان⁽⁴⁾.

هەروەك چۆن پڕۆژەی ناوەندەكانی هزر و لێكۆڵینەوەی جیهانی بەوە دەناسرێن كە: ئەم ناوەندانە كۆمەڵێك دامودەزگان كە هەڵدەستن بە لێكۆڵینەوە و بەدواداچوون وەك پاڵپشتییەك بۆ بڕیاربەدەستان، كە ئەم لێكۆڵینەوانە چەند ئامۆژگاری و ڕێنمایی و ئاڕاستەكردنێك لەخۆ دەگرێت دەربارەی بابەتگەلێكی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی، بە ئامانجی ئەوەی بڕیاربەدەستان و هاونیشتمانیان سیاسەتێكی وا دابڕێژن كە چارەسەر بێت بۆ كێشە سیاسییە گشتییەكان، هەروەها هەندێك جار دەكرێت ئەم دامودەزگایانە پاشكۆی چەند حیزبێكی سیاسی یان حكومی یان كۆمەڵێكی بەرژەوەندیخواز یان كۆمپانیایەكی تایبەت بن، یان هەر سەر بە ناوەندێكی ناحكومی و سەربەخۆ بن⁽⁵⁾.

لەژێر ڕۆشنایی ئەم پێناسانەدا، بۆمان ڕوون دەبێتەوە كە ئەم جۆرە ناوەندانە وەك دەزگایەكی حكومی و ناحكومی گرنگی دەدات بە لێكۆڵینەوە و توێژینەوە دەربارەی ئەو بابەتانەی گرنگن و شایەنی وتووێژن لەناو ڕای گشتیدا، لەناو ئەم دامودەزگایانەدا كۆمەڵێك ئامراز و هۆكاری دیاریكراو بەكار دەهێنرێت لە پێناو گەیشتن بە ئەنجامی داواكراو و دروستكردنی كاریگەری لەسەر بڕیاربەدەستانی دەوڵەت، بۆ ئەوەی لە كارەكانیان و نەخشاندنی سیاسەتی گشتیدا پشت بە ئەمان ببەستن، چونكە بڕیارە ستراتیژییەكان لە دەوڵەتدا پەیوەست نییە بە وەزارەتە پەیوەنددارەكانی وەك وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی، بەڵكوو ئەو جۆرە بڕیارانە لە كۆمەڵێك دامودەزگای دروستكردنی بڕیارەوە دەردەچن كە سەرپەرشتیی ئایندەی وڵات دەكەن لەژێر ڕاسپاردە و داواكاریی دەسەڵاتدارانی وڵاتەوە.

قسەكردن لەسەر چەمكی ناوەندەكانی هزر، وامان لێ دەكات پرسیار بكەین لەسەر دروستبوون و بەرەوپێشچوونی ئەم ناوەندانە بە درێژایی مێژوو هەتا ئەمڕۆ، لەبەر ئەوە بەكورتی باسی مێژووی دەركەوتن و پێشكەوتنی ناوەندەكانی هزر دەكەین لە جیهاندا.

دووەم: دروستبوون و پێشكەوتنی ناوەندەكانی هزر لە جیهاندا

كاتێك بەدواداچوون بۆ ڕێڕەوی مێژوویی ناوەندەكانی لێكۆڵینەوە و توێژینەوەی زانستی دەكەین، تێبینیی ئەوە دەكەین كە توێژەران ڕایان جیاوازە لە دیاریكردنی سەرەتای دروستبوونیان، هەندێكیان مێژووی دروستبوونی دەگێڕنەوە بۆ سەردەمی دروستبوونی پەیمانگای بەرگریی شانشینی لە بەریتانیا لە ساڵی 1831، هەندێكی تریان مێژووی دروستبوونی وابەستە دەكەن بە دامەزراندنی “كۆمەڵەی فابی بەریتانی”، كە تایبەت بوو بە لێكۆڵینەوە دەربارەی گۆڕانكاریی كۆمەڵایەتی لە ساڵی 1884، بە لەبەرچاوگرتنی سەرەتاكانی دەركەوتنی ئەم جۆرە ناوەندانە، بەڵام لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا ژمارەیەكی زۆر لە ناوەندەكانی هزر بڵاو بوونەوە، ئەوە بوو لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا پەیمانگای كارینگی بۆ ئاشتەوایی نێودەوڵەتی لە ساڵی 1910 دامەزرا، پاشان پەیمانگای برۆكنگەر لە ساڵی 1916دا و پەیمانگای هۆڤەر لە ساڵی 1918دا و دامەزراوەی سەدە لە ساڵی 1919دا و نووسینگەی نیشتمانی بۆ لێكۆڵینەوەی ئابووری لە ساڵی 1920 و پەیمانگای لوب لە ساڵی 1920دا دامەزران. بەڵام لە بەریتانیا پەیمانگای شاهانە بۆ كاروباری نێودەوڵەتی لە ساڵی 1920دا دامەزرا و لە فەڕەنساش پەیمانگای فەڕەنسی بۆ پەیوەندیی نێودەوڵەتی لە ساڵی 1979دا دامەزرا و لە ئەڵمانیا ئەكادیمیای ئەڵمانی بۆ ئاشتی لە ساڵی 1931 دامەزرا. شەپۆلی دامەزراندنی ئەم جۆرە ناوەندانە لە هەڵكشاندا بوو، بەتایبەت لە ساڵەكانی چلەكان و پەنجاكان و شەستەكانی سەدەی ڕابردوو، ئەوە بوو لەو كاتەدا لە ئەمەریكا پەیمانگای “ئینتەرپڕایز” لە ساڵی 1943 دامەزرا، دەزگای ڕاند لە ساڵی 1945 و پەیمانگای لێكۆڵینەوەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ساڵی 1948 و ناوەندی چارەسەری ناكۆكییەكان لە ساڵی 1956دا دامەزران، لە لەندەنیش ناوەندی لێكۆڵینەوە بۆ لێكۆڵینەوەی ستراتیژی لە ساڵی 1958 و لە سویدیش پەیمانگای ستۆكهۆڵم بۆ لێكۆڵینەوەی ئاشتی لە ساڵی 1966 دامەزرا، بەم جۆرە دیاردەی دامەزراندنی ئەم جۆرە ناوەندانە بەردەوام بوو لە ڕۆژئاواوە و لەوێشەوە بۆ هەموو جیهان، هەتا گەیشتە لوتكە لە ساڵی 1996، بە ڕێژەیەك لە هەر ساڵێكدا 150 ناوەند دادەمەزرا.

وڵاتە عەرەبییەكانیش لە ماوەی شەش دەیەی ڕابردوودا چەند ناوەندێكی لێكۆڵینەوەی سەربەخۆ یان پاشكۆی زانكۆكانیان دروست کرد، كە كاریگەریی ئەم ناوەندانە بریتییە لە چالاكیی لێكۆڵینەوە لە بواری زانست و زانیارییە هەمەجۆرەكاندا، هەروەها ناوەندی لێكۆڵینەوە و توێژینەوەی عەرەبی كە سەر بە كۆمەڵەی وڵاتانی عەرەبییە، لە ساڵی 1952دا دامەزراوە كە بە یەكەم ناوەندی لێكۆڵینەوە دادەنرێت لە جیهانی عەرەبیدا، بەدوای ئەمیشدا ناوەندی نەتەوەیی بۆ لێكۆڵینەوە هات كە لە ساڵی 1956دا لە قاهیرە دامەزرا. هەر لەدوای ئەم دووانەشەوە، ناوەندی ئەهرام بۆ لێكۆڵینەوەی سیاسی و ستراتیژی لە ساڵی 1968دا دامەزرا، پاشان ناوەندی لێكۆڵینەوەی یەكێتیی عەرەب لە ساڵی 1975دا و ناوەندی گەشەی عەرەبی لە تەرابلوس لە ساڵی 1976دا دامەزران⁽⁶⁾.

ئەوەی پێویستە لێرەدا باسی بكەین ئەوەیە زۆربەی ناوەندەكانی هزر لە ئەنجامی چەند ڕووداوێكی گرنگ لە مێژووی دەوڵەتێك یان گۆڕانكارییەكی لەناكاو بەسەر شێوازی سیاسەتی ناوخۆیی و دەرەكیی ڕژێمێكدا هاتووە و دروست بوون، یان بە هۆی پرسێكی گرنگەوە كە پێویستی بە چارەسەر بووە دروست بوون، بۆیە بەرەوپێشچوونێكی بەرچاو و بەربڵاوییەكی دیاری ئەم ناوەندانە لە جیهاندا دەبینین، لەم ڕووەوە بۆمان دەردەكەوێت كە جیهانی پێشکەوتوو پێشتر دركی بەوە كردووە كە زانست و زانیاری چەمكی گرنگی هەموو چاخێكە، بۆیە بەرهەمهێنانی توانست و وزەی زانستی لە وڵاتە پێشكەوتووەكان بەتەنها پسپۆڕیی زانكۆكان نییە، بەڵكوو سەدەها و هەزارەها ناوەندی لێكۆڵینەوە و دەزگای توێژینەوەی زانستی هەن كە لەلایەن دەوڵەتەوە بەڕێوە دەبرێن، چونكە دەوڵەت وای دەبینێت چالاكیی ئەم جۆرە ناوەندانە دەبێتە هۆی ئەوەی جڵەوی دەسەڵات بە شێوەیەكی باش بەڕێوە ببرێت، ئەم ناوەندانەش لەبەر گرنگییان زۆر جار لەلایەن گەورەبەرپرسانی پێشووی وڵات و شارەزایانی  وڵاتەوە سەرپەرشتی دەكرێن و تەنها ئامانجیشیان لەم كارە؛ بەرەوپێشچوونی خۆیان و وڵاتیانە بەرەو ئایندەیەكی باش⁽⁷⁾.

لەم ساڵانەی دواییدا هەندێك ناوەندی هزری دامەزران بە چەند شێوازێكی جیاواز، هەر چەندە لە شێوازی كار و ئامانجی داواكراویاندا لە یەكتر دەچوون، بەڵام بە پێی هەندێك پێودانگ لە چەند ڕوویەكەوە جیاواز بوون كە دەتوانین بەم شێوانەی خوارەوە باسیان بكەین.

سێیەم: پۆلێنكردنی ناوەندەكانی هزر

پۆلێنكردنی ناوەندەكانی هزر بە پێی چەند پێوەرێك دیاری دەكرێت، وەك ئەمانەی خوارەوە:

أ. لە ڕووی پاڵپشتیی داراییەوە: ناوەندەكانی هزر دابەش دەبن بۆ چەند ناوەندێكی لێكۆڵینەوەی حكومی، وەك پەیمانگای بانكی نێودەوڵەتی و فەرمانگەكانی شانشینی لێكۆڵینەوەی كۆنگرێس لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا و فەرمانگەكانی شانشینی یەكگرتوو بۆ لێكۆڵینەوەی ئەمنی سەر بە یەكێتیی ئەورووپا و چەندانی دیكەش، ناوەندەكانی لێكۆڵینەوەی ئەكادیمیی سەر بە زانكۆكان بێت یان پشت بە كەسانی ئەكادیمی ببەستێت لە كارەكانیدا وەك پەیمانگای هۆڤەر سەر بە زانكۆی ستانفۆرد، هەروەها ناوەندی گەشەپێدانی نێودەوڵەتی و ناوەندی بیڵیڤەر بۆ زانست و كاروباری نێودەوڵەتی كە هەردووكیان سەر بە زانكۆی هارڤاردن، هەروەها چەند ناوەندێكی تایبەتی لێكۆڵینەوە پەیوەست بێت بە پێشكەشكردنی سوودی گشتی یان بۆ سوودگەیاندن بێت بۆ ئەو لایەنانەی دایانمەزراندووە وەك كۆمپانیاكان⁽⁸⁾، تەنها وەك ئاماژەیەك: دەزگاكانی لێكۆڵینەوە و زانكۆ عەرەبییەكان ڕووبەڕووی كەمیی كۆمەكی دارایی بوونەتەوە بە جۆرێك ناگاتە 1٪ لە بودجەی گشتی، ئەمەش كاری كردووەتە سەر ئاستی یارمەتیدانی زانستی و ڕێژەی بڵاوبوونەوەی لێكۆڵینەوە و ڕاپۆرتە زانستییە عەرەبییەكان، بە بەراورد بەو لێكۆڵینەوە زانستییانەی دەزگا ئەكادیمییە جیهانییەكان بڵاوی دەكەنەوە⁽⁹⁾.

ب. لە ڕووی سیاسی و ئایدۆلۆژییەوە: ناوەندەكانی لێكۆڵینەوە و توێژینەوە لە ڕووی لایەنگریی سیاسی و ئایدۆلۆژییەوە دابەش دەبن بۆ چەند ناوەندێكی لێكۆڵینەوەی لیبراڵی، چەند ناوەندێكی لێكۆڵینەوەیی پارێزگار (محافظة): دینی و نەتەوەیی و كۆمەڵایەتی و چەپڕەو، جۆری سێیەمیش پۆلێن دەكرێت لە جۆری ناوەندی لێكۆڵینەوە سەربەخۆكان لە ڕووی هزرەوە.

ج. لە ڕووی سەربەخۆییەوە: لە نموونەكانی ئەم جۆرە، چەند ناوەندێكی لێكۆڵینەوەی سەربەخۆ و چەند ناوەندێكی لێكۆڵینەوەی نیمچەسەربەخۆ و كۆمەڵێك ناوەندی سەر بە زانكۆكان و كۆمەڵێك ناوەندی حیزبین، وەك: دەزگای كۆنرادا دینارۆ لە ئەڵمانیا و ناوەندی لێكۆڵینەوەی سیاسی لە فەڕەنسا.

د. لە ڕووی پەیوەندی بە حكومەتەوە: دابەش دەبن بۆ: ناوەندەكانی لێكۆڵینەوەی حكومی، واتە پەیوەستن بە حكومەتەوە لە ڕووی ئیداری و داراییەوە، هەروەها چەند ناوەندێكی لێكۆڵینەوەی نیمچەحكومی، واتە سەربەخۆن لە ڕووی ئیدارییەوە، بەڵام لە ڕووی داراییەوە لەلایەن حكومەتەوە پاڵپشتی دەكرێن، هەروەها چەند ناوەندێكی دیكەی لێكۆڵینەوە كە بەتەواوی سەربەخۆن، لە ڕووی ئیداری و داراییەوە سەر بە حكومەت نین و پشت بە خۆیان دەبەستن لە بەڕێوەبردنی كارەكانیان.

هـ. لە ڕووی پسپۆڕییەوە: هەندێك ناوەندی تایبەتمەند هەن لە بوارێكی زانستیی دیاریكراودا كار دەكەن، وەك دامەزراوەی ڕاندی ئەمەریكی كە لە لێكۆڵینەوەكانیاندا كار لەسەر ئەو بابەتانە دەكەن كە سروشتێكی سەربازی و هەواڵگری و ستراتیژییان هەیە، هەروەها نووسینگەی ژمێریاریی گشتیی سەر بە كۆنگرێسی ئەمەریكی.

و. لە ڕووی چوارچێوەی جوگرافییەوە: ئەمەش دابەش دەبن بۆ چەند ناوەندێك كە پەیوەستن بە ناوچەیەكی جوگرافیی دیاریكراو، وەك دەوڵەتێك یان كیشوەرێك، نموونەش وەك ناوەندی لێكۆڵینەوەكانی بەسڕە و بەنداوی عەرەبی، یان پەیمانگای واشنتۆن بۆ سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی خواروو⁽¹⁰⁾.

لەدوای پیشاندانی چەمكی ناوەندەكانی هزر و لێكۆڵینەوە لە ڕێی پێناسەكردن و سەرەتای دروستبوونی و گرنگترین پێودانگەكانی هەڵسەنگاندنی، هەوڵ دەدەین شرۆڤەی كار و ستراتیژی ئەم ناوەندانە بكەین و چەند نموونەیەكیش لەسەر ئاستی جیهانی پیشان بدەین.

تەوەرەی دووەم: ئەركی ستراتیژیی ناوەندەكانی هزر

توانست و لێهاتوویی لێكۆڵەران و شارەزایانی ناوەندەكانی هزر و لێكۆڵینەوە و ڕێگاكانی لێكۆڵینەوەی زانستی بە پێی پێوەری پڕۆگرامە تایبەتە نێودەوڵەتییەكان لە بواری لێكۆڵینەوە و توێژینەوەدا، هەروەها ڕێكخستنی كۆنفڕانس و كۆڕبەند و ڕۆژانی خوێندن و سیمیناری هزری، هەموو ئەمانە لە ڕێگەی ئەم جۆرە ناوەندانەوە بوون بە شێوەیەكی ستراتیژیی وا، سەرەتا بە دەركردنی بڵاوكراوە زانستییەكان و توێژینەوە شیكارییەكان بۆ ئایندە و لێكۆڵینەوەی زانستیی بەدەست هاتووە.

هەر چەندە كاری تایبەتیی ئەم جۆرە ناوەندانە وەك یەك نین و جیاوازن، بەڵام هەموویان ئامانجیان هاوبەشە و بریتییە لە بەشداریكردن بە شێوەیەكی كارا و چالاك لە بنیاتنان و وێناكردنی سیاسەتی گشتی و دروستكردنی بڕیاری ستراتیژی بە شێوەیەك بێت خزمەتی بەرژەوەندیی ستراتیجیی دەوڵەت لە كاتێكی نزیك یان ناوەند یان دووردا بێت.

بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی ورد و بەڕوونی لەو ڕۆڵانە بگەین كە ناوەندەكانی هزر دەیگێڕن، پێویستە سەرەتا باسی ئەو ئامراز و هۆكارانە بكەین كە ئەم ناوەندانە پشتی پێ دەبەستن، ئەمەش بۆ جیاكردنەوە و تێگەیشتن لە فەلسەفەی كاریانە، پاشان باسی بابەتی بەشداریی ناوەندەكانی هزر دەكەین لە نەخشاندنی سیاسەتی گشتی و دروستكردنی بڕیاردا، لە كۆتاییشدا باسی حاڵی ناوەندەكانی هزری عەرەبی دەكەین وەك نموونە.

یەكەم: ئامراز و هۆكارەكانی كاریگەریی ناوەندەكانی هزر

ناوەندەكانی هزر ڕۆڵێكی زیندوو دەگێڕن لە گۆڕەپانی سیاسیدا لەسەر ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتییش، ئەو كارانەش كە ئەم ناوەندانە ئەنجامی دەدەن كەموێنەن، ئەویش لە بەدەستخستنی لێكۆڵینەوە بۆ خزمەتی سیاسەتی گشتی و ڕاوێژكردن و سەربەخۆبوون لە حكومەت و حیزبە سیاسییەكان. هەروەك دەردەكەوێت ئەم ناوەندانەش كۆمەڵێك ڕۆڵی زیندووی تر دەگێڕن، لەوانەش: نێوەندگیرییە لەنێوان دەوڵەت و كۆمەڵگا، دروستكردنی متمانە لە دامودەزگا گشتییەكاندا، دیاریكردن و ڕوونكردنەوە و هەڵسەنگاندنی بژاردە سیاسییەكان، گۆڕینی بیرۆكە و كێشەی پێشنیاركراو بۆ بابەتی سیاسی، پێشكەشكردنی پێشنیارەكان و بەرنامەكان، شرۆڤەكردنی بابەت و ڕووداوە سیاسییەكان لە دامودەزگاكانی ڕاگەیاندن و ئاسانكاری بۆ تێگەیشتنی تاكەكانی كۆمەڵگە لە بابەتە سیاسییە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەكاندا، دروستكردنی كۆڕبەندە هزری و زانستییەكان، فەراهەمكردن و زیادكردن و ناساندنی كەسایەتییەكان لە بوارەكانی یاسادانان و دەسەڵاتەكانی جێبەجێكردندا⁽¹¹⁾.

دەتوانین گرنگترین شێوازەكان و ڕێگاكان و هۆكارەكانی كاریگەریی ناوەندەكانی لێكۆڵینەوە لەم خاڵانەدا كۆ بكەینەوە:

أ. چالاكییە زانستییەكان: ئەم جۆرە چالاكییانە لە بەستنی كۆنگرە و سیمینار و وۆركشۆپدا خۆی دەبینێتەوە دەربارەی چەند بابەتێك كە جێی گرنگیی بەرپرسان و بڕیاربەدەستان بێت، لەم چوارچێوەیەدا پەیمانگای نیشتمانی بۆ لێكۆڵینەوەی ستراتیژی لە جەزائیر (INESG)، زنجیرەیەك كۆنگرە و دیداری زانستیی ئەنجام دا كە بووە هۆی ئەوەی پێگەیەكی نایاب پەیدا بكات لە بواری چالاكییە هزرییەكاندا لەنێو ناوەندەكانی لێكۆڵینەوە لە جەزائیر⁽¹²⁾، بۆیە بە شێوەیەكی گشتی ئەم پەیمانگایە هەڵدەستێت بە كاری شرۆڤەكردن و لێكۆڵینەوە بۆ ئایندە كە تایبەتە بە بابەتە ستراتیژییە نیشتمانی و نێودەوڵەتییەكان، ئەمەش بە ڕاوێژكردن لەگەڵ كەرتەكانی تر و دەزگا پەیوەندیدارەكاندا، بە ئامانجی دەرخستنی هۆكارەكان و پەیوەندییە كاریگەرە یەكلاكەرەوەكان لە بواری كاری سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیری و تێگەیشتن لێیان و شرۆڤەكردنیان. ئەوەی تێبینی دەكرێت، ئەم پەیمانگایە بە دەقی یاسایی سەربەخۆیە لە كارەكانیدا، هەروەها لە هەڵبژاردنی ئەو ڕێگایانەی دەیگرێتە بەر بۆ ئاڕاستەكردنی و داڕشتنەوەی ئەنجامەكانی⁽¹³⁾.

ب. كۆڕبەندە لیكۆڵینەوەییەكان و دیدارە داخراوەكان: ئەمیش دەچێتە چوارچێوەی چالاكییە لێكۆڵینەوەییە كاراكان، بەڵام بە شێوەیەكی ئاسایی لەنێوان گەورەبەرپرسان و بڕیاربەدەستان لەگەڵ گرووپێك لە شارەزایانی ڕاسپێردراو بە ئامادەكردنی لێكۆڵینەوەیەكی دیاریكراو پەیوەستە بە چەند پرسێكی دیاریكراو یان ئامادەكردنی چەند سیاسەتێكی گشتی.

ج. دەزگاكانی ڕاگەیاندن: دەزگاكانی ڕاگەیاندن بە شێوەیەكی ئاسایی میوانداریی شارەزایان و لێكۆڵەران دەكات كە لە ناوەندەكانی لێكۆڵینەوە كار دەكەن بۆ ئاگاداربوون لە ڕاوبۆچوونیان و شرۆڤەی زانستی یان مژارەكانی ڕۆژ (پرسە هەنووكەییەكان)، یان تەنگژە سیاسییەكان یان ئەو سیاسەتانەی حكومەت كە جێی مشتومڕن لەلای شەقام و ڕای گشتی، لێرەوە هەندێك جار ڕای شارەزایان ڕۆڵی خۆی دەگێڕێ لە دروستكردن و داڕشتنەوە و ڕاستكردنەوەی هەڵوێستەكان و ئاڕاستەكانی ڕای گشتی.

د. بەشداریكردن لە چالاكیی گشتیدا: شارەزایانی ناوەندەكانی هزر بانگهێشت دەكرێن بۆ بەشداریكردن لە كۆبوونەوە و سیمینار و چالاكییە گشتییەكاندا، زۆر جاریش بەشداریكردنی ئەم شارەزا و لێكۆڵەرانە دەبێتە هۆی ئەوەی ڕاوبۆچوون و پیشنیارە زانستی و سیاسییەكان ببێتە جێی بایەخ، لەم چوارچێوەیەشدا هەندێك جار ڕێككەوتنی هاریكاری و هاوبەش ئەنجام دەدن لەگەڵ دامودەزگاكانی لێكۆڵینەوە لەسەر ئاستی نیشتمانی و نێودەوڵەتی لە پێناو بەرەوپێشبردن و پەرەدان بە كاری لێكۆڵینەوە.

هـ. پەیوەندیی ڕاستەوخۆ و پەیوەندیی كەسێتی لەگەڵ بڕیاربەدەستاندا: ئەمەش ئاسانكاری بۆ توانای شارەزایان دەكات كە كاریگەری لەسەر كاربەدەستان دروست بكەن و قایلیان بكەن و زانیاری و زانستەكانیان لە خزمەتی پێویستی و داواكارییەكانی بەرپرسان و كاربەدەستاندا بێت، ئەوەش بەزۆری لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكادا دەیبینین.

و. بڵاوكراوەی زانستی و دانراوە زانستییەكان: ئەو بەرهەمە بنەڕەتییانەیە كە ئامانجی ناوەندەكانی هزر و لێكۆڵینەوەیە، هەروەها بە شێوەیەكی مامناوەند یان دوورمەودا كاریگەریی هەیە بە پشتبەستن بە لێكۆڵینەوە و كتێب و دانراوە زانستییەكان⁽¹⁴⁾.

ناوەندەكانی هزر پشت بە كۆمەڵێك هۆكار و ئامراز دەبەستێت، لە پێناو بەدەستهێنانی چەند ئەنجامێكی كرداری كە یارمەتیدەر بێت لە كێشانی وێنەی ڕێڕەوی دەسەڵات و دیاریكردنی بژاردەكانی بەردەستی لە پێناو دەركردنی بڕیارە ستراتیژییەكاندا، بەڵام ئەم هۆكار و ئامرازانەش كە باسمان كرد، دەكەوێتە ژێر گرەوی باشییەكەوە لە ڕووی كوالێتییەوە و تا چەندیش سەربەخۆیییان پێوە دیارە، واتە هەڵسەنگاندنی ڕۆڵی ناوەندەكانی لێكۆڵینەوە لە جیهاندا پشت دەبەستێت بە چەند پێوەرێك پەیوەستە بە باشیی جۆری ئەو هۆكار و ئامرازانەی باسمان كرد، لێرەوە سروشت و كاریگەریی بەشداریی ناوەندەكان لە نەخشاندنی  سیاسەتی گشتی و دەركردنی بڕیارەكاندا دەردەكەوێت.

دووەم: بەشداریكردنی ناوەندەكانی هزر لە نەخشاندنی سیاسەتی گشتی و پڕۆسەی بڕیارداندا

 زانكۆی پەنسیلڤانیا بۆ هەڵسەنگاندنی ناوەندەكانی هزر، پشت بە كۆمەڵێك پێوەری نێودەوڵەتی دەبەستێت بە پێی ڕاپۆرتی “Global go to think tank Index Report”، ئەمەش ڕاپۆرتێكی ساڵانەیە، ڕیزبەندیی ناوەندەكانی هزر لەخۆ دەگرێت و پشت دەبەستێت بە كۆمەڵێك پێوەر كە پەیوەندییان بەم بابەتانەوە هەیە: كۆمەڵێك پێوەر كە پەیوەندییان بە هەمان ناوەندەوە هەیە، چالاكیی ئەم ناوەندانە و ئەو بوارانەی بابەتی تێدا بڵاو دەكەنەوە، توانای ئەم ناوەندانە لەسەر بڕیاردان و دروستكردنی بڕیار، بەشداریكردنیان بە شێوەیەكی كارا لە بواری ئەكادیمی، توانای ئەم ناوەندانە لە پەیوەندییان لەگەڵ كۆمەڵگەدا⁽¹⁵⁾.

 بۆیە بەشداریكردنی ناوەندەكانی هزر لە دروستكردنی بڕیاردا پێویستە بە پێی كۆمەڵێك پێوەر بێت بۆ ئەوەی بتوانێت ئامانجەكانی بپێكێت، بەڵام دوای ناسینی گرنگترین ئەم پێوەرانە، پێویستە تیشك بخرێتە سەر گرنگترین وێنەی بەشداریكردنی ناوەندەكانی هزر كە دەتوانێرێت كورت بكرێتەوە بەم شێوەیە:

أ. بیركردنەوە لە حكومەت و پاڵپشتیكردنی بڕیاربەدەستان: شارەزایانی ناوەندەكانی هزر بە پشتبەستن بە توێژینەوەكانیان، بیرۆكەی نوێ و دیدگای تازە پێشکەش دەکەن، ئەمەش ئەو كارەیە ڕێنوێنیی سیاسەتی گشتی دەكات، بۆیە پیاوانی دەوڵەت و بڕیاربەدەستان پێویستیان بە كەسانێكە كە بەرچاوڕوونییان پێ بدەن و سیاسەتەكانیان بۆ ڕوون بكەنەوە و كێشەكانیان بە شێوەیەكی ورد و زانستی بۆ جیا بكەنەوە، ئەمەش بە ئەنجامدانی لێكۆڵینەوە و توێژینەوە و شیكاریی قووڵ و بەرنامەدار دەربارەی كێشە و بابەتە هەنووكەییەكان كە ڕووبەڕووی سیاسەتی گشتی دەبنەوە و پێشكەشكردنی ڕاسپاردە و ڕێنموونی بە بڕیاربەدەستان دەربارەی كارە لەپێشینە و پێشهاتە لەناكاو و بەپەلەكان، لە ڕێی توێژینەوەی زانستی و پراكتیكیی مەیدانیی وەرگرتنی ڕاوبۆچوونەوە⁽¹⁶⁾.

لەم سۆنگەیەوە “جەیمس ماكجین” كە شارەزایە لە پەیمانگای لێكۆڵینەوە سیاسییەكان، ئەوەی دووپات كردەوە كە ناوەندەكانی لێكۆڵینەوە تەنها بۆ زیادكردنی زانیاری نین، بەڵكوو پشتیان پێ دەبەسترێت لە پێناو بڕیاردان و ئەجێندای سیاسیدا، هەروەها گرنگیی ئەم ناوەندانە زیاتر دەردەكەوێت كاتێك خوێندنەوە بۆ پێشهاتە نێودەوڵەتییەكان دەکەین و زانینی كاریگەریی ئەو پێشهاتانە لەسەر بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكا، بۆ نموونە: دوای ڕووداوەكانی 11ی سێپتەمبەری 2001، زۆربەی ناوەندەكانی لێكۆڵینەوە لە ئەمەریكا دەستیان كرد بە كاركردن لەسەر دروستكردنی بیرۆكە و خوێندنەوەی دروست بۆ دۆخەكە كە بتوانێت پێداچوونەوە بە پەیوەندیی نێوان ڕۆژئاوا و جیهانی ئیسلامی بكات و گەشەی بداتێ.

هەروەها گرنگیی ناوەندەكانی لێكۆڵینەوە بەتایبەتی زیاتر دەردەكەوێت كاتێك تێڕوانینێكی ئایدۆلۆژیی جێگیر و ڕوونی بۆ سەرۆكی ئەمەریكا دادەنا، ئەوە بوو دەزگای “ئەمێریكان ئینتەرپڕایز” ڕۆڵی بەرچاوی هەبوو لە زۆربەی دۆسییەكان و لەوانەش دۆسیەی جەنگ دژی عێراق. لە ڕاستیدا بیرۆكەی جەنگ دژی عێراق لە ساڵی 2002 كە جۆرج بۆشی كوڕ پێی هەستا، لە بنچینەدا كۆپییەكی پێشكەوتوو بوو لە ڕاپۆرتێكی لێكۆڵینەوە كە پێشتر تیمێك لە توێژەرە پارێزگارە نوێیەكان ئامادەیان كردبوو و ئەوانیش: (ڕامسفێڵد، ڕیچارد بێڵ، وۆڵفریتز، ڤایث) بوون لە كۆتایی سەردەمی بۆشی باوكدا بوو لە ساڵی 1992، پاشان لە ساڵی 2002دا جارێكی دیكە ڕاپۆرتەكە سەرلەنوێ داڕێژرایەوە لە دەزگای لێكۆڵینەوە و هزر كە بە ناوی دەزگای پڕۆژەی سەدەی ئەمەریكی بوو بە ناونیشانی “بەڵگەنامەی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمەریكا”، بەمەش دوای دە ساڵ بوو بە ستراتیژی فەرمیی دەوڵەت، تەنانەت دۆسیەی پاشەكشەی هێزەكانی ئەمەریكا لە عێراق لە ساڵی 2011دا، ئەم ناوەندانە ڕۆڵی گرنگیان تیایدا هەبوو، بە شێوەیەك گونجاوترین دیدگا و پلانیان دانا بۆ پاشەكشەی هێزەكانی ئەمریكا، كە باشترین بەرژەوەندیی گونجاوی بۆ ئەمەریكا لەخۆ گرتبوو لە ناوچەكەدا، بۆ نموونە: دەبینین شارەزایانی دەزگای “Rand” هەستان بە پاڵپشتی و هاندانی چارەسەرە ئەمنییە نیشتمانییەكان، لە لایەكی ترەوە پەیمانگای بڕۆكینگز یەكێكە لە گرنگترین ناوەندەكانی لێكۆڵینەوەی ئەمەریكی، كۆمەڵێك پێشنیازی خستە ڕوو بۆ چارەسەری كێشەی عێراق، ئەویش لە ڕێگەی بانگهێشتكردنی لایەنە عێراقییەكان بۆ كۆتاییهێنان بە كێشەكانیان، هەروەها هاوكارییشی پێشكەشی وڵاتانی دراوسێی عێراق كرد بۆ هەمان مەبەست، هەروەها ناوەندی “كارینگی” داوای كرد هێزەكانی ئەمەریكا لە عێراق بكشێتەوە و عێراقیش لەژێر دەسەڵاتی ئێران دەربهێنرێت⁽¹⁷⁾.

ب. پێشكەشكردنی خوێندنەوەی دروست و ڕێنمایی بۆ دەزگاكانی ڕاگەیاندن دەربارەی سیاسەتە گشتییەكان: ڕوونكردنەوە بۆ ڕای گشتی كە پەیوەستە بە سیاسەتە گشتییەكان، بۆ ئەوەی بوار بدرێت خەڵك لێی تێبگەن، ئەمە لە لایەك و لە لایەكی دیكەشەوە یارمەتی لە ئامادەكردنی ئەجێندای سیاسیدا بدرێت و پاڵپشتی لە بەرەوپێشچوونی ژیانی مەعریفی لە ناوەندی گشتیدا بكرێت، هەروەك چۆن ناوەندەكانی لێكۆڵینەوە و بیروڕا وەك ئامرازێك بەكار بهێنرێت وەك كەناڵێكی پەیوەندی لەنێوان بڕیاربەدەستان و تاكەكانی كۆمەڵگادا كە لە ڕێی ئەم كەناڵەوە بڕیاربەدەستان پەیامی سیاسی بنێرن بۆ هاوڵاتیان، هەروەك هەندێك لایەن ئەم ناوەندانە بەكار دێنن وەك ناوەندێك بۆ وتووێژكردن دەربارەی پرسە مشتومڕئامێز و تەنگژە سیاسییەكان⁽¹⁸⁾.

وەك نموونەیەك بۆ ئەمەی باسمان كرد، دەزگای “Rand” ڕۆڵێكی كاریگەر دەگێڕێت لە سیاسەتی گشتیی ئەمەریكادا، ئەویش خۆی دەبینێتەوە لە چالاكییەكانی دامەزراوەی ئەمەریكیی پەیوەست بە دەركردنی كتێب و بڵاوكردنەوەی لێكۆڵینەوە و بەستنی كۆڕ و یارمەتیدانی پاڵێوراوان بۆ سەرۆكایەتیكردن لە هەڵبژاردنەكان و بەستنی كۆنگرەی زانستی و لێكۆڵینەوەی شرۆڤەكاری دەربارەی پرسە هەنووكەییەكان لە شەقامی ئەمەریكی و ڕای گشتیی ئەمەریكیدا، نموونەش بۆ ئەمە، گرنگیدان بە بابەتی مەترسیی ئیسلامی بەتایبەت دوای ڕووداوەكانی 11ی سێپتەمبەری 2001، كۆمەڵێك كتێب و لێكۆڵینەوە دەركراون هۆشداری لە هزری ئیسلامی دەدەن، ئەمە جگە لە چەند لێكۆڵینەوەیەكی پێشنیازكراو دەربارەی تێگەیشتن لە كاروباری چین و جەنگ لە ئەفغانستان و بابەتی كشانەوەی هێزەكانی ئەمەریكا لە عێراق بە چەند قۆناغێك⁽¹⁹⁾.

ج. بەكارهێنانی دیبلۆماسیەتی ئەكادیمی، بە ناردنی شارەزایان و ئەكادیمییەكان لە ناوەندەكانی لێكۆڵینەوە لە ڕێی وەزارەتی دەرەوە و بەدەر لە وەزارەتیش: بۆ زانینی ئاسۆی ڕێككەوتن یان بۆ بەشداریكردن لە نێوەندگیری یان بۆ دانوستان دەربارەی كێشەیەكی سیاسیی دیاریكراو، بە شێوەیەكی فەرمی یان نافەرمی دەبێت. هەندێك جاریش داوا لەم ئەكادیمیایانە دەكرێت بەشداری بكەن لە كۆڕبەندە نێودەوڵەتییەكان، بە مەبەستی ئاگاداربوون لە تازەترین زانیاری و پێشنیاری سیاسی⁽²⁰⁾.

وەك پەیڕەوێك بۆ ئەوەی باسمان كرد، حیزبی شیوعیی چینی ڕایگەیاند لە سەرەتای ساڵی نوێی (2015)وە ئامانجیان ئەوەیە كە پەرە بدەن بە 50 تا 100 دەزگای لێكۆڵینەوەی چینی هەتا ساڵی 2020، هەروەك چۆن حیزبی شیوعیی چینی داوا دەكات بەتایبەت ناوەندەكانی لێكۆڵینەوەی تایبەت بە كێشەكان و سیاسەتە ستراتیژییەكان بەرەوپێشەوە ببرێن، هەروەك چۆن چین لە ئێستادا كار بۆ ئەوە دەكات بە شێوەیەكی فراوان بۆ كردنەوەی ناوەندەكانی هزر لە دەرەوەی وڵاتی چین لە پێناو پاڵپشتییەك بۆ هاریكاریی نێودەوڵەتی⁽²¹⁾.

د. سیاسەتی دەرگای سووڕاوە لەنێو دیپلۆماتكاران و بەرپرسان یان دەسەڵاتدارانی دەوڵەت: هەروەها لەنێوان شارەزایان و پسپۆڕانی ناوەندەكانی هزر، ئەمەش لە ڕێی دەستاودەستكردنی دەسەڵات⁽²²⁾.

لەم چوارچێوەیەشدا بۆ نموونە تێبینیی ئەوە دەكەین ناوەندەكانی هزری ئەمەریكی لە گرنگترین شوێنی بڕیاردان دادەنرێن، بۆیە دەبینین زۆربەی فەرمانبەرانی ئەم ناوەندانە بەشدارن لە كابینەی حكومەتی ئەمەریكا، هەروەك چۆن هەندێك لە فەرمانبەرانی حكومەت ڕوو دەكەنە ئەم ناوەندانە بۆ كاركردن، بۆ نموونە: شارەزایەكی وەك “مارتن ئینك” كە بەڕێوەبەری ناوەندی “سابانە” بۆ كاروباری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە پەیمانگای بڕۆكینگز، یاریدەدەری وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا بوو⁽²³⁾.

هـ. سەرپەرشتیی ئایندە بە ئەنجامدانی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی: بەتایبەت لەگەڵ دەركەوتنی زانستی ئایندەناسی لە جیهانی ڕۆژئاوا، كە ئەنجامەكانی بوون بە داواكاریی بنچینەیی لە پلانی ستراتیژیی وڵاتانی پێشكەوتوو⁽²⁴⁾.

بۆ نموونە: ناوەندەكانی هزری ئەورووپی بە چەند ئامانجێكدا دەناسرێنەوە كە پەیوەستن بە دروستكردن و یەكخستنی ئەورووپا، بۆیە ناوەندەكانی هزری ئەورووپی بریتین لە چەند دامودەزگایەكی ئامادەكراو بۆ لێكۆڵینەوە و بڵاوكردنەوە و دۆزینەوەی ڕێگەچارەیەك یارمەتیدەر بێت لە پڕۆسەی پەرەپێدانی سیاسەتە گشتییەكانی یەكێتیی ئەورووپا، بەتایبەت لە چوارچێوەی پڕەنسیپە یەكگرتووەكانی كۆمەڵگەی ئەورووپیدا، هەروەك دەبینین كۆمپانیای “كیشوەرمان ئەورووپایە” (Notre Europe) كە كۆمپانیایەكی هزرییە و بارەگاكەی لە پاریسە و “جاك دیلور” دایمەزراندووە و گرنگی دەدات بە بابەتی فراوانكردنی یەكێتیی ئەورووپا بۆ 25 وڵاتی ئەندام، لەو چوارچێوەیەدا دوای لە تیمی لێكۆڵینەوەی دەرەكی كرد، ئەوانەی كە لێپرسراون بە شیكردنەوە و سەرپەرشتیكردن و كار دەكەن لە ناوەندە هزرییەكانی یەكێتیی ئەورووپا و تایبەتمەندن بە لایەنی ئەورووپییەوە، داوای كرد گرنگی بدەن بە بابەتی بونیادنانی یەكێتیی ئەورووپی، جگە لەوەش ناوەندە هزرییەكانی ئەورووپیی ڕاسپارد بە كاركردن بۆ كاریگەریدانان لەسەر هزری ئەورووپی لە دەرەوەی سنووری یەكێتیی ئەورووپا، بە جۆرێك ئەو دامەزراوە هزرییانە لەگەڵ ئەوەی دامەزراوەی نیشتمانین، بەڵام بەشێكی زۆری لێكۆڵینەوەكانیان دەربارەی بابەتەكانی تایبەت بە وڵاتانی ناو یەكێتیی ئەورووپایە. بۆیە زۆربەی جار وا دەبینرێت پەیمانگا و ناوەندەكانی تایبەت بە بابەتی سیاسی لەناو چوارچێوەی ئەورووپا، ئەو ناوەندە هزرییە ئەورووپییانەن كە سنووری یەكێتیی ئەورووپایان بەزاندووە⁽²⁵⁾.

سێیەم: چاوپیاخشاندنێك بە بارودۆخی ناوەندەكانی هزری عەرەبی

ناوەندەكانی هزری عەرەبی زۆبەیان یان سەر بە حكومەتن یان سەر بە زانكۆ عەرەبییەكانن، بەڵام لەم دواییانەدا ناوەندەكانی لێكۆڵینەوە كە سەر بە كەرتی تایبەتن، تا ڕادەیەك ڕۆڵیان دەركەوت، لە لایەكی ترەوە ناوەندەكانی هزری سەر بە زانكۆكان و شارەزا ئەكادیمییەكان لە جیهانی عەرەبیدا زیاتر جێی متمانەن لەلای دەوڵەت و كاربەدەستان بە بەراورد بە ناوەندەكانی سەر بە زانكۆكان لە وڵاتانی ڕۆژئاوا، هەروەك چۆن گەشەسەندنی دیاردەی هاوبەشی لەنێوان كەرتی تایبەت و كەرتی گشتی لە وڵاتانی عەرەبی یارمەتیدەر بوو لە پاڵپشتیكردنی ڕۆڵی ناوەندەكانی لێكۆڵینەوەی زانستی و دەزگاكانی بیروڕا بە شێوەیەكی گشتی لە ڕێی ئەو هاوبەشییەی هەبوو لەنێوان دەوڵەت و ناوەندەكانی لێكۆڵینەوەی تایبەت وەك یەكێك بە دامودەزگاكانی كۆمەڵگەی مەدەنی⁽²⁶⁾.

وڵاتانی عەرەبی لە ماوەی شەش دەیەی ڕابردوو ژمارەیەكی زۆر لە ناوەندی هزریی سەربەخۆ یان وەك پاشكۆی زانكۆكان دروست کرد، كە كاری ئەم ناوەندانە بریتییە لە لێكۆڵینەوە لە زانستە جۆراوجۆرەكان، بۆیە ناوەندەكانی لێكۆڵینەوە و توێژینەوەی عەرەبیی سەر بە كۆمەڵەی وڵاتانی عەرەبی كە لە ساڵی 1952دا دامەزراوە، بە یەكەم ناوەندی لێكۆڵینەوە دادەنرێت لە جیهانی عەرەبیدا، پاش ئەمەش ناوەندی نەتەوەیی بۆ لێكۆڵینەوە لە قاهیرە لە ساڵی 1956دا دامەزرا، دوای ئەم دووانەش ناوەندی ئەهرام بۆ لێكۆڵینەوەی سیاسی و ستراتیژی لە ساڵی 1968دا دامەزرا، پاشان ناوەندی لێكۆڵینەوەی یەكێتیی عەرەبی لە ساڵی 1975 و ناوەندی گەشەپێدانی عەرەبی لە تەرابلوس لە ساڵی 1976دا دامەزران⁽²⁷⁾.

 هەروەك نموونەیەك بۆ بارودۆخی ناوەندەكانی لێكۆڵینەوە لە وڵاتانی عەرەبی، لە ساڵی 2003دا بەرەوپێشچوونێكی ستوونی و ئاسۆیی دەبینین لە دروستبوونی ناوەندەكانی لێكۆڵینەوە لە عێراقدا، “دكتۆر عەبدولەتیف ئیرواء فەخری” پێی وایە كە  پێش ساڵی 2003 ناوەندەكانی هزر و لێكۆڵینەوە ژمارەیان زۆر نەبوو و ڕۆڵیشیان لاواز بوو، بەڵام لەدوای ساڵی 2003، كۆمەڵێك ناوەندی لێكۆڵینەوەی تایبەتمەندی بواری زانستی و مرۆیی لە زۆر شوێندا دروست بوون، ئەویش بە دەستپێشخەریی حكومەت یان تاكەكەسی یان پارتەكان بوو.

هەر بە ڕای دكتۆر عەبدولەتیف فەخری، لە ئەنجامی بەدواداچوونی بەردەوامی بۆ سەر بارودۆخی ناوەندەكانی لێكۆڵینەوە لە عێراق، تێبینیی دوو خاڵی گرنگ دەكرێت، یەكەمیان: ئەوەیە كە هەندێك لەم ناوەندانە نوێن و زۆر گەشەیان نەكردووە و تا ئێستاش پێویستیان بە پاڵپشتییە بۆ ئەوەی ئاستەنگەكانی بەردەمیان نەهێڵرێت، بەڵام دووەمیان: ئەو جۆرانەن كە ئاستیان زۆر لە خوارەوەیە لە ڕووی بەرهەمی زانستی و ڕۆڵیانەوە پێویستە هاوكاری بكرێن لە بواری نەخشەڕێژیی سیاسەتی گشتی بێت یان لە بواری بڕیاردان بێت⁽²⁸⁾.

ئەگەر سەرنجێك لە بارودۆخی ناوەندەكانی لێكۆڵینەوە لە جەزائیر بدەین، دەبینین پاڵپشتی بۆ ناوەندەكان لاوازە و ڕۆڵیان دیاری كراوە كە لە بنچینەدا ڕۆڵی ئەم ناوەندانە بریتییە لە دروستكردنی بڕیار و نەخشەڕێژیی سیاسەتی گشتی و شرۆڤەكردنی، بۆیە دەبینین ناوەندەكانی لێكۆڵینەوە لە جەزائیر لە دەرەوەی پۆلێنی زانكۆی پەنسیلڤانیای باوەڕپێكراودان لە ساڵی (2006)ەوە، لەبەر ئەوە پێویستە سەرلەنوێ ئەم ناوەندانە بنیات بنرێنەوە و بواری ئەوەیان پێ بدرێت بتوانن بە شێوەیەكی كارا چالاك ببنەوە، چونكە جەزائیر (و وڵاتانی عەرەبی بە شێوەیەكی گشتی)، خاوەن توانایەكی مرۆیی و ماددیی گەورەیە، لە توانایدایە لە پێشەنگی پۆلێنی ناوەندەكاندا بێت لە بواری لێكۆڵینەوە و توێژینەوەی ستراتیژیدا، چونكە جەزائیر خاوەنی زیاتر لە سەد دامەزراوەی زانكۆیی و زیاتر لە یەك ملیۆن خوێندكاری زانكۆیە، ئەمە جگە لە هەزارەها مامۆستای زانكۆ و توێژەری ئەكادیمی.

لە كۆتاییدا دەڵێین بەشداریكردنی ناوەندەكانی لێكۆڵینەوە لە داڕشتنی سیاسەتی گشتی و دروستكردنی بڕیاردا بەتەنها بەس نییە، بەڵكوو پێویستە ئەو شێواز و گۆڕانكارییەی تێدا بكرێت كە پێشتر باسمان كرد، هەروەها ئەو بەشداریكردنەی ئەم ناوەندانە لە داڕشتنی سیاسەتی گشتیی دروستكردنی بڕیاردا پێویستی بە كۆمەڵێك هۆكار و ئامرازە تا بگات بە ئەنجامی ڕاست و دروست، بۆیە باشترین ناوەندەكانی هزر لە جیهاندا وەك ناوەندێكن بۆ دروستكردنی بڕیاری ستراتیژیی دەوڵەت، هەروەها كاریان سەرپەرشتیی ئایندەی دەوڵەتە و بە شێوەیەكی كارا و چالاك و بەشداری دەكەن لە ڕێنوێنیكردنی سیاسەتی گشتیدا لە كۆمەڵێك بواری جیاوازدا، بۆیە زۆربەی وڵاتە پێشكەوتووەكان بە شێوەیەكی سەرەكی پشت بەم ناوەندانە دەبەستن و گرنگییان پێ دەدەن.

بە پێچەوانەی وڵاتانی ترەوە كە مەودایەكی دوور و پەیوەندییەكی پچڕاو بەدی دەكرێت لەنێوان بڕیاربەدەستان و شارەزایانی ناوەندی هزر، ئەمەش وای كردووە بارودۆخ تووشی ئاستەنگ ببێت و ئایندە ڕوون نەبێت و بڕیارەكان لە زۆربەی كاتدا بە شێوەیەكی هەڕەمەكی و ناتەندروست بدرێن.

ئەنجام

لەبەر ڕۆشنایی ئەم توێژینەوەیە، ئەوەمان بۆ ڕوون دەبێتەوە كە ناوەندەكانی هزر بەشێكی گرنگن لە مەیدانی زانستی و لێكۆڵینەوە، بە جۆرێك لە توانایدایە ڕووبەڕووی ئاڵنگارییەكان ببێتەوە بە شێوەیەكی زانستی، جگە لەوەش پەیوەندییەكی بیروڕاگۆڕینەوە لەنێوان كاربەدەستان و ناوەندەكانی لێكۆڵینەوە دامەزراوە، ئەم پەیوەندییانەش زۆر گرنگ و بەبایەخن بۆ ئەوەی سیاسەتێكی دروست بنیاد بنرێت و لە توانایدا بێت جێبەجێ بكرێت لە ڕێگەی بڕیارە گونجاو و ستراتیژییەكانەوە.

لە لایەكی دیكەشەوە شێوازی كاری ناوەندەكانی هزر شێوازی ڕاوێژكاری باڵی بەسەردا كێشاوە، بە جۆرێك ئەم ڕاوێژەی ناوەندەكە دەیدات بە لایەنی پەیوەندیدار، لە زۆربەی وڵاتانی جیهانی سێیەم پێوەی پابەند نابن و ناچار ناكرێن جێبەجێی بكەن، ئەوە لە كاتێكدایە لە وڵاتانی پێشكەوتوو ڕاوێژ و ڕاسپاردەكانی ناوەندەكانی هزری لایەنی پەیوەندیدار ناچار دەكرێت پێوەی پابەند بێت بۆ ئەوەی بڕیاری دروست بدات.

دەرئەنجام

یەكەم: ناوەندەكانی هزر بە پێی ئەو بارودۆخەی كە تیایدایە؛ پێگە و گرنگییەكەی لە گۆڕانكاریدایە، بۆ نموونە لە وڵاتێكی وەك ئەمەریكا یان چین و وڵاتانی ئەورووپا، بە شێوەیەكی تایبەتی گرنگی بە ناوەندەكانی لێكۆڵینەوە دەدرێت، چ لە ڕووی ڕێكخستنی یان ئەو ئامانجە ستراتیژییەی كە لە پێناویدا دروست بووە، بەڵام بەپێچەوانەوە لە وڵاتانی جیهانی سێیەم هیچ گرنگییەك بەم ناوەندانە نادەن، بە جۆرێك ئەو لێكۆڵینەوانەی كە لەلایەن ناوەندەكانەوە پێشكەش دەكرێن و پەیویستن به بڕیارە ستراتیژییەكان، بە هیچ شێوەیەك گوێی لێ ناگیرێت، ئەوەش دەبێتە مایەی دواكەوتوویی ئەو وڵاتانە لە تەواوی بوارەكاندا، بەتایبەتی لە بواری ئایندەسازی بۆ داهاتووی دەوڵەت.

دووەم: پشتبەستنی وڵاتانی پیشكەوتوو بەم جۆرە ناوەندانە، وای كردووە لە تەواوی بوارەكاندا بەتایبەتی لە بواری بڕیارە ستراتیژییەكاندا پیشبڕكێ بكات و بەرەو پێشەوە هەنگاو بنێت، ئەگەرچی ئەو بڕیارانە تایبەت بێت بە بارودۆخی ناوخۆیی یان لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، بۆ نموونە: لە ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا ناوەندەكانی هزر و لێكۆڵینەوە بوونەتە بناغەیەكی گرنگ بۆ بونیادنانی سیاسەتێكی گشتی لەلایەن كاربەدەستانەوە، بۆ ئەوەی بتوانن لەسەر ئەو بنەمایە بڕیارە ستراتیژییەكان بدەن، بەڵام لە وڵاتانی جیهانی سێیەم و بەتایبەتییش وڵاتانی عەرەبی، بۆشاییەكی گەورە هەیە لەنێوان كاربەدەستان و بڕیاربەدەستانی وڵات لەگەڵ ناوەندەكانی لێكۆڵینەوە.

سێیەم: لە كۆتاییشدا ئەوە دەبینرێت كە گومان لەوەدا نییە كێشەیەكی گەورە هەیە لەو ئاڵنگارییانەی كە ڕووبەڕووی وڵاتانی عەرەبی دەبێتەوە سەبارەت بە پشتبەستنیان بە ناوەندەكانی هزر و ئایندەسازی، گومانیش لەوەدا نییە ناوەندەكانی لێكۆڵینەوەش ئەركێكی گرنگیان لەسەر شانە و گرەوێكی گەورەیان لە بەردەمدایە لەم قۆناغەدا، بیركردنەوە شێوەیەكی قووڵ و تێگەیشتن و شیكردنەوە بە شێوەیەكی ستراتیژی پێویستییەكە دەبێت جێبەجێ بكرێت بۆ ئەوەی سیاسەتێكی دروست لە خزمەتی گشتی پیادە بكرێت، ئەوە جگە لە بونیادنانی تێگەیشتنێكی دروست لە بڕیاری ستراتیژیدا.

ڕاسپاردەكان

بابەتی یەكەم، پێویستە جارێكی دیكە چاو بخشێنرێتەوە بە گرنگی و پێگەی ناوەندەكانی هزر و لێكۆڵینەوە بەتایبەتی لە وڵاتانی عەرەبی، ئەوەش نایەتە دی بەبێ ئیرادەیەكی سیاسیی ڕاستەقینە لەلایەن كاربەدەستان و بڕیاربەدەستانی وڵاتەوە، دەبێت بڕوایان پێ بهێنرێت كە پێویستە پشت ببەسترێت بە بەكارهێنانی ڕێگای زانستی و بیركردنەوەی قووڵ بۆ ئەوەی داهاتوویەكی باش بونیاد بنرێت.

بابەتی دووەمیش پەیوەستە بە پێویستیی دابەشكردنی بوارەكان و هەمەڕەنگیی ئەو بابەتانەی كە ناوەندەكانی هزر كاری لەسەر دەكەن، ئەوە جگە لە پشتبەستن بە ناوەندە تایبەتمەندەكان و هەریەكە و لە بواری دیاریكراوی خۆیدا، سەرباری ئەوەش پێویستە چوارچێوەیەكی یاسایی بۆ دامەزراوە سیاسی و سەربازی و ئابووری و ڕاگەیاندنەكان دروست بكرێت بەوەی كە ناچاریان بكات بە دامەزراندنی ناوەندی هزری بۆ ئەوەی بەشداری بكات لە بڕیارە چاوەڕوانكراوە ستراتیژییە گونجاوەكانیاندا.

 

سەرچاوە و پەراوێزەكان:

1. المؤلفات والكتب:

• سلسلة إصدارات مركز البيان للدراسات والتخطيط، دور مراكز الفكر والرأي في عملية صنع القرار السياسي الخارجي، دراسة صادرة عن مركز البيان للدراسات والتخطيط، سنة 2016.

2. المقالات العلمية:

• المجلة الجزائرية للدراسات السياسية، رزايقية حنان، دور مراكز الفكر في صنع السياسة الخارجية الأمريكية: الحرب على العراق نموذجا، صادرة عن المدرسة الوطنية العليا للعلوم السياسية، المجلد الرابع، العدد الأول.
• مجلة الفكر، ساعد رشيد، تأثير مراكز البحث والتفكير (Think Tank ) على توجهات التفكير الاستراتيجي الأمريكي اتجاه الصين، صادرة عن جامعة بسكرة – الجزائر، العدد 13، فيفري 2016.
• مجلة دفاتر السياسة والقانون، الخزندار سامي الخزندار والأسعد طارق، دور مراكز الفكر والدراسات في البحث العلمي وصنع السياسات العامة، مجلة دفاتر السياسة والقانون، صادرة عن جامعة ورقلة، العدد السادس، جانفي 2022.
• مجلة الأبحاث القانونية والسياسية، بلخير سلمى بلخير وشرفي محمود، واقع مراكز الفكر والدراسات في الجزائر بين الضرورة الاستراتيجية ورهانات المستقبل، صادرة عن جامعة سطيف 2، المجلد الثاني، العدد الثاني، سنة 2020.
• المجلة الجزائرية للدراسات السياسية، بورياح سلمى، مراكز الأبحاث وآليات تأثيرها على صنع السياسات العامة، صادرة عن المدرسة الوطنية العليا للعلوم السياسية، المجلد الثالث، العدد الثاني.
• المجلة السياسية والدولية، فخري عبد اللطيف إرواء، دور مراكز الأبحاث والفكر في صنع القرار السياسي ورسم السياسات العامة في العراق، صادرة عن كلية العلوم السياسية جامعة المستنصرية، العراق.
• مجلة جيل العلوم الإنسانية والاجتماعية، البرق لطيفة عمر، دور المراكز البحثية في إثراء المعرفة والبحث العلمي: دراسة ميدانية على عينة من أعضاء هيئة التدريس بكلية الآداب جامعة سرت، صادرة عن مركز جيل البحث العلمي، العام السابع، العدد 67، سبتمبر 2020.

3. دراسات وأبحاث علمية:

• مركز الإمارات للدراسات والبحوث الاستراتيجية، تقييم مراكز الدراسات والبحوث العربية والدولية 2018-2019.

4. النصوص القانونية:

• الجزائر، المرسوم رقم 84-398 المؤرخ في 24/12/1984، المتضمن إنشاء المعهد الوطني للدراسات الاستراتيجية الشاملة، الصادر بالجريدة الرسمية عدد 71، المؤرخة في 30/12/1984.
• الجزائر، المرسوم الرئاسي رقم 93–39 المؤرخ في 26 جانفي 1993، يضبط مهام المعهد الوطني للدراسات الاستراتيجية الشاملة ويحدد تنظيمه وعمله، الصادر بالجريدة الرسمية عدد 6، المؤرخة في 31/01/1993.

5. المواقع الإلكترونية:

• السيقلي محمود محمد، دور مراكز الفكر والبحث في صنع القرار: واقع مراكز الفكر العربية، مقال منشور سنة 2019 بموقع العلوم القانونية الإلكتروني:com ، تاريخ الاطلاع على الموقع 02/11/2021/20:00م.
• رجب علاء ابراهيم، دور المراكز البحثية الأمريكية في عملية صنع القرار السياسي: دراسة حالة مؤسسة “راند” الأمريكية، دراسة منشورة بالموقع الإلكتروني للمركز العربي للبحوث والدراسات: http://www.acrseg.org/40792، تاريخ نشر الدراسة: الجمعة 22 جويلية 2018/04:34 ص، تاريخ الاطلاع على الموقع 11 نوفمبر 2021/15:43م.
• رجب علاء ابراهيم، دور المراكز البحثية الأمريكية في عملية صنع القرار السياسي: دراسة حالة مؤسسة “راند” الأمريكية، دراسة منشورة بالموقع الإلكتروني للمركز العربي للبحوث والدراسات: http://www.acrseg.org/40792، تاريخ نشر الدراسة: الجمعة 22 جويلية 2018/04:34ص، تاريخ الاطلاع على الموقع 11 نوفمبر 2021/15:43م.

6. المراجع الأجنبية:

1. B. Articles :

Alice Ekman, Les Think Tanks Chinois : ambitions et contradictions, Institut Français des Relations Internationales, Politique étrangère, 2017.

1. Etudes :

Stephen BOUCHER, L’Europe et ses Think Tanks : un potentiel inaccompli, une analyse des think tanks spécialistes de l’Europe au sein de l’Union Européenne élargie, octobre 2004, Etudes et recherches n° 35, Etude publiée sur le site http://www.notre-europe.asso.fr

١. مجلة الأبحاث القانونية والسياسية، بلخير سلمى وشرفي محمود، واقع مراكز الفكر والدراسات في الجزائر بين الضرورة الاستراتيجية ورهانات المستقبل، صادرة عن جامعة سطيف 2، المجلد الثاني، العدد الثاني، سنة 2020، ص 216.

٢. سلسلة إصدارات مركز البيان للدراسات والتخطيط، دور مراكز الفكر والرأي في عملية صنع القرار السياسي الخارجي، دراسة صادرة عن مركز البيان للدراسات والتخطيط، سنة 2016، ص 4، الدراسة منشورة بالموقع الإلكتروني للمركز: www.bayancenter.org، تاريخ الاطلاع على الموقع: 14/11/2021/15:50م.

٣. سلسلة إصدارات مركز البيان للدراسات والتخطيط، نفس المرجع، ص 9 و12.

٤. المجلة الجزائرية للدراسات السياسية، رزايقية حنان، دور مراكز الفكر في صنع السياسة الخارجية الأمريكية: الحرب على العراق نموذجا، صادرة عن المدرسة الوطنية العليا للعلوم السياسية، المجلد الرابع، العدد الأول، ص268.

٥. بلخير سلمى وشرفي محمود، المرجع السابق، ص218.

٦. مجلة جيل العلوم الإنسانية والاجتماعية، البرق لطيفة عمر، دور المراكز البحثية في إثراء المعرفة والبحث العلمي: دراسة ميدانية على عينة من أعضاء هيئة التدريس بكلية الآداب جامعة سرت، صادرة عن مركز جيل البحث العلمي، العام السابع، العدد 67، سبتمبر 2020، ص54.

٧. المجلة السياسية والدولية، فخري عبد اللطيف إرواء، دور مراكز الأبحاث والفكر في صنع القرار السياسي ورسم السياسات العامة في العراق، صادرة عن كلية العلوم السياسية جامعة المستنصرية، العراق، ص27.

٨. البرق لطيفة عمر، مرجع سابق، ص55.

٩. المجلة الجزائرية للدراسات السياسية، بورياح سلمى، مراكز الأبحاث وآليات تأثيرها على صنع السياسات العامة، صادرة عن المدرسة الوطنية العليا للعلوم السياسية، المجلد الثالث، العدد الثاني، ص133.

١٠. البرق لطيفة عمر، مرجع سابق، ص56.

١١. سلمى بورياح، المرجع السابق، ص136.

١٢. تم تأسيسه في الجزائر سنة 1984 بموجب المرسوم رقم 84-398، المؤرخ في 24 ديسمبر 1984، الصادر بالجريدة الرسمية عدد 71، المؤرخة في 30/12/1984، وتم تنظيمه إداريا ووظيفيا في الجزائر بموجب المرسوم الرئاسي رقم 93–39 المؤرخ في 26 جانفي 1993، الصادر بالجريدة الرسمية عدد 6، المؤرخة في 31/01/1993.

١٣. أنظر نص المادة 2 و4 من المرسوم الرئاسي رقم 93–39 المؤرخ في 26 جانفي 1993، نفس المرجع.

١٤. مجلة دفاتر السياسة والقانون، الخزندار سامي والأسعد طارق، دور مراكز الفكر والدراسات في البحث العلمي وصنع السياسات العامة، صادرة عن جامعة ورقلة، العدد السادس، جانفي 2012، ص19.

١٥. مركز الإمارات للدراسات والبحوث الاستراتيجية، تقييم مراكز الدراسات والبحوث العربية والدولية 2018-2019، ص7.

١٦. السيقلي محمود محمد، دور مراكز الفكر والبحث في صنع القرار: واقع مراكز الفكر العربية، مقال منشور سنة 2019 بموقع العلوم القانونية الإلكتروني: www.marocdroit.com ، ص11، تاريخ الاطلاع على الموقع 02/11/2021/20:00م.

١٧. مجلة الفكر، ساعد رشيد، تأثير مراكز البحث والتفكير (Think Tank ) على توجهات التفكير الإستراتيجي الأمريكي اتجاه الصين، صادرة عن جامعة بسكرة – الجزائر، العدد 13، فيفري 2016، ص389.

١٨. محمود محمد السيقلي، مرجع سابق، ص12.

١٩. رجب علاء ابراهيم، دور المراكز البحثية الأمريكية في عملية صنع القرار السياسي: دراسة حالة مؤسسة “راند” الأمريكية، دراسة منشورة بالموقع الإلكتروني للمركز العربي للبحوث والدراسات:  http://www.acrseg.org/40792، تاريخ نشر الدراسة: الجمعة 22 جويلية 2018/04:34ص، تاريخ الاطلاع على الموقع 11 نوفمبر 2021/15:43م.

٢٠. السيقلي محمود محمد، المرجع السابق، ص12.

21. Alice Ekman, Les Think Tanks Chinois : ambitions et contradictions, Institut Français des Relations Internationales, Politique étrangère, 2017, p 146.

٢٢. السيقلي محمود محمد، المرجع السابق، ص12.

٢٣. رزايقية حنان، المرجع السابق، ص273 وما بعدها.

٢٤. السيقلي محمود محمد، مرجع سابق، ص13.

25. Stephen BOUCHER, L’Europe et ses Think Tanks: un potentiel inaccompli, une analyse des Think Tanks spécialistes de l’Europe au sein de l’Union Européenne élargie, octobre 2004, page 4, 7 et 10, Etudes et recherches n° 35, Etude publiée sur le site http://www.notre-europe.asso.fr

٢٦. الخزندار سامي والأسعد طارق، المرجع السابق، ص17.

٢٧. البرق لطيفة عمر، المرجع السابق، ص 54 و55.

٢٨. فخري عبد اللطيف إرواء، المرجع السابق، ص37.

گۆڤاری ئایندەناسی ژمارەی چواردەیەم (14)، ئەیلول 2022