نووسەر: سەید حسێن میر خەلیلی/ ماستەر لە زانستە سیاسییەکان – زانکۆی “باقرالعلوم”

وەرگێڕان: عەبدوڵا ڕەسووڵی

 سەرچاوە: وەرزنامەی زانستی – پسپۆڕیی “فرهنگ پژوهش”، ژمارە 24، زستانی 1394، تایبەت بە زانستە سیاسییەكان

پوختە

لێكۆڵینەوەی ئایندەیی (آیندەپژوهی) و زانستی سیاسیەت دوو پانتایی خوێندنەوەن كە كارلێكی بنەماییان پێكەوە هەیە. بۆ شیكارییكردنی كارلێكی نێوان ئەم دوو زانستە و ڕوونكردنەوەی بەكارهێنانی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی لە خوێندنەوە سیاسییەكاندا، دەبێت سەرەتا پەپوەندیی نێوان ئەم دوو زانستە پێكەوە تاووتوێ بكەین. زانستی سیاسەت سەرقاڵی شیكاری و تاووتوێكردنی لایەنی سیاسیی دیاردە كۆمەڵایەتییەكانە. لەسەر بنەمای ئەوەی لە زانستی سیاسەتدا باوە: شیكاریی سیاسی یارمەتیی مرۆڤ دەدات بۆ ئەوەی جیهانێك كە لەودا دەژیەت باشتر بناسێت و لەنێو لقە جۆراوجۆرەكانی بەردەمی باشترینیان هەڵبژێرێت و لە دواییدا بتوانێت كاریگەریی زۆرتری لەسەر گۆڕانكارییە بچووك و گەورەكان هەبێت كە هەریەكیان بەشێكی جیانەكراوەی ژیانن. ئەگەر ئایندە بە پێكهاتوو لە كارلێكی چوار توخمی ڕووداو، ڕەوتەكان، وێنەكان و هەنگاوەكان بزانین، خوێندنەوە و لێكدانەوەی ئاسۆكانی ئایندە و دەستەبەركردنی وێنەیەكی ڕوون و شیاو لەم بارەیەوە پەیوەندیی بە ناسینی گۆڕانكارییەكان و چۆنیەتیی ڕووبەڕووبوونەوەیانەوە هەیە. پێشكەشكردنی چوارچێوەیەكی ڕێكوپێك و دەستڕاگەیشتن بە تێگەیشتنێكی سیستماتیك لە وەڵامە ڕێتێچووەكان بۆ ئەم گۆڕانكارییانە، پێویستی بە ئامراز، ستراتیژی و هەنگاو هەیە. لێكۆڵینەوەی ئایندەیی وەك زانستێك یەكێك لەو ئامرازانەیە كە لە بەدیهێنان و دروستكردنی ئەم بابەتەدا یارمەتیی ئێمە دەدات. لێكۆڵینەوەی ئایندەیی بە نیگایەكی وشیارانە، ورد و بە كەڵكوەرگرتن لە میتۆد و تەكنیكەكانی، سەرقاڵی پێشكەشكردنی ڕێگەچارە لە بارەی ڕووبەڕووبوونەوە و بەڕێوەبردنی گۆڕانكارییەكان و دروستكردنی ئاسۆیەكی گشتیگر و پراكتیكی لە بارەی ئایندەی زانستی سیاسییە. بۆیە ناسینی گۆڕانكاری لە پانتایی خوێندنەوە سیاسییەكان، لە ئاست بڕیاردان، پلاندان و بەرنامەدانانی ورد؛ یارمەتیی بڕیاردەران و سیاسەتمەداران دەدات و ئەوان لە ڕووبەڕووبوونەوەی چالاكانەتری قەیرانەكانی بەردەمیان ئاگادار دەكاتەوە. جیا لەمەش، میتۆدەكانی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی دەتوانێت ببێتە هۆی پەرەسەندنی خوێندنەوە سیاسییەكان و ئەم بابەتە تەنها لە ڕێگای ناسینی لایەنەكانی بەكارهێنانی میتۆدی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی لە خوێندنەوە سیاسییەكان دەلوێت. لەم وتارەدا هەوڵ دەدرێت بوارەكانی بەكارهێنانی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی لە زانستی سیاسەت تاووتوێ بكرێت.

 وشە كلیلییەكان: لێكۆڵینەوەی ئایندەیی، زانستی سیاسەت، ڕەوت، وێناكردن (تصویر پردازی)

 پێشەكی

 لێكۆڵینەوەی ئایندەیی و زانستی سیاسەت دوو پانتایی خوێندنەوەن كە كارلێكی بنەماییان پێكەوە هەیە. لە لایەكەوە لێكۆڵینەوەی ئایندەیی وەك بوارێكی نێوپسپۆڕی (Interdisciplinary)، دەستڕاگەیشتن و ناسینی ڕووداو، ڕەوت و ماكرۆ؛ ڕەوتەكانی كاریگەر لە پانتاییەكانی بیچمگرتنی گۆڕانكارییە سیاسییەكانی ئایندە و لە دواییدا دەستڕاگەیشتن بە وێنەی ئایندە بۆ ئێمە دەڕەخسێنێت و دەستەبەر دەكات (حسینی مقدم، 1389، ص1)، بە واتایەكی دیكە: دەتوانین لێكۆڵینەوەی ئایندەیی بە نێوپسپۆڕییەك بزانین، لەبەر ئەوەی بارودۆخی ئاڵۆز لە ئاستی جیهانی پێشان دەدەن و لە بوارەكانی ناوەرۆك یان جوگرافیاییەوە جیایان دەكەنەوە. لەم ڕوانگەیەوە دەتوانین بڵێین خوێندنەوەی ئایندە بە نۆرمێك دێتە ئەژمار، بەم مانایە كە لە ڕوانین بۆ ئایندە خاوەنی بارێكی بەهایین (حاجیانی، 1391، ص44). لە لایەكی دیكەوە لە كۆمەڵگەی زانستیی جیهان، زانستی سیاسەت لەو زانستانەیە كە ئەكتەرەكانی ڕۆڵێكی گرنگیان لە ناسینی ڕێبازەكان، بڕیاردان و جووڵە بۆ گەیشتن بە ئایندەی شیاوی وڵاتان هەیە. دەستڕاگەیشتن بە ئایندەیەكی شیاو، یەكێك لە بنەماییترین ئایدیالەكانی زانایانی زانستی سیاسەتە. ئاڕاستەكردنی كۆمەڵگا لە بارودۆخی هەنووكەییەوە بۆ دۆخێكی شیاو، یەكێك لە گرنگترین سەرقاڵییەكانی توێژەرانی بواری سیاسی و سیاسەتدانەران بووە. بۆیە تاووتوێكردنی پەیوەندیی نێوان توێژینەوە لەمەڕ ئایندە لەگەڵ زانستە سیاسییەكان و زانستی سیاسەت بۆ ئێمە زۆر گرنگە.

 لەم توێژینەوەدا میتۆدی شیكاریی ئێمە؛ تاووتوێكردنی پەیوەندیی زانستەكان پێكەوەیە، بە شێوەیەك كە پەیوەندیی نێوان لێكۆڵینەوەی ئایندەیی و زانستە سیاسییەكان تاووتوێ بكەین كە ئایا پەیوەندیی ئەوان بە شێوەیەكی دژبەیەک و ناکۆكییە (تباین)، یان بە شێوەی كارلێكییە (تعامل)؟ بێگومان پەیوەندیی ئەم دووە دژبەیەك نییە، لە پەیوەندیی كارلێكیش، هەر چەندە كارلێكی دوولایەنەیە، بەڵام ئێمە لەم توێژینەوەدا ئاماژە بە كارلێك و كاریگەری و بەكارهێنانی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی لەسەر زانستە سیاسییەكان دەكەین و مەبەستمان پێچەوانەی نییە. بۆیە ئەمڕۆ لێكۆڵینەوەی ئایندەیی و زانستە سیاسییەكان دوو بواری خوێندنەوەی گرنگی پانتایی زانستی و ئاكادێمیكن و لە بواری بابەتی و بەكارهێنانەوە كارلێكی بنەماییان پێكەوە هەیە. گرنگترین و سەرەكیترین پانتایی كارلێكی ئەم دوو پانتاییە، خوێندنەوەی بواری بەكارهێنانی میتۆدەكانی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی لە زانستە سیاسییەكانە.

چەمكناسی

1. 1. چەمكناسیی خوێندنەوەی ئایندە

 لێكۆڵینەوەی ئایندەیی[1]، ئایندەناسی[2]، ئایندەنووسی[3]، پێشبینی[4] و چەمكەكانی هاوشێوەی ئەم چەمكانە؛ ئەو زاراوە و وشانەن كە كەم و زۆر لە نووسراو و ئاڕاستە زانستی و توێژینەوەكاندا دەبینرێن. لە ڕاستیدا ئەمڕۆ لقەزانستییە نوێیەكان كە ئامانجیان خوێندنەوەی ڕێكوپێكی ئایندەیە، ناسراو بە لێكۆڵینەوەی ئایندەیی، ئایندەبینی یان توێژینەوەكانی بەستراوە بە ئایندەن و بە شارەزایان و توێژەرانی دەڵێن ئایندەناس[5] (اسلاوتر، 1384، ص20(.

 ئەمڕۆ ناوەند، ڕێكخراو و ئایندەناسانی زۆر هەن كە هەریەكێكیان پێناسەی سەربەخۆیان لە بارەی خۆیان پێشكەش كردووە، كە یەكێك لە هۆكارەكانی بوونی ئاڕاستەی جۆراوجۆری ئەم بوارەیە. بەڵام لە پێناسە پێشكەشكراوەكاندا خاڵ و لایەنی هاوشێوە هەیە، كە هەوڵ دەدرێت ئەم خاڵانە بەرجەستە بكرێن و لە ئایندەدا پێناسەیەكی گشتگیر لە بارەی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی دەستەبەر بكرێت. لێكۆڵینەوەی ئایندەیی لە زماندا دەربڕی لێكۆڵینەوەی ئایندەییانەی خوێندنەوەكانی پەیوەندیدار بە ئایندەیە. هەر چەندە زۆر كەس ئەم وشە بە هاوتای وشەگەلێك وەك بیركردنەوە لە ئایندە (آیندە اندیشی)، نووسینەوەی ئایندە (آیندە نگاری) و تەنانەت ئایندەناسی (آیندە شناسی) دەزانن.

لە پەیوەندی لەگەڵ زاراوەی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی، لەو پێناسە جۆراوجۆرانەی كە هێنراون؛ هەریەكیان لە گۆشەنیگایەكی تایبەتەوە سەیریان كردووە. وێندیل بێل وەك یەكێك لە پێشڕەوانی بواری لێكۆڵینەوەی ئایندەیی پێناسە و وەسفكردنی باشی لە بارەی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی هێناوەتەوە. ئەو لەو باوەڕەدایە لێكۆڵینەوەی ئایندەیی پانتاییەكی نوێی توێژینەوەی لە حاڵی گەشەكردندایە، كە هەڵگری بیری سیستماتیك و ڕوون لە بارەی ئایندە بەدیلەكانە. ئەو لە پێناسەیەك لە بارەی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی دەڵێت: “تاووتوێكردنی ڕوانگە و خوێندنەوەی سیستمەكانی ئایندە بەدیلەكانە بە مەبەستی یارمەتیدانی خەڵك لە هەڵبژاردن و ئافراندنی شیاوترین ئایندە. ئایندەناسەكان تێكەڵاوێكی جۆراوجۆر لە زانستی ڕابردوو، زانستی ئێستا، خەیاڵ، خواست و پێویستییەكان بۆ دەستڕاگەیشتن بەم ئامانجە بەكار دێنن. جیا لەم ئایندەناسەكان، هەوڵ دەدەن دەرئەنجامە پێشبینینەكراوەكان، نەخوازراو و دەستنیشانكراوی چالاكییە كۆمەڵایەتییەكان كەشف بكەن (Bell, 2003, p2). ئەم پانتاییە لەسەر بنەمای ئاسۆگەلێكی تایبەت و گریمانەگەلێك بنیات نراوە كە كەڵك لە تیۆری، میتۆد و بەهاگەلێكی تایبەت وەردەگرێت. بیل پێناسەیەكی كۆمەڵناسانەی لە بارەی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی پێشكەش كردووە: خوێندنەوەی ئایندە، بەشێك لە ئۆمانیزم[6] یان مرۆگەرایی مۆدێرنە، كە هەم فەلسەفییە و هەمیش زانستی و ناوەرۆكی سیكۆلارە. ئایندەناسەكان، واتە چالاكانی بواری لێكۆڵینەوەی ئایندەیی، هەوڵ دەدەن ڕەمزەكانی ئایندە بكەنەوە، میتۆدەكانی خۆیان شەفاف بكەن، سیستماتیك و ئاوەزمەندانە كار بكەن و ئەنجامی خوێندنەوەكانیان لەسەر بنەمای بینراوە ئەزموونییەكانی واقعیەت بنیات بنێن .(Bell, 2003, p3)

 بە هەمان شێوە كە لە پێناسەی پێشكەشكراو لە بارەی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی دەبینرێت، یەكێك لە دڵەڕاوكێ بنەماییەكانی بیرمەندانی ئەم بوارە سەرنجدان بە ئایندە و ڕووداوەكانی دەوروبەری ئەوە. ناسین و كەشفكردنی ئایندە، سیمای هاوبەشی زۆربەی پێناسەكانە. ئەوەی ئێمە لە بارەی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی و لە پەیوەندی لەگەڵ ئایندە دەیبیستین، هەموو لە بارەی سێ جۆر ئایندەیە؛ ئایندەی لواو (ممكن): هەر شتێك كە ڕەنگە لە ئایندەدا ڕوو بدات، ئایندەی ڕێتێچوو (محتمل): هەر ئایندەیەكی لواو كە بە ئەگەری زۆر لە ئایندەدا ڕوو دەدەن و ئایندەی شیاو (مطلوب): هەر ئایندەیەكی ڕێتێچوو كە شیاو و  لەسەرتر بێت (محمودی و عباسی، 1384، ص3)، لەم ڕووەوەیە كە بابەتی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی بە هەڵگری سێ جۆری ئایندە دەزانن، لەبەر ئەوەی تاووتوێكردن و هەوڵدان لە ئاڕاستەی گەیشتن بە ئایندە بەدیل و جێگرەوەكان و نەك تەنیا یەك ئایندە؛ یەكێك لە ئامانجەكانی خوێندنەوەی ئایندەیە.

2 . چەمكناسیی زانستی سیاسەت

 لەو چەمك و بابەتە گشتییانەی دیكە كە دەبێت لەم بەشەدا باسی بكەین بۆ ئەوەی هاوزمانییەك لە باسی بەكارهێنانی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی لە زانستە سیاسییەكان دەستەبەر ببێت، باسكردن لە زانستی سیاسەتە. بەو شێوەی كە لە پێناسە باوەكان لە كتێبەكانی زانستی سیاسەتدا هاتووە، زانستی سیاسەت بەشێك لە زانستە كۆمەڵایەتییەكانە كە پەیوەندیی بە خوێندنەوەی دەوڵەت، حكومەت و سیاسەتەوە هەیە. ئەرستۆ ئەم زانستە وەك خوێندنەوەی حكومەت پێناسە دەكات. ئەم زانستە سەروكاریی زۆری لەگەڵ سیاسەت لە پانتایی تیۆر و لە گۆڕەپانی پراكتیك، شیكاری سیستمە سیاسییەكان و ڕەفتاری سیاسی هەیە. بیرمەندانی سیاسی خۆیان دەرگیر لە ناسینی پەیوەندیی بنەمایی لەنێوان بارودۆخ و گۆڕانكاریی سیاسی دەبینن و لە ڕێگەی ئەم كارەوە هەوڵ بۆ ناسینی پرەنسیپی بنەمایی بۆ ڕێكوپێككردنی زانستی سیاسەت و پێشبینیی كارە سیاسییەكان لە شوێنە جیاكانی دونیادا دەدەن. هەروەها پێویستە ئاماژە بەوە بدەین كە زانستی سیاسەت تێكەڵبوونێكی لەگەڵ لقەكانی دیكەدا هەیە، بەتایبەت ئابووری، ماف، دەروونناسی، مێژوو، ئەنتروپۆلۆژیا، یاسای كارگێڕی، سیاسەتی گشتی، سیاسەتی نەتەوەیی، پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، سیاسەتی بەراوردكاری، كۆمەڵناسی، دامەزراوە سیاسییەكان و تیۆرییە سیاسییەكان. هەر چەندە سەدەی نۆزدەیەم بە سەردەمی داڕشتنی هەموو لقەزانستییە كۆمەڵایەتییەكان دەزانن، بەڵام زانستی سیاسەت ڕیشەگەلێكی لە سەردەمی كۆندا هەیە، لە ڕاستیدا ئەم زانستە نزیكەی 2500 ساڵ پێش لە ڕێگەی كارەكانی ئەفلاتوون و ئەرستۆوە ڕێك خرا (ملكی فر، 1386، لل20،30(.

 بۆ وشەی سیاسەت مانای زۆر و جیاواز لەلایەن بیرمەندانەوە بەكار هێنراوە، بەڵام دەتوانین گرنگترین مانایەك كە بە شێوەی پۆلێنكردن پێشكەش كراوە؛ بەم شێوە باس بكەین:

2.1. سیاسەت بە مانای “زانستی دەسەڵات“

ژمارەیەك لە بیرمەندانی خۆرئاوایی وەك فرانكێل، ماكیاڤێل، فرانكلین لووان بومرور، نیچە و…؛ زانستی سیاسییان بە “زانستی دەسەڵات” زانیوە. هەر چەندە ئەم پێناسە لانی كەم لە پراكتیك لە سەرەتای پێكهێنانی حكومەتەكان لە كۆمەڵگای مرۆیی هەبووە، بەڵام داڕشتنی كلاسیكی ئەم پێناسەیە دەگەڕێتەوە بۆ پێناسەی “موریس دوورژە” (دوورژە، 1381، لل18-17).

2.2. سیاسەت بە مانای “زانستی دەوڵەت“

 ژمارەیەكی دیكە لە بیرمەندانی خۆرئاوایی تیۆری سەرەوەیان دەستكاری كردووە و ڕایانگەیاندووە سیاسەت واتە “زانستی دەوڵەت” و مەبەست زانستێكە كە تاووتوێ و خوێندنەوە بۆ ڕەفتاری دەوڵەت دەكات. ڕافائیلی بیرمەندی بەناوبانگ لەو باوەڕەدایە: “ئەوەی پەیوەندیی بە دەوڵەتەوە هەیە بابەتێكی سیاسییە” و بلۆنشلی بیرمەندی بەناوبانگی دیكەش دەڵێت: “زانستی سیاسەت بە مانای دروستی وشە، زانستێكە كە تاووتوێی دەوڵەت دەكات” (وینسنت، 1371، ل20).

پێویستیی بەكارهێنانی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی لە زانستی سیاسەت

لێكۆڵینەوەی ئایندەیی شێوازێكی تایبەت لە باسكردنی ئایندەیە و ئاماژە بە پارامێترگەلێك وەك بەردەوامیی ڕەوتە مێژووییەكان، ئەگەری ئامادەیی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئایندە، چاودێریكردنی گۆڕانكارییە لواو و ڕێتیچووەكان دەدات. ئەمڕۆژە گرنگی و پێویستیی “لێكۆڵینەوەی ئایندەیی” بۆ كەسێك شاراوە نییە، لەبەر ئەوەی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی گۆڕانكارییە ئابووری و كۆمەڵایەتییەكان، سیستمی زانستی و تەكنۆلۆژیا، دەبێ لە ڕێگەی گونجاندنی تەكنۆلۆژیای ئارایی یان دروستكردن و و بەكارهێنانی تەكنۆلۆژیا نوێیەكان؛ توانایی وەڵامدانەوە و گۆڕانكارییان هەبێت. بەهای لێكۆڵینەوەی ئایندەیی لەوەدایە كە دەرفەتێكی پێكهاتووی پەیدا كردووە بۆ سەیركردنی ئایندە و تاووتوێكردنی ڕۆڵی زانست و تەكنۆلۆژیا لە ئایندەدا دەستەبەر دەكات و بەم شێوە بەستێنی شیاو بۆ دانانی سیاسەتی زانست و تەكنۆلۆژیا بۆ وڵاتان دەستەبەر دەكات. ڕوون و ئاشكرایە تاووتوێكردن و باسكردن لە بارەی زەروورەتی ئایندەناسی بە شێوەی ئۆتۆماتیكی وەك دەروازەی زەروورەتی بەكارهێنانی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی لە زانستی سیاسەت گرنگ و ڕێگەخۆشكەر دەبێت. ئەگەر بمانەوێت بەڵگەكانی زەروورەتی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی لە چەند حاڵەتدا باس بكەین، دەتوانین ئاماژە بەم خاڵانەی خوارەوە بدەین:

1. پلان و جێبەجێكردنی هەر جۆرە چالاكییەک لە ئاڕاستەی بەرزكردنەوەی ئاستی سیستم و دامەزراوەكان، بەبێ خوێندنەوەی ئایندە چالاكیی خۆی لەدەست دەدات.
2. شیكارینەكردنی ڕووداوەكانی ئایندە، چ لە جۆری هەڕەشە و چ لە جۆری دەرفەت، ڕەنگە بۆ ڕێكخراوەكان و سیستم مەترسیدار بێت. ڕوونە هەندێ لەم زەروورەتانە دەتوانێت پێشاندەری پەیوەندیی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی و زانستی سیاسەت بێت، هەروەها ئەم باسە ناسین و چاودێریكردنی گۆڕانكارییەكانە كە لە بواری لێكۆڵینەوەی ئایندەیی وەك ستوونێكی بنەماییە لە زانستی سیاسەت، بە شێوەی گشتییش زۆر گرنگ و زەروورییە.
3. پێشكەوتنی زانست و تەكنۆلۆژیا، گەشەكردنی بەردەوامی دانیشتووان و چاوەڕوانیی كۆمەڵگا لە سیستم؛ پلاندانەر و سیاسەتدانەر ناچار دەكات كەڵك لە تەكنیك و میتۆدەكانی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی وەربگرێت.
4. گۆڕانكاری لە هەموو بوارەكانی كۆمەڵگا، چ لە ئابووری، سیاسی، كۆمەڵایەتی و كولتووری لە سەردەمی ئێستادا؛ پلاندانەر ناچار بە ناسین و تاقیكردنەوەی بگۆڕگەلێك دەكات كە دەبێتە هۆی كاریگەریدانان لەسەر سیستم و وردەسیستمەكان (طبیبی، 1374، صص42-43).

 بە باسكردن لە بارەی پێویستیی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی، دەتوانن ئاماژە بە بوارگەلێك بە مەبەستی بەكارهێنانی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی و تەكنیك و میتۆدەكانی ئەو لە زانستی سیاسەت بدەین. لە بنەمادا بۆچی دەبێت بەدووی بەكارهێنانی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی لە زانستی سیاسەت بین، بەستراوەتەوە بە بابەتی جۆراوجۆرەوە كە ئەگەر بمانەوێت بە ڕیزبەندیی باسیان بكەین دەتوانین ئاماژە بە بابەتەكانی خوارەوە بدەین:

• لێكۆڵینەوەی ئایندەیی، ئامرازی سیاسەتدانەرانە، وێناكردنی ئایندەی لواو و ڕێتێچوو؛ چرای بەردەم پڕۆسەی سیاسەتدانان بۆ بەدیهێنانی ئایندەیەكی وەهایە. لێكۆڵینەوەی ئایندەیی یارمەتیی سیاسەتمەداران دەدات بۆ ئەوەی بتوانن ئایندەیەكی لواو و ڕێتێچوو بۆ ڕێكخراو و كۆمەڵگا وێنا بكەن.
• لێكۆڵینەوەی ئایندەیی لە بابەتەكانی پەیوەندیدار بە ئاسایشی نەتەوەیی، ڕۆڵێكی بنەمایی هەیە: بە شاراوە هێشتنەوەی بەشگەلێك لە وێنەی ئایندەی لواو و ڕێتێچوو دەتوانێت چەكێكی نەرم بۆ كەوتنە پێشەوە لە ڕكابەرەكان بێتە ئەژمار.
• لێكۆڵینەوەی ئایندەیی، ڕێگەی پێشگرتن لە غافڵگیربوونە: لێكۆڵینەوەی ئایندەیی فێرمان دەكات چلۆن ڕووبەڕووی ئایندەی ئاڵۆز و شاراوە بینەوە بۆ ئەوەی كەمترین زیان بكەین و زۆرترین قازانج دەستەبەر بكەین. لێكۆڵینەوەی ئایندەیی ڕێگە لە غافڵگیربوون دەگرێت.
• لێكۆڵینەوەی ئایندەیی، بەهێزكەری كولتووری هیوایە: یەكێك لە پرەنسیپەكانی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی ئەمەیە كە ئایندە مسۆگەر نییە و ویستی مرۆڤ كاریگەریی لەسەر ڕوودانی هەیە.
• لێكۆڵینەوەی ئایندەیی دەبێتە هۆی ڕوودانی یەكێتیی كارامەیی نەتەوەیی. میتۆدەكانی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی لەسەر بنەمای وەرگرتنی بۆچوونی شارەزایان و كەمكردنەوەی پاشەكشە لەنێوان ئەم بۆچوونانەدایە. خودی ئەم بابەتە دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی یەكێتیی ڕێژەیی لەنێوان شارەزایاندا. ئەم یەكێتییەش لە ئاستی خۆی، یەكێك لە دەروازەكانی بەدیهاتنی ئایندەی لواو و ڕێتێچوو دەستەبەر دەكات.
• لێكۆڵینەوەی ئایندەیی زەینی سیاسەتدانەران لە حاڵەتی دۆگم بۆ بابەتی دانانی سیاسەت دەردێنێت: لەبەر ئەوەی پێویستە بە شێوەی خولی (بۆ نموونە خولێكی پێنج ساڵە) وێنەی ئایندەی لواو و ڕێتێچوو چاوی پێدا بخشێنرێتەوە، لەبەر ئەوەی تێپەڕبوونی كات بە شێوەی سروشتی پێشانی دەدات كە لە چ بوارگەلێك گومانە سەرەتاییەكان نادروست بوون. ڕەخنە و تاووتوێكردنی ئەم وێنە (بە شێوەی خولی)، زەینی هێزە سیاسەتدانەرەكان لە ئەگەری دۆگمبوون ڕزگار دەكات كە سەرچاوەی لە باوەڕ بە وێنە سەرەتاییەكان وەرگرتووە (پدرام و جلالی وند، 1390، جلد اول، صص5-4).

بوارەكانی بەكارهێنانی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی لە زانستی سیاسەت

زانستی سەروپسپۆڕیی (فرارشتەای) لێكۆڵینەوەی ئایندەیی بەگشتی لە وێناكردنی ڕەوتەكان بۆ ئایندەیەكی شیاو لە بواری زانستە مرۆییەكان و بە شێوەی تایبەت لە زانستە سیاسییەكان، یارمەتییەكی زۆری شارەزایان دەدات. گرنگیی پێگەی زانستە مرۆییەكان وەك زانست و تەكنۆلۆژیاگەلێك كە لە خودی خۆیدا جۆرێك تەكنۆلۆژیای نەرمن، لە بەڵگەنامەی دیدگای بیست ساڵەی (سند چشم انداز بیست ساله) كۆماری ئیسلامی ئێران، لەو بابەتانەیە كە جیا لە زانایانی بەشە جیاوازەكانی زانستە مرۆییەكان، سەرنجی ئایندەناسەكانیش لە دوو بواری فێربوون و توێژینەوە ڕاكێشاوە.

 لەم ڕووەوەیە كە زانایان بواری لێكۆڵینەوەی ئایندەییان ئەوەندە بە بەرفراوان زانیوە كە لە بوارە جیاوازە زانستییەكان (تەكنەلۆژیا، كولتووری، كۆمەڵایەتی، ئابووری، سیاسی و تەنانەت ئایینی) بەكار دەهێنرێت و كاریگەریی داناوە. زانستی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی پەیوەندیی پتەو و نەپساوی لەگەڵ زانستە كۆمەڵایەتییەكان، زانستی سیاسی، كۆمەڵناسی، بیركاری، لێكۆڵینەوە لە بواری جێبەجێكردن، كۆمپیوتەر و هاوشێوەسازی، ئامار و ئەگەرەكان و زۆربەی بوارەكانی دیكە هەیە. بۆیە بەدروستی دەتوانین یەكێك لە تایبەتمەندییە سەرەكییەكانی بواری مۆدێرنی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی؛ سەرنجپێدانی زۆر بە پرسە مرۆییەكان، كۆمەڵایەتی، ڕێكخراوەیی، كولتووری، تەندروستی، ژینگەیی، جنتیكی، دیمۆگرافیا و… بزانین. هەر چەندە لەپاڵ ئەوەدا تایبەتمەندیگەلێكی دیكە وەك تێكچنراوی[7] و كاریگەریی زانستە جیاوازەكان لەو، پشتبەستن بە زانست و تەكنۆلۆژیا، سەرنجدانی جددی بە نەسەلماوی، هەوڵدان لە پێشكەشكردنی سەرباشقەكان، مۆدێل و سێناریۆكانی ئایندە و…؛ ئاماژە پێ بدەین (قربانی، 1391، ل35).

 ئەم توێژینەوەیە بەدووی بەكارهێنانی لێكۆڵینەوەی ئایندەییە لە خوێندنەوە سیاسییەكان بە مانای گشتییە، ئەوە لێكۆڵینەوانەی كە هەڵگری هەموو بوارەكانی ئەم زانستە بێت. ئەمڕۆ ئەو دابەشكردنانەی كە لەم زانستە لە ئەنجوومەنە ئاكادێمیكەكان ڕووی داوە؛ لەسەر بنەمای ئێنتماگەلی جیاوازە، بە دەربڕینێك زانستی سیاسی بە مانای گشتی خۆی هەڵگری ئێنتماگەلێكە كە هەریەك لە بوارەكانی خوێندنەوە تایبەتەكانیان لەبەرچاوە، بۆ نموونە خوێندنەوەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان كە چڕ بووەتەوە سەر باسی پەیوەندیی نێوان وڵاتان و كارلێكی ئەوان، خوێندنەوەی سیاسەتی دەرەوە، هەروەها خوێندنەوەی هزری سیاسی، خوێندنەوەی كۆمەڵناسیی سیاسی و…؛ كە هەریەك لەمانە لە پانتایی خۆیاندا باسی پسپۆڕییان هەیە. لەم توێژینەوەدا ئێمە بەدووی ناسینی بەكارهێنانی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی لە زانستی سیاسی بە مانای گشتین. ئەوەی لێرەدا بۆ ئێمە گرنگە، ئەمەیە كە پرسی بنەمایی بۆ دەستپێكردنی پرۆسەی توێژینەوەی سیاسی پرسی بینینی ئایندەیە. سەرنجدان بە ئاسۆكانی بەردەم و وردبوونەوە لە بارەی چەندایەتی و چۆنایەتیی بارودۆخەكان، دەبێتە هۆی ئەوەی پڕۆسەی توێژینەوەی سیاسەت بە وردبینییەكی زۆرترەوە بەدواداچوونی بۆ بكرێت و سیاسەتدانەران بتوانن بژاردەی زۆرتریان لەبەرچاو بێت و ئەوان هەڵبژێرن. بۆیە لێرەدا بینینی ئایندە یەكێك لە ئامرازە سەرەكی و بنەماییەكانی سیاسەتدانەرانە، لەبەر ئەوەی كە بڕیار و هەنگاوەكان لەسەر بنەمای بارودۆخی ئایندە لەلایەن ئەوانەوە دەگیرێتە بەر (حاجیانی، 1391، ل95).

 دەتوانین بەكارهێنانی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی لە زانستە جیاوازەكان بەگشتی و لە زانستی سیاسەت بە شێوەی تایبەت لەسەر بنەمای ناوەرۆكی تێكەڵاویی[8]خوێندنەوەی ئایندەدا باس بكەین. ناوەرۆكی تێكەڵاو، چاودێرە بەسەر دوو پارامێتری جیاوازی وەسفی و ڕاسپاردەیی. بۆیە ئەم بەكارهێنانە لە دوو جۆری وەسفی و ڕاسپاردەییە:

1. بەكارهێنانی وەسفی

 لە پانتایی وەسفكردن، ئایندەناس وەك لێكۆڵەرانی دیكە لە هەموو بەشەكانی زانستە نوێیەكان بە پشتبەستن بە بارودۆخی سەرەتایی كاتی ئێستا و بارودۆخی سنوور و ئاستی پەیوەندیدار بە ژینگە و بە پشتبەستن بە تیۆرگەلێك كە لە پانتایی چالاكیی خۆیدا لەبەر دەستیدایە و یان دایدەهێنێت، سەرەتا وێنای ئایندە لواوەكانی لە حاڵی ڕوودان دەكات و دوای ئەو لەنێو ئەم ئایندە لواوانەی لە حاڵی ڕوودانە، لواوترینی ئەوان بە كەڵكوەرگرتن لە میتۆدەكانی چەندایەتی و چۆنایەتی دەستنیشان دەكات. لێكۆڵینەوەی ئایندەیی بە تاووتوێكردنی ڕێسا و چاودێریكردنی گۆڕانكارییەكان و بە پێشكەشكردنی ڕێگاچارەی بەڕێوەبردن، لە بڕیارداندا یارمەتیی سیاسەتمەداران دەدات. لەبەر ئەوەی وەسفكردن و بنیاتنانی ئایندەی شیاویگونجاو لەگەڵ تواناكان و پێگەی گونجاوی كەسەكان، ڕێكخراو و كۆمەڵگاكان، یەكێك لە تواناییەكانی خوێندنەوەی ئایندەیە.

2. بەكارهێنانی ڕاسپاردەیی (تجویزی)

دوایی لە پانتایی ڕاسپاردندا، زانای ئایندەناس هەوڵ دەدات بە سەرنجدان بە ڕێتێچووترین ڕووداو و ڕەوتەكان كە ناسیویەتی، بارودۆخ و ڕێگاچارەگەلێك بۆ بەدیهێنانی شیاوترینیان پێشنیار بكات. لەم حاڵەتەدا، مەسەلەگەلێك كە لەلایەن زانای ئایندەناسەكانەوە پێشنیار دەكرێن، لایەنی وەسفكردنیان نابێت، بەڵكوو لە چوارچێوەی ڕاسپاردەگەلێك كە پەیوەندیی نێوان ئامانجەكان و ئامرازەكان باس دەكەن؛ بەدەر دەكەون (پاپا، 1384، لل11-12).

 بە سەرنجدان بە ڕوونبوونەوەی ناوەرۆكی ئەم بەكارهێنانە كە یان لە ڕەگەزی وێناییە یان ڕاسپاردەیی، دەتوانین لە چوار بابەتی بنەماییدا شرۆڤەی بەكارهێنانە بنەماییەكانی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی لە زانستی سیاسیدا بكەین (سەیری بل، 1391، لل119-130 بكەن). هەر چەندە دەبێت ئەم چوار كاركردە لە چوارچێوەی كۆمەڵەیەك و لە كارلێك لەگەڵ یەكتر سەرنجیان پێ بدەین، بەڵام بە مەبەستی گرنگیی ژمارەیەك لەوان، بەتایبەت باسی ئامانج و بەهاكان، بە شێوەی جیاواز باس كراون:

 شرۆڤە، شیكاری و شەفافسازیی ئامانج، پڕۆگرام و بەهاكان

 پێویستیی شرۆڤەی وردی بەهاكان و كەڵكوەرگرتن لە بەهاكان، وەك بنەمایەك بۆ چالاكییە زانستییەكان زۆر گرنگە. لەبەر ئەوەی توێژینەوەكانی پەیوەندیدار بە بەها بنەماییە مرۆییەكان، دەتوانێت لە ئافراندنی ئایندەی شیاو یان ڕێگەگرتن لە ڕوودانی ئایندەی نەشیاو بەسوود بێت. یەكێك لە باسە بنەماییەكان لە زانستی سیاسەتدا، بەهاكانی خەڵكسالارییە. هەروەها باسی ئازادییە مەدەنییەكان، مافی مرۆڤ و…؛ هەموو ئەمانە لە بەها بنەماییەكانی سیستمێكی سیاسی دێتە ئەژمار كە لێكۆڵینەوەی ئایندەیی دەتوانێت وەك زانستێكی خاوەن بەهای بنەمایی، بە سوودوەرگرتن لە تەكنیك و میتۆدەكانی خۆی، بەتایبەت میتۆدی ئاسۆ لەخزمەت زانستی سیاسەتدا بێت. لەبەر ئەمەیە كە لێكۆڵینەوەی ئایندەیی كە زانستێكی بەهاتەوەرە (ارزش محور)، جیاوازیی لە دوو ئاڕاستەی سیكۆلار و ئایینیدا دەتوانێت ڕێباز و ڕێڕەوی ئێمە لە دەستنیشانكردنی بەهاكانی سیستمێكی سیاسی دەستنیشان بكات، بۆ نموونە لە سیستمێكی ئایینی وەك كۆماری ئیسلامیی ئێران، بەها و ئامانجەكان جیاوازیی هەیە لەگەڵ بەها و ئامانجەكانی سیستمێكی سیاسیی نائایینی وەك ئەمەریكا. لەبەر ئەوەی بابەتی خوێندنەوەی ئایندە، مرۆڤە. مرۆڤ هەم خاوەنی بەها و كەرامەتە و ئەو باسەی كە لە بارەی خوێندنەوەی ئایندەی سیكۆلار و خوێندنەوەی ئایندەی ئایینی دەخرێتە بەر باس، واتە لێكۆڵینەوەی ئایندەیی سیكۆلار و لێكۆڵینەوەی ئایندەی ئایینی، بنەما و بنچینەی ئەمەیە، واتە ئاڕاستەی خوێندنەوەی ئایندەی سیكۆلار؛ مرۆڤ تەرەوە، بەڵام لە فیكری ئایینی، پێوەر كەرامەت و باوەڕداریی خواییە. لە لێكۆڵینەوەی ئایندەیی ڕووبەڕووی جیهانبینی، كولتوور، ئایدۆلۆژیاكان و… هتد؛ دەبینەوە. بەهاكانی زانستێك دەتوانێت پێوەرێك بۆ بڕیاردان لە بارەی ئاستی شیاوبوونی ئایندەی وێناكراوی ئەو زانستە بێت.

تاووتوێكردن و وەسفی ڕەوتەكان

دوای شرۆڤەكردنی بەهاكان، دەتوانین بڵێین لێكۆڵینەوەی ئایندەیی بە یارمەتیی تەكنیكگەلێك وەك شیكاری ڕەوتەكان[9]، چاودێریكردنی ڕەوت[10]، دەركەوتنی ڕەوتەكان[11]؛ دەتوانێت یارمەتیی بەردەوامیی ڕەوت و ڕەوتگەلێكی بەرز كە لە پانتایی پەیوەندیدار بە سیاسەتدانان و توێژینەوەی سیاسی ڕوو دەدات، یان ڕەنگە پێش بە ڕەوتە نەخوازراوەكان بگرن. ئایندەناس، ڕەوتەكان بە وێناكردن و بارودۆخ شرۆڤە دەكات و بە سەرنجدان بەم دوو هۆكارە، ئەگەری ئایندە وێنا دەكات. ڕەوتەكان هەڵگری كۆمەڵە ڕووداوگەلێكن كە پێكەوە گونجانێكی لۆژیكییان هەیە، دەتوانین بە ڕەوتەكان جیا لە پێشبینیی ڕووداوەكانی ئایندە، وێنەكانی ئایندەش وێنا بكەین. جیا لەمە، دەتوانین بڵێین ڕەوتە كاریگەریدانەرەكان لەسەر ئایندەی هەر بوارێك، دەربڕی هەنگاوەكانی ئەوانی تر لەم بوارەیە و بە ئاگایی لە ڕەوتەكانی ئایندە دەكرێت هەنگاوی ئەوانی تریش شیكاری و پیشبینی بكەین (پدرام و جلالی وند، 1390، جلد اول، صص4-5). بۆ نموونە؛ لە بواری باسەكانی پەیوەندیدار بە پەیوەندیی نێودەوڵەتی، ئێمە ڕووبەڕووی زۆربەی ڕەوتگەلێك دەبینەوە كە كاریگەریی لەسەر ئایندەی جیهان داناوە و یان دادەنێت. بۆ نموونە؛ ڕەوتەكان یان ڕەوتە قەبەكان وەك: بەجیهانیبوون، گۆڕینی ژینكە، ئابووری و…؛ زۆربەی ئایندەناسەكانیش زۆرتر سەروكارییان لەگەڵ ڕەوتەكان هەیە و بە پێی سروشت بەدووی پێشكەشكردنی ڕێتێچووترین ئایندەكان بۆ پلاندانەران و سیاسەتدانەرانن. بۆیە ئایندەناس بە شیكاری ڕەوت، یارمەتیی سیاسەتمەداران لە كەشفكردنی پەیوەندیی هۆكاری لەنێوان ڕووداوە سیاسی، كۆمەڵایەتی، ئابوورییەكان و… دەدات (اسلاوتر، 1384، ص120).

وێنەسازیی ئایندە لواو و ڕێتێچووەكان لە ئاڕاستەی سیاسەتە شیاوەكاندا

لێكۆڵینەوەی ئایندەیی بەدووی خوێندنەوەی سیستماتیك، كەشف، داهێنان، پێشكەشكردن، تاقیكردنەوە و هەڵسەنگاندنی ئایندە لواو و ڕێتێچوو و شیاوەكانە. لەم ڕوانگەوەیە كە لێكۆڵینەوەی ئایندەیی بژاردە و هەڵبژاردە جۆراوجۆر و جیاوازەكان لە بارەی ئایندەی بەردەم تاك و ڕێكخراوەكان لەبەرچاو دەگرێت و لە دواییدا لە هەڵبژاردن و داڕشتنی شیاوترین ئایندە یارمەتییان دەدات.(Bell, 2003, p70)  ئافراندنی وێنە بەدیلەكان لە ئایندەدا بە شێوەیەك كە لەسەر بنەمای لۆژیك و بەڵگەگەلێك لە ڕابردوو و ئێستا بنیات نرابێت، دەبێتە هۆی بەدیهاتنی ئەوان لە ئایندە. هەڵبەتە ئەم بەشە كە ئامرازێكی لێكۆڵینەوەی ئایندەیە لە خزمەتی زانستی سیاسەتە، بە تەنیایی تەواو نییە، بە واتایەك ئەمە بە تەنیایی بۆ دیزاین و جێبەجێكردنی هەنگاوی زیرەكانەی مرۆیی تەواو نییە. بڕیاردان و سیاسەتدانان لەسەر بنەمای ئەم وێنانە ئافرێنراوە، پێویستی بە ئامانجداربوون و دادوەرییە بەهاییەكانە. دادوەریكردنێك لە جۆری ئەوەی كە شیاوترینی ئایندە كامەیە، شیاوترین و لەپێشترین ئایندەی لواو كامەیە. لەبەر ئەوەی بەبێ ئەم دادوەرییە بەهایانە، بڕیاردەران و سیاسەتدانەران هیچ بنەمایەكیان بۆ پێشخستنی ئایندەیەك لەسەر ئایندەی دیكە نابێت. بێگومان وێناكردن یەكێك لە گرنگترین میتۆدەكان و ئاڕاستەكانی خوێندنەوەی ئایندەیە. لە میتۆدی وێناكردن، لێكۆڵینەوەی ئایندەیی لەسەر بنەمای پشتبەستن بە زانست و شیكاریی خۆی، ئایندە بۆ تاك و ڕێكخراوەكان وێنا دەكات و ئایندە بەو جۆرەی كە بیر دەكاتەوە نەك بەناچاری؛ بەو جۆرەی كە دەیەوێت باسی دەكات. وێناكردن هەڵگری جۆرێك پەیوەندیی هۆكاری و بەرهۆییە. ئەمڕۆ وێناكردن لە هەموو زانستەكاندا باوە و لە ڕاستیدا بە بەشێكی جیانەكراوەی پڕۆسەی لێكۆڵینەوە و توێژینەوەی زۆربەی زانستەكان دێتە ئەژمار (ذوالفقار، 1391، ل81).

داهێنان، هەڵسەنگاندن و هەڵبژاردنی بژاردە جێگرەوەكان

 لێكۆڵینەوەی ئایندەیی زانستی ناسینی گۆڕانكارییەكان و ئامادەیی بۆ بەڕێوەبردنی ئەو گۆڕانەیە، واتە خوێندنەوەی ئایندە، گۆڕان و پەیوەندیی نێوانیانە. بە دەربڕینی ئێدوارد كرنیش، ئەگەر ئێمە لەبەرامبەر گۆڕانكارییە دەستەبەربووەكان لە سیستمی نێودەوڵەتیی ئارایی، “گۆڕانكارییە ئەمڕۆییەكان” گۆڕانكارییان بەدواوە نەبێت، لەژێر گۆڕانكاریدا ورد دەبین، بەڵام سیستمی نێودەوڵەتیی ئەمڕۆ و جیهان ئەوەندە لە حاڵی گۆڕانی خێرادایە، كە هەڵوێستەكردن ڕەوا نییە. دەبێت ستراتیژی و بەڕێوەبردنمان هەبێت. دەبێت لەم جیهانە پڕ لە گۆڕانەدا بتوانین ئەو بەڕێوەبەرییە بنەمایی و گەورەیە جێبەجێ بكەین. تەكنیكەكانی خوێندنەوەی ئایندە، یارمەتیی سیاسەتمەداران و بڕیاردەران دەدات بۆ ئەوەی بە تاووتوێ ئەنجامدراوەكان؛ بژاردەی بەدیل و نوسخەی جێگرەوەیان هەبێت (كورنیش، 1388، لل20-35).

 ئەگەر بەكورتی بمانەوێت دوو ئامانجی زانستە سیاسییەكان؛ یەكەم، دروستكردنی زانستی داڕێژراو و جێبەجێكردنی سیاسەت (شیكردنەوەی پڕۆسەی بڕیاردان) و دووەم، بەشداری لە پڕۆسەی بڕیارداندا بزانین، دەتوانین بڵێین لێكۆڵینەوەی ئایندەیی و زانستە سیاسییەكان هەردوویان بە ئامانجی دەستڕاگەیشتن بە ئایندەی شیاو، هەوڵ دەدەن ئاستی پڕۆسەكانی بڕیاردان و سیاسەتدانان بەرز بكەنەوە. هەردووی ئەمانە لە ئێنتما بۆ بەها مرۆییەكان، ئاڕاستەی نۆرمییان هەیە و هەردوو ئاڕاستەیەكی ئایندەییان هەیە. لێكۆڵینەوەی ئایندەیی ئەو تواناییە بە زانستی سیاسەت دەبەخشێت كە نیگای خۆی لەسەر بنەمای ئاسۆی ئایندە بنیات بنێت. بە مانایەك، ناسینی بارودۆخەكان، داڕشتنی سیاسەتەكان و بیچمپێدان بە ستراتیژییەكان، واتە سەرەتا بارودۆخەكان بناسێنێت، كاتێك دەستی بەم بابەتە ڕاگەیشت، سیاسەت و ستراتیژییەكان دابڕێژرێت و بەم شێوە ستراتیژییەكان بیچم دەگرێت (عیوضی، 1388).

 دەرئەنجام

لێكۆڵینەوەی ئایندەیی بە سوودوەرگرتن لە لقە جیاوازە زانستییەكان، هەوڵ دەدات ئایندەیەكی شیاو بە مەبەستی بەرزكردنەوە و كەمالی پێگەی مرۆڤ دیزان و وێنا و لەبەردەمی ئەوی دابنێت. هەر چەندە ڕێبازە جیاوازە فیكرییەكانی خوێندنەوەی ئایندە؛ ئامانجی جۆراوجۆریان باس كردووە، بەڵام سەرنجدانی تایبەتیان بە پەرەپێدانی زانستە سیاسییەكان وەك ژێركۆمەڵەی زانستە مرۆیی و كۆمەڵایەتییەكان بەرجەستەیە. لێكۆڵینەوەی ئایندەیی وەك زانستێكی چەند لقی و تەنانەت میتابەشی پێگەیەكی تایبەتی لە زانستە سیاسییەكان هەیە، زانستە سیاسییەكان كە بە مێحوەربوونی بابەتی دەسەڵات و دەوڵەت و دامەزراوە بەستراوەكان بنیات نراوە. لێكۆڵینەوەی ئایندەیی دەتوانێت دەرفەتی شیاو بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی لۆژیكی گۆڕانكاری و بڕیارەكان بە ئەنجامی شیاو و لە دواییدا وێناكردن و دروستكردنی ئایندەی شیاو پێشكەشی بیرمەندان و هۆكارە جێبەجێكارییەكانی سیستمی سیاسی بكات (عیوضی و نوزازنی، 1391، صص84-85). گۆڕانكاریی سیاسی هەمیشە كاریگەری لەسەر كۆمەڵگە و سیستمە سیاسییەكان دادەنێت. بیچمگرتنی دەسەڵاتە نوێیە سیاسییەكان لە بوارەكانی ناوچەیی و نێودەوڵەتی، بە ستێنسازی ڕووداونی پڕۆسە ڕێتێچووەكان یان ڕێتێنەچووەكان دەبێت كە بوونی وشیاری لە بارەی ئەوان بۆ ئامادەبوونی لە جیهانی ئایندەدا زۆر گرنگە. هاوكێشە جیهانییەكان هەمیشە بگۆڕێك لە سیاسەتی بەدواوەیە و سروشتییە كە ئەم بگۆڕە لە ئاستی خۆی بارودۆخی ئایندە بەرەو ئاڕاستەیەك بەرێت، كە هەندێ كات تەنانەت كاریگەری لەسەر بگۆڕەكانی دیكە دادەنێت.

لە هەر حاڵەتێك پرسگەلێك وەك سەرهەڵدانی هێزە نوێیەكان و كاریگەر لەسەر چارەنووسی وڵاتان، باڵادەستیی نەرمەواڵە (software) لەسەر ڕەقەواڵە (hardware)، هەژموونی زانست بەسەر ئابووری، هەڕەشە بەرفراوانەكان، هەڵاوسان و قەیرانە ئابوورییەكان، پرسی ژینگە، زۆربوونی نائەمەنی و تاوانەكان و…؛ زەروورەتی تاووتوێكردنی خوێندنەوەی ئایندەی پرسەكان بۆ ئێمە و بۆ وێناكردنی ئایندەی شیاو دەستنیشان دەكات. پێویستیی سەرنجدان بە لێكۆڵینەوەی ئایندەیی و ڕۆڵی لە زانستی سیاسی، بابەتێكە كە بۆ بەدیهاتنی پێویستی بە كولتوورسازیی گشتگیر و هەڵبەت بوار ڕەخساندنی بەستێنە پێویستەكان هەیە بۆ خوێندنەوەكانی لێكۆڵینەوەی ئایندەیی لە بواری زانستی سیاسی لە كایەی ئاكادێمی و توێژینەوە.

‌

 سەرچاوەكان:

1. 1. اسلاوتر ریچارد و همكاران (1384)، نواندییشی برای هزارە نوین، مفاهیم، ڕوشها و ایدەهای آیندەپژوهی، عقیل ملكی فر و همكاران، چاپ اول، تهران، مركز آیندەپژوهی علوم و فناوری دفاعی، موسسە اموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی.
2. 2. بل وندل (1392)، مبانی آیندەپژوهی، ترجمە مصطفی تقوی و محسن محقق، تهران: دانشگاە عالی دفاع ملی.

3 . پایا علی (1384)، “ملاحظاتی شتابزدە در باب معرفت شناسی آیندەاندیشی”، مجموعە مقالات و سخنرانیهای نخستین كارگاە آیندەاندیشی، تهران، مركز تحقیقات سیاست علمی كشور، وزارت علوم، تحقیقات و فناروی.

4 . پدرام عبدالرحیم و جلالی وند عباس (1390)، اشنایی با آیندەپژوهی (مجموعە كتابچەهای اموزشی آیندەپژوهی)، 7 جلد، تهران، مركز آیندەپژوهی علوم و فناوری و دفاعی، 1390.

5 . حاجیانی ابراهیم (1391)، مبانی، اصول و روشهای آیندەپژوهی، چاپ اول، تهران، انتشارات دانشگاە امام صادق.

6. 6. حسینی مقدم، محمد (1389)، كاربرد آیندەپژوهی در علوم سیاسی با تكیە بر روش تحلیل لایە لایە علت ها، مجلە رهیافت های سیاسی و بین المللی، شمارە 23.
7. 7. دوورژە، موریس (1381)، اصول علم سیاست، ابوالفصل قاضی شریعت پناهی، چاپ چهارم، تهران، انتشارات میزان.

8 . ذوالفقارزادە محمد مهدی (1391)، اصول و ڕوش های آیندەشناسی فرهنگی، رهنامە آموزش فرهنگی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ص81 بە نقل از غلامرضا گودرزی، طراحی مدل مفهومی مدیریت بحران آیندەنگری با رویكرد فرهنگی، كمال مدیریت، شمارە 4 و 5، زمستان 82 و بهار 83.

9. 9. طبیبی سید جمال الدین (1374)، جایگاە آیندەنگری در برنامەریزی آموزش عالی، پژوهش و برنامەریزی در آموزش عالی، شمارە 9، بهار.
10. 10. عیوضی محمدرحیم و نوازنی علی (1391)، جایگاە آیندەپژوهی در مطالعات علوم سیاسی، مجموعە مقالات همایش ملی آیندەپژوهی، تهران.

11 . عیوضی محمدرحیم (1388)، نشست علمی “آیندەپژوهی و مطالعات دینی”، پژوهشگاە علوم و فرهنگ اسلامی، 28 خرداد.

12. 12. قربانی، سعید (1391)، بنیان های معرفت شناسی آیندەپژوهی، دو ماهنامە داخلی جشنوارە بین المللی فارابی، ش 27 خرداد و تیر.

13 . كورنیش ادوارد (1388)، آیندەپژوهی پیشرفتە، سیاوش ملكی فر و فرخندە ملی فر، چاپ اول، تهران، اندیشكدە صنعت و فناوری.

14 . محمودی مهدی و عباسی عطا (1384)، گزارش آیندەپژوهی و نقش ان در سیاستگداری علم و فناوری: تهران، مركز آیندەپژوهی علوم و فناوری دفاعی.

15. 15. ملكی فر عقیل و همكاران (1386)، الفبای آیندەپژوهی: علم و هنر كشف ایندە و شكل بخشیدن بە دنیای مطلوب فردا، چاپ سوم، تهران، انتشارات كرانە علم.
16. 16. وینسنت اندرو (1371)، نظریەهای دولت، حسین بشیریە، چاپ اول، تهران، نشر نی، 1371.
17. Bell, Wendell; Foundations of Futures Studies; New Brunswick (USA) and London (UK): Transaction Publishers, 2003.

[1] – Futuer Studies

[2] – Fututology

[3] – Forsight

[4] – Forecast

[5] – Futurist

[6] -Humanism

[7] -Interaction

[8] -Hybird

[9] – Trend Analysis

[10] – Trend Monitoring

[11] -Trend Projection

گۆڤاری ئایندەناسی ژمارەی پانزەیەم (15) کانوونی یەکەم، پایزی 2022، ساڵی سێیەم